This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves bef ore it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at|http : //books . google . com/
piu% ^"i^^l
ïtMrbnvti (iToilrgr ilibraru
ISOL (,M r Wi ni [\CnM]
FHO^E TitK niLLi^Uti^r UI
HENRV IA]AAK VWMCK
ï'St'Klt \ VOIL t>] TNL ï*MK*'irh:^T AM> l'l I.L'm ■-
Hl Trui I-J* Jiq, 1'^'>S
>
BIJDRAGEN
TOT DB
TAAL- LAND- EN VOLKENKUNDE
YAK
NEDERLANDSCH-INDIÊ.
BIJDRAGEN
TOT DE
TAAL- LAND- EN VOLKENKUNDE
VAN
NEDERLANDSen INDIE
UITGEGEVEN DOOR HET
Koninklijk Instituut voor de Taal- Land- en Volkenkunde
van Nederlandsch-IndiS.
VIJFDE VOLGREEKS. — VIJFDE DEEL.
(deel XXXIX DEB GEHEELE BEEKS.)
'S ORAVENHAGE,
MARTmUS NIJHOPF.
18 90.
■p'v\41u. 'ii'*=ï.|
f :':
OBDBUKT BU H. L. SMITS.
BIJDRAGEN
TOT DS
TAAL- LAND- EN VOLKENKUNDE
NEDERLANDSCH-INOIË
UITGEGEVEN DOOR HET
Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde
van Nederlandsch-Itidie.
VIJFDE VOLGRBEKS. —VIJFDE DEEL.
(deel XXXIX DER OEUEELB REEKS.)
ERBi^TE AFLEVERING.
'SORAVENHAGE,
MAETINUS NIJHOFP.
18 90.
INHOUD.
Bladzijde.
Rottineescli-Maleische woordenlijst. Medegedeeld door
Prof. Dr. H. Kern ^ . . 1
Een Dajaksch feest beschreven en toegelicht door
S. W. Tromp 27
De verbreiding v{in het Matriarchaat in het landschap
Indragiri. Door A. F. P. Graafland 40
Het animisme, bij den Miuangkabaaer der Padaugsche
Bovenlanden. Door J. L. van der Toorn ... 48
Albino^s in den Indischen Archipel. Door Prof. Dr.
G. A. Wilken 105
Die Seeloizahl der einzelnen Eiugebomen Stamme
der Philippineu. Door Prof. F. Blumentritt. . . 121
Pali-handschriften van 's BijksTlthnographisch Museum
te liciden. Door Prof. Dr. H. Kern 124
Jalogra. Door Prof. Dr. H. Kern ]26
Notulen van de Besiuurs- en Algemeene vergaderingen :
30l8te Bestuursvergadering. 16 Maart 1889 ... III
302ïie Bestuursvergadering. 20 April 1889. ... X
803de Bestuursvergadering. 16 Mei 1889 .... XVII
304d« Bestuursvergadering. 15 Juni 1889. . . . XX
805de Bestuursvergadering. 28 September 1889 . . XXIII
306dc Bestuursvergadering. 26 October 1889 . . . XXXII
307d« Bestuursvergadering. 16 November 1889 . , XXXIX
ROTTlNfiKSCH-MALülSCH E WOORDENLIJST.
De hierachter volgende Rottineesch-Maleische Woordenlijst ,
samengesteld door den onderwijzer Tello , hoe onvolledig ook , getuigt
van ijver en goeden wil. Men ziet er nit, welke hulp men van
inlanders verwachten mag. Had de samensteller de voorlichting van
eenen Europeaan gehad, die eenigszins op de hoogte was van
taaistudie , dan zou hij , ik twijfel er niet aan , in staat geweest zijn bij
de meeste woorden voorbeelden van hun gebruik in korte volzinnen
te geven. Er zou in de schrijfwijze ook meer consequentie en grooter
nauwkeurigheid geheerscht hebben en de alphabetische volgorde zou
strenger volgehouden zijn. Daar eene betere rangschikking mij onmo-
gelijk bleek zonder eene geheele, tijdroovende omwerking, wordt
het handschrift hier overgedrukt, zooals het uit de pen van den
samensteller gekomen is, behalve dat de o^ overal vervangen is door 7/.
H. Kern.
6 Volgr, V.
PÊRKATAAN ORANG ROTTE a'KRMANU),
JANG DIËRTIKAN DËNGAN PÊRKATAAN MÊLAJU.
PERKATAaN UüTrc.
PëRKATAÜN MëLAJU.
^bas
kapas, bellang.
éiUdii
daon kapas.
db&dè^èk
bidji kapas.
éè
kata, bilang.
fók
bakan musuh, bukaii orang asing.
&i
kaju.
afu
abu.
dfi
kira, sangka.
du
bèta, sahaja.
dluk
alu.
dlu
bahu.
dma
bapa.
6m\
kami.
dna
anak.
aS
badan.
dia
arak^ sopi.
dsa
bëli.
ata
abdi, budak, slaaf.
dnin
augin.
dtë
hati manusia, atau hati biuatang.
dpê
loedah.
dlak
dapat naik pohon, dapat kërdja apa^.
dn&ldë
sëomt putih, anai^.
ddli
maki, tjela.
diVi
indjak^, sëpërti indjak padi.
dli-ina
ineiitua përampuwan.
dli-ama
'/ laki-laki.
Pë&KATAaN ORANG KOVVe (tcEICANU) ENZ.
PëRTAKAaN ROTTë.
pëRKATAaN MëLAJU.
üi
kupas.
ddsi
buka lebar» , rabek», banjak katadalam përbantahan.
anggir
anggur.
angape^uk
baring.
adu
djadikan, tusuk.
a^a
//,//.
dsinasi
nama sadjënis pohou.
dlê
mamah.
^kanda
bërdjalan cërus.
dngë
bërënang.
angis
sadjënis tumbuhan jang mënumpang.
^ngenik
sadjënis tuinbahan.
anti-anti
antiug-anting.
tó
parau».
Wa
mulut; djaga atau nanti.
bitibóa
bëtis.
bal&k
balok.
bangu
bangku.
bési
besi.
bada
badju.
hfisak
djangau.
bètëk
botok.
bata
butu.
b^fak
iëmbah; sabahagian tali kuda.
bulak
balan.
bdfi
babi.
busa
andjing.
bil
dumba ataa kambiug; tjubit.
bimpi
dumba.
biïhik
kambing.
bèbë
itik.
Uii
botol.
b&bdu
kupu».
b&
batuk.
b&b&S
//
béë
djaga pada waktu malam.
béla
hampar.
PêKKATAaN ORANG RüTrë (TeRMANU)
pëRKATAüN Rorrë.
PëRKATAÜN MeLAJU.
béis
buaja.
bèta
pantjung.
bia
bëlah.
bunga
bunga, bèrtjërai.
bunak
bunga, interest.
béi
ninik përampuwan, grootmoeder.
baï
datuk, grootvader.
ba&k
djangan.
bola
ikat.
b&l&
tikam, tinggëlam, këlam.
bosa
htë
petjah.
beuk
baharu.
bulainolik
gaudi.
bdsa
habis.
did&k
ubat; dauu kaju.
bduk
baujak.
bauii
bësar.
bdïhdnak
sadikit.
boa
buah kaju; nama sadjënis pohon.
Mtiud
nama sadjënis pohon.
bongi
bëranakkan.
bclsai
dengan djaga^, ati^, awas, dëngan aturan baik.
bëiak
berat^ haibat, pëkërdjaan bërat.
béla
buka (hampar); djatoh tërlëtak katanah, sëpërti
pohon (batang) padi, rumput dan sabagainja.
bebélak
pipih, pëlat, plat.
bdlatd
tantukan; tandakan.
balsd
pakai sëlimut jang bagus.
bou
përiuk.
boa
hanjut.
bélu
pukul bikin patah sëpërti batu.
béu
nama sadjënis pohon.
bèkë
masing).
buas
barang; përseru.
bubua
kasih pakai bagus.
bubula
buka lebar^, sëpërti mata; pala.
JANG DiëRTIKAN DëNGAN PÖKKAÏAaN MCLAJU.
PëUKATAÜJi KOTTë.
PCEKATAaN MëLAJU.
délë
gëmëntar; roifelen.
déi
dahalu; nanti.
dintia
hindu.
dintui
ada ëmbun.
dingis
ëmbun.
ddlak
baris.
dai
dapat; tjukup, sampai.
dilu
lipat, tëilipat.
dènê
kapok; kasih makan orang akan përusah satu
banjak.
déu
këbon.
dëdéak
bësi wadja dan batu api, akan mëinbuat api
olihnja.
dungu
tusuk, korëk.
dëdéak
përkara.
dëdéa
pagar duri.
déak
laar, pagar ikan dalam laut dari pada batu.
dila»
bërkilata.
dilak
bidara.
dëdèdëk
tjap; lampu.
diu
mandi.
diÜt
daun gurita.
duik
tulang.
doi
bahagi , sëpërti tanah , ladang , d. s.
dina
tindis.
doli
salin.
doa
dua.
daahulu
dua puluh.
délas
pohon dadap.
dèia
liman.
duin
timor, matahari hidup; ikat baik» buah tuak
akan iris; atur kaju.
dlld&
sëmbilëh.
doln
raëmantjing, mëngail.
dan&
danau , tasik , tëlaga.
daë
tanah, bawab.
d&pë
pisau; tjëlup.
PëRSJkTAaN ORANG ROTTë (TeRMANu)
PÖRKATAaN ROTTë.
PëRKATAaN MëLAJU.
dilS'
mëngalir sadikit^ dan tiada habis.
dama
damar; mëngundjungi.
d^ak
sirih.
dindi
dinding.
dodoik
kasan, spar.
di
tiang; djërit; schreeuwen, gillen van menschen,
varkens en paarden.
dak
darah.
dókad^ê
déa
bëlakang: ladang, sawah.
dlfada
bibir mulut.
diïd&
tëlinga.
dcdéik
tësta, djidat.
dola
djërit; schreeuwen van menschen en dieren.
tónuk
palita, lampa.
boli
ikat kain di dada.
b&t&Il
lëhër.
emi
kamu.
eik
kaki.
eikuü
djari kaki.
eifónga
kuku kaki.
eidalë
tapak kaki.
eibuü
buku kaki.
eitinga
tumit.
èiigé
timah.
éki
bërtëriak.
ènak
djalan.
ésa
satu.
éla
tinggal; bërtjërai dëngan bini atau laki; uanti.
édak
tangga, sakada.
ésa
konto.
èk&
këpung
è-èk&
élus
pëlangi, biaaglala.
èkëk
satu tëmpat, atasnja dilëtak përink.
è]&
lakia jang bërtunangan përgi pasiar kapada tu-
nangannja.
JANG DlëRTIKAN DCNGAX PCRKATAaN MCLAJÜ.
pëllKATAaNROTTë.
PëUKATAaN MÖLAJU.
èlak
tëmpat gula lëmpëiig.
dÖéuk
sindjola.
fanéti
fanoti.
fufiië
katjang.
fófd
përlahan».
fó
bandjir; sadikit.
fè
bëri, kasih.
fl
mënggombala.
flUès
flesch; sërahi.
Mak
putih.
fala
potong daun tuak dëngan pakai satu ukuran jang
tërtantu.
foa
baugun.
fifci
tëndang, kosi.
foti
mënari orang laki» tjara orang fiotte.
falo
dnlapan.
fala-hulu
dulapan puluh.
fè&
ikat, putar.
i&agi
pëtjah.
fiï
tjubit.
faik
hari; waktu jang lalu.
fiek
supak.
fóla
asah, gosok.
fofola
mëngasah, mënggosok.
fai
waktu.
ftfóë
bikin bangun dari pada tidur.
falihaa
nama sadjënis pohon.
faloa
uama sadjënis pohon.
féku
sadjënis barang, akan panggil andjing.
fi
kupas, sadjënis rumput, alang».
fèë
sëndiri^ alleen.
fèlS
pukul.
fénu
bëtulkan barang jang bëngkok , sëpërti kaju jang
muda.
féli
fafudi
budjuk», buat djinak.
f&I^k
garfu, vork.
PëfilLATAaN ORANG KOTïë (lëllMANü)
pëRKATAaN Rorre.
PëRKATAaN MÖLAJÜ.
gansa
gangsa.
hédahuk
tangga.
haik
sadjënis tëmpat minum ajër atau gula iërbuat
dari pada daun lontar.
Giwang
giwang.
garêdja
gërëdja.
habas
habas.
hai
kapur; tëmpat kapur.
haï
api; ambil.
hade
padi.
huni
pisang.
hénu
muti, manik»; pënuk.
hihingi
lipas; kakkerlak.
hèlë
pungut.
h&p&
tjampur gula dëngan ajër di dalam haik, lalu
gojangV
hédis
sakit, kasakitan.
hddë&ë
sawah, padi sawah, padi ajër.
ha
ëmpat:
ha-hula
ëmpat puluh.
hitu
tudjuh.
hèngë
ikat.
hdli
gosok, séka.
hélu
djandji; patahkan.
holu
pëlak, dakap.
huln
angkat, r&ü.
hani
nauti; kasih makan binatang, sëpërti babi atau
andjing.
hëa
tërbuka bësar dan lébar.
h&h&b&k
lumpang sirih dari pada tanduk atau buluh.
haM
tumbuk bikin halus, sëpërti sirih dëngan pinang.
hè
përas.
hèë
ramas.
h&b&>
hantjur, luluk lantak.
hdngë
dusta: arung.
huluk
djalan Icbih dahulu.
héni
tërlëpas; sndah baik; rugi.
JA:N0 DlëRïlKAN DCNGAN PCEKATAaN MCLAJÜ.
pëRKATAaN Rorre.
PëRKATAÜN MCLAJU.
hapu
dapat.
hai
tëriipas dari pada pangkat; tasuk.
hoü
pëgang; tangkap.
hè&k
ondur.
hulu
dahulu, përtama kali.
hata
apa>, apa; barang.
hi
suka; bikin atau buka tali kuda dan sabagaiiija
jang têrputar pada pohon kajn dan sabagainja.
hak&
tëmpat makan dari padi babi atau andjing, tër-
baat dari pada kaju.
hida
bërapa.
hanik
atnr, pasaug.
hétn
bokan?
ita
kita; lihat.
inn
minum.
iak
ikan.
if&k
kërang.
inak
përampuwan.
isik
beras.
inn>
banjak barang tergantung pada satu tempat.
isih
isi.
inè
kaju pënggantë benang.
ik&k
èkor
üa (i-ila)
kandéla
kursi.
kama
bilik.
kailana
bantal.
kafa
kawat.
kalëknping
korèk kuping.
kiOikè
ikat pSrut.
kabfó
kabaja.
kakapik
sadjënis tëmpat, akan mënjimpan pakaian dan
sabagainja.
kSainak
tëmpat tëmbakau.
kantji
kantjing, buah badju.
kndjawas
kudjawas.
kanik
kuning.
10
PëUKAÏAaN ORANG ROÏTë (tCEMANü)
pcRKATAaN iiorrë.
PëRKATAÜN MÖLAJÜ.
kapa
kërbau.
këkéak
belang?
kokolak
bërkatai.
kali
gali.
kaliti
kalitji.
kolu
lurut (sëpërti larut padi d. s).
Uï,
dukung, gëndung; tuuup.
kade
monjet, këra.
koas (kSas)
awan.
kutus
puting bëliung.
kUi
tëlan.
kéla
ipar, kunjadu.
këkéla
kisu
tjubit.
kona
sëlatan; turun.
ki
utara; tangis.
kéfin
laksa.
kéfin ésa
salakia.
kafin
këti. ■
kifun
djuta.
kifun sanahulu
sapuluh djuta.
Hul
luruh.
kè
potong
kasS»
makan ladju^ dêngau rakus sërta mulut atau lidah
bërbunji.
kaliédis
maDdul, gabuk.
kakaï
tida terus; alap.
kaka&
gosok» barang binatang sëperti kuda atau babi
akan buat djinak.
kéa
pëiiju, tuturuga; sudah mérah, sëpërti dimamah
sirih.
kanak
orang mnda.
kosu
suap; kaluarkau, lurut.
kosuloak
kasikadu.
kati
panggil andjing.
k&k&tök
burik.
kéna
tutup.
MNO DiëRTIKAN oëNOAN PëRKATAÜN UeLAJU.
11
PeRKATA&N ROTTë.
PëRKATAaN MëLAJU.
kaltas
kartas.
kêdola
satu përmainan auak» dari buah» , jang ditikam
masing^nja dëngan sabatang kaju jang pandjang
dan tadjam.
këkèa
pakai kain ataa sëlimut.
k&k&ë
budjuk.
kale
knsambi.
kaUilik
nama sadjënis pohon.
kuM
ff ff ff
kaMk
ff ff ff
kéka
ff ff ff
kêkéluk
ikan tjina.
kSdêndénuk
kamu», kabut».
kikik
sadjënis përkakas jang dipakai orang, akan bër-
sihkan haik diatas pohon tuak.
koka
gosok, kaluarkan.
kak&
iris polion ga wang jang bërbunga; sapa« apa>
dari atasnja.
knti
kéd&k
përgi kamana^ dëngan lëkas>.
këkèd&k
kasar) dëngan anak këtjil.
kèd&2
ff ff ff ff
k&fi&
bSrsinl.
kaiusuk
rusuk.
kaiboik
sakunjung), tiba^.
kikHdëk
kidal.
k&fu
tikam.
kofii
ff
kandonk
tëngkuk.
langak
kapala.
Idng&d&k
rambut.
lilisuk
gnmala.
limak
tangan.
limabdak
lëngan.
limabuük
sikn.
limakuuk
djari tangan.
limafilingak
kakn tangan.
u
PëRKATAaK OllANG KUTl'ë (tERMANU)
FêBKATAaN RülTC.
PëRRATAaN MëTiAJU.
liiiMia
katiak.
limaddlë
tapak tangan.
langalanga
lutut.
lase
lèë
apa, kurang.
langas&ê
tulang kapala.
lèpënéu
nama dari pada satu têmpat.
lalik
ff f/ ff ff ff
lukak
ff ft ff ff ff
liUnak
dégu», dëdégu.
lai'
têmpat tanak, dapur.
lamali
almari.
mi
êmas; pérak.
1^
sëlimut.
l&a
léutju.
I^LbQ
tambur.
langkaas
langkuas.
lè
sangai, têrtjêkèk.
lètëk
gunung.
léak
liang batu atau liang tanah.
l&l&k
sëluran; djalan jang binatang liar
sêlat.
biasa ikut;
lain
atas.
lalai
langit.
lailai
lêkas.
Mi
matahari.
laf&
tikus.
lilapilas
ëmas.
m&fiilak
pérak.
lëlésa
piiitu.
lépa
pikul; bëkal.
Mk
djalan, bërdjalan.
linge
mënari, përampuwan.
l^dé^k
malam.
lëlèdSk
siang.
]ofa
hampar, bëtang.
li
umbak.
JANG DiëRTIKAN D^NG&N PëRKATAftH MëLAJU.
13
PëKKATAaN KOlTë.
PCRKATAaN MÖLAJU.
iii'
patong kaju, têbang.
luü
tangkup, baring stipërti binatang.
\è&
diam, tiuggal; turunan, sudah.
lima
lima.
limahulu
» puluh.
lifan
ribu.
lifun-ésa
saribu.
lobi
ikat.
lolobi
// kërasi.
M&
sorong, djalar.
loda
tikam sampai masuk pandjang.
lid&
ff dëngan kuat dan djauh dan kasih lari dari
atas; bërlumpat dëngan tjëpat sampai badau
terangkat tinggi.
ladi
patah.
kakai
ambil apa» dëngan bambu atu kaju pandjang
jaug pada udjungnja tërikat sabila pisau atau
- sapënggal kaju pëndëk.
leléulc
ti-rgujaug, tërguntjangï.
laka
gaduk.
Mkasd
buuji dari pada barang jang bërdërai sëpërti
beras, djagung d. s.
kkanduü
bunji dari pada kaki kuda.
lamatuak
Tuhan Allah.
lutun
rusak.
luta
atur batu di bawah pohon kaju atau pada barang
tëmpat mendjadi satu aturan jang baik ; halus.
latu
inatang; sadjënis barang dalam laut jang bolih
dimakan.
langapëuk
marika itu baring.
la
tërbang; bëriumpat tinggi.
liü
puk ui
loli
guling; kubang.
lololi
têrgnling^.
lali
pindah, mëngalih.
lil&
tada dëngan tali akan tangkap binatang.
]i\ï-
ba£rus.
ii
pëRKATAaN ORANO ROTTë (tCRJIANU)
pëttKATAaNiio'n'ë. '
PëttKATAaN MÖLAJU.
liki
takut.
lëlèkë
lingkar.
lala
mënang; ambil, hagi diri jang katiga kalëbihan.
léu
përgi, terpakai olih diri jang katiga kalSbihan.
l&l^na
pandang; nama sadjënis pohoii
léua
liwat: lébih; lumpat; nama sadjënis tanaman
lëlénu
tjutji, basoh; spoelen.
lëandia
bagitu.
lakandolu
marika itu mëudjarikan.
lulu
boenji.
lal^a
sèrêt.
Mëbdlahdk
pagi>, hampir siang.
laë
këna, anjam.
lésik
turut, terpakai bagi diri III kalëbihan.
lëlési
sangkal, bërsangkal.
lasi
hutan bësar, rimba, tua.
laldsuk
tërbusar.
laï
kali; raïP
loa
lébar.
loak
dëdégu; tëmpat luas; lébar.
Idë
dëpa; hela.
lèdii
sudah, mëngadiami.
lase
gosok.
këkèb&
potong.
k&kdlak
atap; tjuram.
k^ak
^ ff
mata
mata.
matabulu
alis mata
ma
lidah
mou
djatoh, luruh.
méi
médja; djilat.
mangS
mangkok.
mèk&
gong.
mSda
têmbakau.
munë
pompolmus.
m&k
tanah rata, tanah lapang.
ui&n&fa
gumbala.
JANG DlëElTKAN DeNOAN pëaKATAÜN uëLAJO.
15
PeRKATA&N BOTTë.
PëUKATAÜN Mël.AJU.
mèa
kutjing.
mèngë
ular.
manu
ajam
manupui
burung.
mlimt^&k
abua.
malaik
lari, tërpakai bagai diri 11.
mantu-lain
Tuhan Allah.
mate
mati.
maë
malu, sadjënis tumbuhan.
mahèlë
pëgang kintjang, pëgang këras.
manèpë
bikin këras, bërpakai bagai diri II.
mina
minjak; gumuk.
méni
wangi, karun; bawa, tërpakai bagai diri TT
kalëbihan.
muli
barat.
mai
marilah.
mu
përgilah.
monu
djatoh.
mangalauk
djahat , busuk , tida baik , tida bagus.
maiigalnun
orang hina.
raaiigalauwingu
orang hina dina.
mdngaladak
kurus.
mMo (m^)
gëmuk.
munik
dëngan, tërpakai bagi diri II satuan.
mdngfipéük
baring, tëpakai bagai dari TI sat. d. kal.
mola
kunang2, api-apian.
mdsSka
minum ajer gula tjampur dëngan ajër, tërpakai
bagai diri II sat. d. k.
moi»
litjini.
maë
lëpas (buang) ajër këtjil, kintjing.
momoik
litjin.
mosa
putjat, luntur.
male
damai; putar damar pada lidi atau barang saba-
gainja.
malë
laju, lëmah.
mómd
takut.
mósandsi
verkoud.
16
PëRCATAaN UKANO lUXTrë (TëSHANU)
PeRKATAaN ROTTe.
PCRKATAaN Mër.AJU.
mala
torut, ambil, terpakai baga diri 11, satuan dan
kalêbihan.
méu
përgilah, terpakai bagai diri T dan IT kalêbihan.
mu
përgilah, bagai diri II satuan.
manukudu
mangkudu^ sadjênis pohon.
m&pan
hilang.
maku
lihat, mëngintai.
masuk
asap.
makaiidolu
mëngadakan, djadikan, terpakai bagai diri II
satuan dan kalêbihan.
inangalèdak
tërang.
mangahaak
rasa énak dalam mulut.
mSl&
indjak.
malaoka
tiada bërtumbuk baik.
méïs
mimpian.
méï
mimpi.
méda
rasa.
inésik
turut satu djalan, terpakai bagai diri I dan II
kalêbihan.
musik
turut satu djalan, terpakai bagai diri II satuan.
mésa
sëndiri.
malalê
bagus.
mamtoak
tëmpat.
ndia
ia.
nggani
langgar.
iidsëbuü
pipi.
nisi
gigi; kikis.
ngg^tidna
karungkungan.
nddla
kuda; kuda».
néak
tikar.
ndunduck
gajung.
ndéli
tjintjin.
ndunak
tëmpat sirih.
nggfime
gambir.
Tigg^l^gg^t^^
gunting.
ndandduk
djarum.
ndtilisës^uk
tjintjin mêndjahit.
JA.VQ DlëKTIKA.N uêNGAir pëBKATAaK UëXJUV.
17
PêSKATA&N EOTTë.
PëRKATAaN MëLA/U.
ndnnasëséuk
tëmpat mëndjahit.
nggëlas
përinggi, laboe.
I1&
kalapa.
nóna
anona, nona.
nan
romput.
nula
hatan.
Ugg&l&k
tandjang; kampung.
nüsak
pulau, tanah.
iiain&
pantai.
ndnk
bintang.
nosa
rnsa.
nggiWi
gadjah.
nggèik
hitam.
i^iSk
makanan.
niuinok
minuman.
nik
kapiting.
ngginggtók
kërang.
ng^li
potong djadi pënggal», sëpërti kaju.
nggenggèba
sëbang
ndiki
sadjenis ular ajër, tjampur dalam hal bitjara.
ngg&uk
duri.
ndki
tjnri, mëntjnri.
u6kid&
pëntjuri, orang pëntjnri.
m^&k
sipëndamba, sirakus, rakus.
nggèngë
t&këdjut.
nènè
diam, tidak bërkata^.
nè
ënam.
nè-huln
ënam pnluh.
n&tun
ratos.
nlttun ésa
saratos.
n&tnn ma ésa
saratos satu.
uatan ma doa
ff doa.
natun ma sana-
hnluh
saratos sapuluh.
nattm dua
doa ratos.
naton télu
tiga ratos.
natun ha
ëmpat ratos.
6e Volgr. V.
2
18
PëEILATAaN O&ANO EOTTe (TeRUANU)
PëRKATAËN ROTTë.
PëRKATAÖN MëT.AJU;
ndéfa
djatuh.
n^aik
lari, tërpakai bagai diri III satuan.
n^S sina
rantai, pantai tjina.
n&mk
pantai.
neuk
têrang; tëkak.
nënéuk
pënörka.
nënéïk
bultzak.
nd&]&
asuug, pikul, mëlautjung; kërah.
né^
badan gemak.
nggèdi
tëgahkan binatang dari pada përdjalanannja ataa
orang dari pada përtjakapannja.
nénik
dëngan.
uangapéuk
baring, tërpakai bagai diri III satuan.
nddn
bërtëmu, bcrdjumpa.
iidak&
kaluarkan apa> dari dalam atau dari pada barang
tëmpat, sëdang mulutnja kabawah.
nggdli
hambur; tidak ferdulikan
ngganggila
paruh, muntjung.
néni
bawa, tërpakai bagai diri III satuan.
n&néli
këras mëngalir; muatan diatas kuda jang sabë-
lahnja lëbih bërat dari pada lain sabëlahnja.
nggik
rangkai.
nggin
//
nggalasasa
tërmasuk pandjang kadalam laut dan sabagainja,
sëpërti satu tandjung.
néa
djaga.
nggèë
gepëh dari pada kapiting.
nggèën
gëgèpëh dari pada kapiting.
nggiëk
kuntji, anak kuntji.
n&ë
djadi tjair.
ninik
njamuk.
n^a
mënang, ambil, bagai diri III satuan.
néu
pergi, tërpakai bagai diri III satuan.
nggilak
nama sadjënis pohon.
ninllu
tamëring.
nd
nama sadjënis pohon.
mdkStëmSk
sëmak». '
JAHQ DlëBTIKA.N DeNOAN Pë&KATA&N uèUkJV.
19
PCR-KATAaN ROTïë.
PëaKATAaN MëliAJÜ.
Jï6é
lihat; katanja, ia itoe diri EU satuan.
ndad
mêngasapi.
n£ka
djangkar.
ndolu
fikiran jang baik; tukang.
ndman&a
mëutjahari makanan (diri 3 satuan).
ndkandolu
dikërdjakannja ^ didjadikannja (diri 3 sataan).
nakas
tadi.
n^la
sêpërti sadikit ubat bëdil këna api lantas mënjala
dëngan tërkëdjut sërta mëngadakan bunji jang
lëmbut.
ndila
kërling, mëngërling.
natda
rasa sakit dalam mata, ataa ])ada tëmpat lain
dari pada badan.
niïdna
anak këtjil budak.
n&ik
turnt satu djalan, bagai diri 3 satuan.
nu
punja.
•
A
ëngkau, dikau.
Ak&
njiru.
Aê
ajër.
Aë-dolu
përigi, sumur; ajër përigi.
Afe
kasih kaluar, bongkar.
Ali
rogo; masukkan tangan dalam barang tëmpat,
sëpërti përiuk dan sabagainja; rakus.
ofak
përahu.
o&-kapal
kapal.
o&-haïk
kapal api.
ofa-maéik
bèro.
oka
tida kasih makan; tida mau makan.
olik
salurak; rangkiang.
pana
hidung.
panabala
lobang hidung.
péli
pantat.
pu
paha; pasang babi dan rusa didalam hutan.
pélibSl&
lobang pantat.
papak
papan.
pakuk
paku.
to
VeVKATA&H ORA.NÓ ROTTë (TëKMAm))
PÖBKATAaN EOTTë.
PêRKATAaN MëLAJU.
papaak
balok.
p&p&lêk
tempat simpanan padi.
pëpèlë
plat mas atau pérak.
p&a
sarung.
paa
pinang.
pupukuk
bakit; gunung këtjil.
piak
karang.
pilas
mérah.
p&ëk
hudang.
ptó
pagar; ikat.
p&kê
bnta.
p&kêk
//
pèk&
bëngkok.
pëpèk&
dusta; bohong.
pau
tumbuk; tikam.
pëük
biring.
puputu
ikat.
putu
sadjënis makanan; hangus.
puak
pukat.
pua
alau, halaukan.
pi&
gasing; pion.
plÜdk
lama.
poï
kaluarkan tangkai sëpërti padi, d. s. b.
pusë
pëluh.
poli
tuang.
pèU
potong.
paai
bërtjërai.
pënik.
sadjënis barang jang dipakai diatas bëlakang kuda,
akan muat barang moatan.
pèpè.
nama sadjënis pohon; nunuk.
péna
pëna; lalar; lalat; pëtik kapas.
pusu>
amat pënuh.
pédak
udjung.
péda
taruh, lëtak, simpan.
pési
buang katanah.
poda
ambil apa> dari satu tömpat jang diatas dëngan
kaju atau bambu jang pandjang.
JANO DiëRTIKAN DÖNOAN PësKATAaN KCLAJU.
21
PëRKATAÜN BOTTë.
PëBKATAaN Mêr.AJU.
pëlu
terlipat atau tërtunduk kabawah.
pia
limpar.
pélak
djagung.
pingak
piring.
sêsèd&k
tjampur.
sila
marika itu.
sinik.
atap dari pada daun gawang atau daripadadaun
lontar.
sulok
sënduk.
sisil&
senapang.
sauk
sisir.
sidi
kain sarung.
sarè
sarè.
saldaréi
saldaréi.
sapi
sapi; potong kuilt kaju.
sunga
tidur.
sol
buka; têbus.
sapa
mênjapu.
sasapu
ff
sasapnk
sapu.
sa
kaluarkan tanah dari dalam lobang, atau padi
atau bëras dan sabagainja dari pada lësung.
sHê
tëmpurung; ambil atau dapat dëngan kalimpahan,
sëpërti padi, djagung dan sabagainja.
séu
mëndjahit; pëtik buah».
8i&
sëmbilan.
sanahulu
sapuluh.
sanahnlu ésa
sabëlas.
sanahnlu dna
dua belas.
sanaholu télu
tiga belas.
sanahnlu ha
ëmpat belas.
sanahnlu lima
lima belas.
sanahulu né
ënam belas.
sanahulu hitu
tudjuh belas.
sanahulu falu
dulapan belas.
sanahulu sia
sëmbilan belas.
siahulu
sëmbilan puluh.
22
pëBKATAaN UBANQ ROTTë (TeRMANu)
pëRKATAaN Rorrë.
PëEKATAaN MëliAJU.
sèsë
tindis; bikin kintjang.
salah
salah.
sa
sapu dëngan tangan atau dëngan kaki.
fAséi
sapu, mënjapu dëngan tangan atan dëngan
kaki.
sösósann^
awalnja.
sè&
djnal.
s&
ambil ajër tuak boekan pada waktnnja.
8éë>
kadangft.
S&
uraikan.
sè
siapa; bêrlaboeh; gatal.
S&
snmpah; suatu hnbungan didalam hal bërkaia».
8&pa
tjari bnru binatang hntan dëngan andjing bëbë-
rapa èkor.
sapi
potong kulit kajn; sampi, sapi.
sasi
tumpah.
séku
tërns.
s^u>
tëros, sëlalu.
8&b&
tikam, tnsuk.
sdda
iris.
8&s^a
iris».
sota
lëlah, tjape.
8Uë
sajang.
snëk
gelang; sabahagian tali knda.
s&ê
potong.
sikon
tërpantjar.
S&1&
tangkap ikan, hudang dan sabagainja ^mdskiv
(ben?); mëutjuri hati.
sèë
tapis barang tjair; sësak.
8&dl
tnsuk apa» dalam apa>.
supak
tëmpat nbat bëdil, jang terbnat dari padi saruas
bambn.
sèp&
bëli makanan di tëmpat jang djanh.
sèpë
kajn sapan.
sélukm
sadjënis burnng përampas ajam.
sélu
sadjênis kaju përkakas tënun.
séluk
tukar; pnla.
JA:»Q DiëRTIKAN DeNGAN PëRKATASN mSlAJU.
23
PCRKATAaN BOTTë.
PCEKATASN MëLAJTJ.
silu
angkat kasih têrbnka, sëpërti kain jang dipakai
di badan.
sil&
tëmbak.
salin
tnang.
siu (nasiu)
sëpërti sadikit nbat bëdil këna api , lantas mënjala
dëngan tërkêdjut sërta mëngadakan bnnji jang
lëmbnt.
séna
alas.
solnk
bërtëmu.
sola
bërtambah» dalam kabësaran badan.
si
kupas, pëtjah.
sanga
hëndak, tjahari.
soli
tolak.
sosola
potong,
sososan
përtama kali..
takudfó
dagu.
tónal&i
langita mulut.
téi
përnt; tai, tjirit.
tila
vrouwelijk geslachtsdeel, poeki.
tali
tali.
tasu
tatJQ, kuwali.
tóbuéis
tjapatn^ tjënéla.
tafa
pëdang.
tè
sagai.
téfh
tëbu.
tólas
hutan këtjil.
taai
laut.
tdnê
lumpur.
tnma
tuma.
tèkëmélak
kutü busnk.
tèkê
tokëk.
tèkël&bak
tjëtjak.
tunga
iknt.
tati
potong.
timn
timur, mnsim timnr.
toeda
djatoh.
tSa
tiga.
24
pëRKATAËN ORANO ROTTë (TëKMAND)
PëRKATAaN aoTTë.
FERKATAaN MeLAJU.
télu-hulu
tiga puluh.
ta
tidak, tiada.
tapa
limpar.
tipa
tnlak.
tia
sobat, sahabat, teman; alas.
titiak
tiram.
tuti
sambung, habuDg.
tónga
djêngkal, ambil.
tëténgak
tjungka.
toioa
tida terns.
tola
masuk terns barang jang ënténi.
tolak
luka di tëlapak kaki.
tósa
masak.
tuna
ikan bëlut, ikan moa.
tapan
lëkatkan.
tépa
pëléhkan; patah; nama sadjëuis ikan; ikan
tëmbang?
UI
bikin, bnat.
tóla
sabnng; iknt, tornt, ambil.
tinga
indjak , samantara orang pandjat pohou kaja dan
sabagainja.
toka
buka sabahagian dari pada tali kuda.
tokak
sabahagian tali kuda.
tusi
unit; hunus.
titisek
pinggir.
téna
turun diatas tanah sëpërti burangS; bëtulkan
kubur baharu; baiki pisau atau parang jang
sudah rusak matanja; tëra.
touk
lakii.
téta
bëtul.
tétn>
bëtula.
tètê
potong atas apa>
tetè
siram.
téli
mëndjahit djala.
tuk
kering.
tuttik
tëmpat duduk.
téu
përgi, tërpakai olih kita.
JANO DiëRTIKAN DëNQAN P^aKATAÜN UêhAJO.
25
PêRKATAaNROTTë.
PêRKATAaN MëLAJU. '
tènë
nama sadjënis pohon.
tiD&
mitar.
tal
timbang; banjak orang lawan saorang-orang ;
tjapai; pëgang.
têtéma
buning hëlang.
tëtèëk
sunggah; tungkat.
tatuik
tjëritëra, hikajat, tuturan.
tatu
mënimpa; pnknl dëngan fcangan atau batu.
tanu
bakar.
tèlêk
përdirikan barang këtjil sëpërti kalitji d. s. b.
tèlê
tnnduk.
i&n
pnknl kasih kalnar apa> dari dalam barang tëmpat.
i&i&U
pnknl dëngan tangan bikin bangkak , sëpërti snsn
kërban.
iAnk
tangknp; sadjënis tëmpat tëmbakan.
tStóna
tntnp.
t&ma
kasih bërtaibnng sëpërti papan.
taainak
orang bësar badannja atan orang akil baligh.
tatna
bikin hati bësar.
tésik
tnmt, dipakai olih kita.
tnda
tndnng, tnndjuk.
tui
tjëritërakan , tjahari barang jang hilang antara për-
djalanan.
tèëk
tanbat; tadah.
tada
tjëraikan; tadah.
tuil
singgah: përah.
tetói
tadjamkan kajn.
tina
minnm, dipakai olih kita.
nti
mannelijk geslachtsdeel.
uak
nrat.
uma
ramah.
ünuk
bingkawang; himpnnan kajn.
nma-toak
kajn pandjang jang dipakai pada bumbnmgan
mmah.
uma-titisik
tiris mmah.
uma-punik
bnmbnngan mmah.
uma-hnnuk
pagn, lotëng.
ze
PëRKATAaN OKANO ROTTë (xëRMANU)
PCEKATAaN EOTTë.
PeaKATAEN MëLAjru.
uma-Iangak
kapala rumah.
uma-buik
hudjung rumah.
uma-dflëk
dalam rumah.
uma-d&ik
diluar (luar) rumah.
uma-bduk
sudut rumah, pëndjuru rumah.
ulëk
periuk; ulat.
nlëHë
periuk ajër; tönpajan ajër.
udan
hudjan.
nnik
dëngau.
onë
sisik.
nli
kamudi.
ulu
rambut jang sudah tërtjabut.
nlê
putar.
usik
turut satu djalan, bagai diri T satuan.
utu
kutu.
EEN DAJAKSCH FEEST
BESCHREVEN EN TOEGELICHT
DOOB
S. W. TROMP.
Wanneer men de Kapoeas-rivier , die aan de Westkust van Borneo
in zee valt^ ruim 400 Engelsche mijlen opstoomt, hetgeen men bij
gemiddelden waterstand met een vaartuig van zes ^ zeven voet diep-
gang doen kan, komt men aan den rechter zijtak, de Mêndalam,
waaraan enkele mijlen boven de uitmonding de groote Dajaksche
kampong Tandjoeng-Itarang ligt.
Deze bestaat hoofdzakelijk uit ëéne woning (lamin), zes meter
boven den grond gebouwd, circa 350 meter lang, bevattende 92
kamers en bewoond door i 163 mannen, 202 vrouwen, 95 jongens
en 93 meisjes, alle 559 behoorende tot den stam der Kajan-Dajaks.
De Mêndalam-Kajans zijn evenals hunne naamgenooten van de
Mahakam (Koetei) een onderdeel van den hoofdstam , die ten Noorden
van de Batang-Loepars van Batang-Bëdjang op Sëiawak^s grond-
gebied gevestigd is en gerekend moet worden tot de Centrale Dajaks.
Zij zijn niet geheel onbekend, want reeds Yeth heeft in zijn
iS'Bomeo's Wester-afdeeling >/ eenige bladzijden > aan hen gewijd.
Zij hebben zich steeds doen kennen als gewillige, ijverige^ flinke
menschen, met wie het Bestuur gaarne te doen had en op vde het
ook konde staat maken. Eeeds sedert vele jaren komt het koppen-
snellen niet meer bij hen voor; ^tis althans niet bekend, dat zij
zich daaraan nog schuldig maken.
Hoewel zij in beschaving nog niet zóó hoog staan, dat zij be-
paalde goden aanbidden, zoodat van godsdienst bij hen ook geen
sprake kan zijn, verheflen zij zich toch reeds verre boven het
1 fflelenteOing gehouden in Mei 1888.
• Deel n bil. 878 en tv.
28 EEN DAJAKSGll FEEST.
laagste peil. Zij zijn tot dien trap gevorderd , waarop zij , zonder
zich in de herkomst daarvan te verdiepen, het bestaan van boven-
natuurlijke, zoowel goede als kwade, wezens aannemen, die vele
menschelijke neigingen en eigenschappen bezitten , echter meer macht
hebben dan de menschen en daardoor het lot van dezen beheerschen.
De kwade geesten stellen zij zich voor als naijverig op de men-
schen, tuk op het aanbrengen van ongeluk, eene voorstelling, die
in hooge mate influenceert op des Dajaks doen en laten.
Bepaalde vereering van goede geesten komt bij hen niet voor;
van eene voorvaderlijke eeredienst zijn , voor zoo verre ik weet , ook
geen sporen meer aanwezig; alleen worden de goede geesten menig-
vuldig te hulp geroepen in den strijd tegen de booze geesten , over-
tuigd als de Dajak is, dat die boozen wijken , waar de goeden optreden.
In vele opzichten zijn de Mêndalam-Kajans nog behoudend; men
ziet dit o. a. aan hunne kleeding, hunne leefwijze; maar het lijdt
geen twijfel of meer en meer zal hierin door de aanraking met
vreemdelingen verandering komen én zullen door Maleischen, alias
Mohamedaanschen invloed zoowel sociale toestanden als godsdienstige
begrippen gewijzigd worden. Reeds is veel veranderd; zoo ziet men,
om nog eens op de kleeding terug te komen , reeds enkelen , die de
tjantjoet (schaamgordel) verwisseld hebben tegen een Chineeschen
broek; bij het dansen omwikkelen de vrouwen het vroeger bloote
bovenlijf met kostbare sarongs ; de itjphallische beelden vóór de huizen
bestaan niet meer; men snelt niet meer; de geesten verliezen aan
macht en aanzien.
Dit alles zal nog erger worden, ja, de tijd zal wel niet meer
ver af zijn , dat van de vroegere oorspronkelijkheid geen spoor meer
te vinden is. Daarom zijn feesten, zooals ik er één bijwoonde, van
belang en verdienen zij eene beschrijving. Wel worden die niet
meer gevierd met al den luister van weleer en toonen zij niet meer
den ruwen Dajak van die dagen, maar zij herinneren toch aan het
verleden, door dat zij van oude zeden en gewoonten de afdruksels
zijn. Deze , schoon verflauwd , zijn nu nog herkenbaar ; eerlang echter
dreigt zulks verloren te gaan.
Toen wij den 9 Mei 1888 in de kampong Tandjoeng-Karang
kwamen, waren aldaar juist weinige dagen te voren de hoofden Sëng-
giang en Igau met een groot aantal volgelingen van Sërawak terug-
gekeerd , waarheen zij , volgens hun eigen verklaring , gegaan waren om
zich met daar aanwezige Dajaksche stammen te verzoenen en te trachten
de in vrijheidstelling te bewerken van de Pënhings en Kajans , die
tt^V BAJAKSGH VEEST. 29
in 1885 aan de Mahakam geroofd en sedert in Sërawak in slavernij
gebleven waren.
Wegens den behouden teragkeer na eene afwezigheid van meer
dan zes maanden verkeerden Senggiang en Igau met de hunnen in
een toestand van //pantang/*^ en moesten zij gaan //ajau//.
Hoewel de beteekenis van deze woorden bekend is , wil ik toch bij
beiden een oogenblik stilstaan en mijne beschouwingen omtrent het ver-
band daartusschen alsmede omtrent dat tusschen oorzaak en gevolg hier
ten beste geven. Wij hebben daarbij voor oogen te houden , hetgeen
straks omtrent het geloof des Dajaks werd opgeteekend , speciaal wat
betreft het gevaar, waardoor hij zich ten allen tijde bedreigd acht
van de zijde der booze geesten. Dit gevaar toch verlaat hem nooit ;
in elke periode van zijn leven hangt het hem boven het hoofd,
zoowel in die^ welke met zijn geboorte begint als in de daaropvol-
gende, die met het omhangen van een kralen halsketen een aanvang
neemt , als in die , welke hij met zijne meerderjarigheid of met zijn
huwelijk intreedt. Maar bovendien zijn er perioden , waarin hij zich
buitengewoon bedreigd acht, namelijk wanneer hem eenig bijzonder
geluk is overkomen. Dit nu was het geval met Senggiang , Igau
en de hunnen; zij waren gezond en wel van een verre reis terug-
gekeerd, aan de gevaren van berg- en bosch- en watergeesten, van
menschen en dieren ontkomen; wat natuurlijker dan dat de booze
geesten op hen naijverig waren en hen bedreigden.
Van het standpunt van den Dajak met zijn geloof, als werd aan-
gegeven , is het begrijpelijk , hoe hij het gevaar van een bezoeking
van den booze, zich openbarende in rampen (brand , misoogst) of nog
duidelijker in ziekten , vooral , wanneer deze door den dood eindigen ,
wenscht te voorkomen en , liever dan te trotseeren , tracht afteweren.
Ook is het te begrijpen, dat hij als middel hiertoe een menschen-
offer bezigt. Hiermee toch kan de offeraar beoogen bf het binden
van een geest, opdat deze den bedreigde tot schutsgeest < diene,bf
het geven van een plaatsvervanger * om den booze hiermee tevreden
te stellen, en hoewel niet uitgemaakt kan worden, welk doel een
offeraar zich oorspronkelijk in omstandigheden als van Senggiang,
Igau c. s. gesteld heeft ^ de Dajak zelf, steeds machinaal de oude
gewoonten volgende , het allerminst het doel van zijn offer kan pre-
cisoeren , is toch in allen gevalle het feit van de offerande verklaarbaar.
1 Wflken , niets oyer de sohedelyereeriDg bij de volken van den Indisohen Arohipeln,
Bijdragen tot de T. L. en Vk. v. Ne-i. Ind. 5e volgreeks dl. IV, bl. 99.
« t. a. p., W. 110.
30 ÜBN DAJAKSCH F£EST.
Meestal zal , geloof ik , wel het verkrijgen van sckutsgeesten het idee
bij een menschenofier geweest zijn ; althans zijn de koppen , die men
in grooten getale in Dajaksche huizen vindt opgehangen , als be-
schermende fetisen te beschouwen, daar zij te eten krijgen, zoo-
als een ieder kan zien o. a. aan de eieren, bij die schedels
op stokjes gestoken. Herbergden die koppen geen schutsgeesten ,
men zou ze evenmin te eten geven als de koppen, bij de graven
geplaatst, waarvan de geesten de ziel van een afgestorvene verge-
zellen, dus afwezig zijn. Ook zou men hen dan niet een tijdlang
in eere houden, zooals thans geschiedt; wel verzorgt men hen op
den duur niet, maar dit is toe te schrijven aan het denkbeeld, dat
ieder zijn eigen schutsgeest moet hebben en dat die der ouders niet
meer kan dienen voor de kinderen ; van d^r die behoefte aan steeds
nieuwe koppen, waarbij de oude afgedaan hebben. Dezen zullen
echter niet wederom in eigen kampong voor een ander doel gebruikt
worden; inzonderheid zal geen oude kop bij een graf geplaatst worden,
hetgeen zoude neerkomen op het verlagen van een ouden schutsgeest
tot dienaar van den geest eens afgestorvenen ; zelfs waar het symbool
alleen nog van de werkelijkheid is overgebleven , wordt hierop gelet
en eindigt men den rouwtijd niet met ceremoniën bij een schedel^
uit eigen woning afkomstig, maar wel bij een, elders verkregen.
Wij spraken tot nu toe over het doel van een menschenofier, in
zooverre dit betrekking had op het te behandelen onderwerp; thans
moeten wij nog even stilstaan bij de wijze, waarop het gebracht
werd. Naar ik vermoed , werd oorspronkelijk bij de Dajaks het men-
schenofier gebracht door het zoogenaamde ^i^toelooi^i^, zijnde het dooden
van een mensch , dien men in zijn macht had , een krijgsgevangene,
een eigen of een gekochten slaaf. Zoo'n ofier heette //djaoem^s^.
Het /i'toelooi^ komt nu nog een enkelen keer in het geheim voor,
zoowel aan de Boven-Mêlawi als aan de Boven-Kapoeas , maar vroeger
was het, zooals mij meermalen meegedeeld werd, algemeen, vooral
bij die gelegenheden , welke steeds bovenal een menschenofier hebben
vereischt , in de eerste plaats bij begrafenissen. Dit is ook nog niet
zoo lang geleden , want personen van een 40 jaar oud herinneren
zich zeer goed, hoe het geschiedde. Zoo vertelde ons een hoofd van
de Taman-Dajaks , een stam , die nabij de Mêndalam-Kajans aan de
Boven-Kapoeas woont, hoe hij meermalen van zoo'n i/toelooi^/-feest
na een sterfgeval getuige was geweest en gezien had hoe de //djaoem//^
stevig gebonden, door mannen op de ofierplaats werd rondgeleid,
terwijl de vrouwelijke nabestaanden van den afgestorvene het ofier
£EN DAJAKSCH P£EST. 31
met kleine messen en pieken verwondden, het intusschen vriendelijk
toesprekende en opdragende om toch vooral goed de ziel van dien
afgestorvene te dienen en te verzorgen, hiermee voortgaande tot de
//djaoemi/ bijna den geest gaf, waarop de mannelijke betrekkingen
met hunne kapmessen een einde maakten aan die marteling i.
Natnarlijk had het //toelooi// groote bezwaren , daar het niet onder
het bereik van elkeen was; niet ieder toch had slaven of was be-
middeld genoeg dezen te koopen.
Daar bovendien dit oflermateriaal schaarscher moet zijn geworden,
laat het zich begrijpen , dat men het op andere en wel minder kost-
bare wijze gezocht heeft, waartoe ffSLj2LUv (koppensnellen) het aange-
wezen middel was. In geval toch dat men een vervanger voor zich
zelf wilde stellen , moest men redeneeren dat de onbelichaamde booze
geest geen behoefte had aan een belichaamd maar wel aan een on-
belichaamd mensch nl. aan een menschelijke ziel , dat de offeraar dus
niet een geheel menschelijk lichaam , waarvan het transporteeren pok
veelal te bezwarend zou zijn geweest, strikt noodig had doch alleen
dat gedeelte , waar de ziel huisvestte , zijnde het hoofd. Dit ook had
men noodig, waar een schutsgeest verlangd werd of wel een dienende
geest voor een a%estorvene. Hoofden nu, konden betrekkelijk ge-
makkelijk bij andere stammen buit gemaakt worden ; van d^r dat
het ffAJhXXfy langzamerhand bijna geheel in de plaat» getreden is van
het viioelooiff.
Verklaart het bovenstaande , waarom Sënggiang , Igau c. s. moesten
gaan /^ajau)/, wij moeten thans onze aandacht vestigen op het
woord //pantang>)'.
Pantang (Mal.) = pëmali, (Modangsch) = njoewin (Bahausch)
is zoowel te vertalen door: rijverboden// als door: //in een toestand
verkeeren, waarin op iemand of iets verbodsbepalingen rusten//.
Zoo is een rijstveld bij de Bahau-Dajaks //pantang//, wanneer een hert
daarover geloopen heeft en mag dientengevolge niet betreden worden.
Bij de Toendjoeng-Dajaks wilde ik een hoofd bezoeken, maar hij
was ziek en onder behandeling van //bêlians//; zijn huis en erf waren
door dezen //pantang// verklaard en op straffe des doods was het aan
vreemdelingen verboden, die verbodsbepalingen te overtreden door
binnen te gaan.
De //pantang// voor personen komt bij de Dajaks in hoofdzaak
1 Op de Oostkust Tan Borneo kwam het een paar jaar geleden nog voor, dat
Dajaki te Berouw en Bodoengan kwamen om slaven te koopen ten einde desen
na oen sterfgeral op het graf van een afgestorvene te dooden.
32 EEN DAJAKSCH FKSSt.
neer op onthoudiug (die wij als vasten kennen) van hetgeen aan-
genaam is , zooals : het dragen van versierselen (oorringen , colliers ,
enz.) en van goede kleeren , het eten van goede vischsoorten , van
varkensvleesch , van rijst (aardvrachten zijn inferieur voedsel, vol-
doende om het leven te rekken maar meer niet; rijst is lekker,
dus eenigszins weelde), de coïtus, het rooken van tabak, het
betelkauwen, het vasthouden van wapens (dit laatste kan zijn grond
vinden in het bij de Dajaks heerschende begrip , dat het hanteeren
van wapens eervol , dus aangenaam is ; het kan echter ook een gevolg
zijn van het begrip, dat ijzer op het doen en laten van geesten
influenceert).
Omtrent het doel van het vasten zegt Spencer in zijne >i^Frinciples
of Sociology>/ > : >yInvoluntary as abstinence from food often is with
the primitive man, and causing as it then does vivid dreams, it
becomes a deliberatelj-adopted method of obtaining interviews with
the spirits// en later ffBut besides fastings thus originating , there is
the tasting which results from making excessive provision for the
dead. Bj implication this grows into an accepted mark of reverence ;
and finally becomes a religieus act.^
Het vasten van de Dajaks, bestaande in eene onthouding van
hetgeen aangenaam is , heeft , dunkt mij , een anderen grondslag en
heeft meer bepaaldelijk ten doel : het opwekken van medelijden , het
toonen van deemoed. Vasten is op zich zelf ook geen religieuse of
pieuse daad maar vergezelt die, gaat daaraan vooraf. Depieusedaad
zelf is het menschenofier en, hetzij dat dit gebracht wordt om een
schutsgeest te erlangen , dan wel om een vervanger te geven of om
een afgestorvene te bevredigen, steeds is de grondoorzaak vrees; vrees
van den mensch, die door zijn offer hoopt te ontsnappen aan de
macht van den sterkeren boozen geest, 't zij dezen met het offer be-
vredigende, 't zij tegen dezen een steun krijgende in een schutsgeest.
En waar nu een mensch een daad volvoert, voortkomende uit vrees
in z66'n groot gevaar, daar ligt het in den aard der zaak, dat hij
zich het succes van die daad tracht te verzekeren door deemoed,
door medelijden op te wekken. Medelijden opwekken toch moet de
menschen reeds zijn ingeboren, want wij merken het bij de dieren
op; slaat maar een hond in oogenblikken van groot gevaar gade;
men zal zien , dat het dier het gevaar met betrekking tot eigen moed
en eigen krachten taxeert; valt die taxatie uit ten voordeele dezer
1 Deel I, bU. 861.
EEN DAJAKSCH FEEST.
ës
laatste factoren, zoo bereidt het zich voor tot tegenweer; maar in
geval van het tegendeel^ doet het alle moeite om medelijden op te
wekken , het maakt zich werkelijk en figuurlijk klein , wentelt zich
op den rug of wijkt achteruit.
En al ware de behoefte om medelijden op te wekken niet inge-
boren , voorzeker zou men al van den beginne af begrepen hebben ,
dat, waar er gevaar dreigde van een jaloerschen geest, men alles
vermijden moest om dien naijver nog meer op te wekken en speciaal
de daad , waardoor men het gevaar wilde afweren , moest laten vooraf-
gaan door andere daden, ten doel hebbende de wegneming der oor-
zaken van de jalousie , met andere woorden : zelfvernedering , deemoed.
Geen offer gebracht aan den jaloerschen booze na afloop van een
lekker maal, gekleed in feestdos, omhangen met versierselen, maar
schamel gekleed, ontdaan van tooi; dan was er geen reden meer tot
naijver ; dan kon men hopen , dat de booze zijn plannen liet varen ,
met het aangebodene genoegen nam en de goede geest inderdaad ter
hulpe wilde komen.
Sênggiang , Igau en de hunnen verkeerden alzoo in een staat van
/ypantang// ter voorbereiding van het menschenoffer , door /irajau/y,
koppensnellen, te verkrijgen. Gelukkig echter heeft het koppensnellen
zijn tijdperk van bloei gehad ; overal neemt het af; bij de Men-
dalam-Kajans komt het, zooals boven gezegd is, in het geheel niet
meer voor. Zelfs dtór , waar het nog niet geheel kan worden onder-
drukt, is het reeds in vele gevallen door symbolen vervangen , zooals
wij ook bij onze Kajans van Tandjoeng-Karang ontmoetten.
Bij onze komst te Tandjoeng-Karang nu veniamen wij dat Sêng-
giang^ Igau c. s. , op het punt stonden van te gaan //ajau^/ (op
vreedzame manier) en niet lang daarna trokken zij dan ook als echte
koppensnellers er op uit, voorzien van mond voorraad , alsof het een
verre reis gold.
Zij voeren de Mëndalam-rivièr af, tot dat zij op ongeveer een half
uur afstand beneden de kampong stil hielden , waar zij aan den oever
een lange, zeer primitieve hut opsloegen, die allen gedurende vier
nachten moest huisvesten. Gedurende dien tijd was de grond rond de
hut //pantangr/, tot teeken waarvan arèn-palmblaren aan lange staken
opgehangen waren; onder geen voorwaarde mocht eenig vreemdeling
hier binnentreden.
Wij hadden de koppensnellers gaarne in hunne verrichtingen gade-
geslagen, maar men wilde dit niet toestaan en moesten wij hierin
wel berusten. Hadden wij ons opgedrongen , men zou eenvoudig den
5e Volgr. V. 8
34 ESN DAJAKSOH FEEST.
tocht om de eene of andere reden aitgesteld hebben of wel het és-
sentieele nagelaten. Wij hebben dxxa tot onzen grooten spijt niet gezien
wat de quasi-koppensuellers in hun bivounc hebben uitgevoerd ; alleen
weet ik, dat zij van d^rait niemand kwaad gedaan hebben en heb
ik vernomen, dat zij zich tevreden gesteld hebben met eenige cere-
moniën bij een van de kampong medegenomen schedel en een bosje
menschenhaar ter vervanging van het echte koppensnellen (ganti ajau).
Hierbij zal het bosje menschenhaar wel de representant der mensche-
lijke ziel en das het hoofdobject der plechtigheid geweest zijn, ten
minste het haar (Daj = boek) heeft hieraan den naam gegeven , daar
dit onschaldige koppensnellen genoemd wordt vajau-boek//.
De ceremonie zelf zal vermoedelijk bestaan hebben in het dansen
(bij de Kajans >7njibar>/ geheeten) rond den schedel, dezen daarbij
telkens met den /ymandau^ aanrakende ; zoo deed men ten minste bij
de Tring-Dajaks ter vervanging van het koppensnellen >.
Tk moet mij hier weder eene uitweiding veroorloven. De ceremonie
met een ouden gebruikten schedel , die afkomstig moet zijn van een
anderen stam, is zeer gebruikelijk, waar men om de eene of andere
reden niet kan snellen. Een andere weg wordt in sommige gevallen
bij onze Batang-Loepar-Dajaks gevolgd, waar de ^/pantang/;^ na een
sterfgeval wordt beëindigd door het doen van een tocht buiten het
gebied van den stam , welke plaats heeft onder toezicht van de politie.
Het doen van een tocht naar vreemde streken is natuurlijk een
symbool van een sneltocht^ evenals het dansen rond en aanraken van
een ouden schedel zulks is. Het is de vraag, welk symbool door het
bestuur, dat zich de radicale uitroeiing van het koppensnellen ten
doel heefl gesteld , moet worden aangemoedigd.
Het gebruik van een ouden schedel heeft dit tegen, dat het de
herinnering aan het werkelijke snellen levendig houdt , welke herin-
nering men juist zooveel mogelijk moet doen verloren gaan , wil men
bet bovengenoemde doel bereiken. De ceremonie is anders op zich
zelf onschuldig en doordat het telkens leenen in een andere kampong
van een schedel, van een vreemden stam afkomstig, lastig is, laat
zich denken, dat men zich meer en meer zal bepalen tot steeds
zeldzamer gevallen^ die eindelijk groote uitzonderingen worden om
ten slotte geheel op te houden.
Bij het maken van een tocht op vreemd gebied heeft men den
schedel, die aan vroeger behaalden buit herinnert, niet noodig. Die
1 Zie mijne, t>Uit de Balaaila tui Koetei», Bijdrageu tot de T.L. enVk. ▼. Ned.
Ind. 5d Tolgnéks, dl. III, U. 81.
ESN DAJAKSCH FEÜST. 35
tochten zijn bezwarend , vervelend ; men doet geen kampongs aan ,
maar men houdt zich dagen lang in de bosschen op, meer gebrek
lijdende dan anders. Hierdoor zal ook deze methode evenals de vorige
leiden tot geheele a&chafSng der //adat ajaa^.
Zij heeft echter het groote bezwaar^ dat men die vreedzame reizen
ter vervanging van sneltochten moeielijk haar gang kan laten gaan ;
althans in den beginne is het noodig, haar niet toe te laten dan
met toestemming van het bestuur, dat de reizigers telkenmale door
eenig politiepersoneel kan laten exorteeren. Dit nu kan wel geschieden
in de Batang-Loepar-landen (trouwens ook die der meest geachar-
neerde koppensnellers) , omdat hier bestuursmiddelen genoeg aanwezig
zijn; maar in streken, verder afgelegen van een bestuurszetel, ifl
deze bemoeienis van de politie onuitvoerbaar.
Keeren wi] na deze uitweiding tot onze goedaardige Kajansche
koppensnellers terug, dan kunnen wij hen in den nacht, volgende
op den vierden dag , zien terug komen , met al de distinctieven ver-
sierd, waarmee ware helden, als zij met buit beladen terugkeeren,
gewoon zijn zich te tooien.
's Nachts om twee uur naderden zij de kampong Tandjoeng- Ka-
rang^ waar ik in de //sêrambi// > in een kleine voor mij afgeschoten
ruimte sliep. Reeds uit de verte had ik het //prajau^ gehoord, dat
heel langzaam naderbij kwam. Dit //prajau// is een eigenaardige dreun,
bestaande uit een zeer lang gerekten galm, telkens afgebroken door
een korten, krachtigen kreet, waarop een meer of min lange pauze
volgt. Dajaks, die een kop buit gemaakt hebben en daarmee huis-
waarts keeren, verzuimen het //prajau// nooit. Met wat doel het ge-
schiedt, is mij niet recht duidelijk; men zegt wel, dat men zich
hierdoor moed inspreekt, en inderdaad is het een gewoonte van in-
landers om met dit doel in omstandigheden , waarin zij gevaar duchten
b. v. wanneer zij 's nachts een eenzamen weg moeten afleggen , bos-
schen doortrekken of bijennesten in hooge boomen moeten inzamelen ,
te zingen; maar, mij dunkt, het //prajau// kan als zoodanig niet
dienen; de uitwerking, die het op de deelnemers moet hebben, is
daarvoor ongeschikt. Eerder geloof ik , dat het moet dienen om de
booze geesten^ die den geest in den meegevoerden schedel te hulpe
mochten willen komen of de snellers zelf leed doen , te verschrikken
^ De Dajakaohe woningen ajn over de geheele lengte in tweeën verdeeld. De
eene helft is in kamers onderverdeeld; de andere helft vormt een doorloopende
gaUerij vö6r de kamen ; die gaUerij nu wordt »^8rambi*' geheeten.
36 E£N DAJAKSCH FSEST.
en daardoor te verjagen. Hiervoor is de gil uiterst geschikt. Doch
met wat doel ook aangeheven^ bij velen, zoo niet bij allen zal ook
wel de lust komen aan het gepleegde heldeufeit ruchtbaarheid te
geven ; te meer daar dit algemeene appreciatie ondervindt. Niet alleen
is dit het geval bij de eindkampong , waar de snellers thuis behooren ;
ook in de kampongs, waar gelukkige snellers eenvoudig passeeren,
haasten de vrouwen, met uitzondering van de zwangeren (want die
mogen geen afgehouwen hoofd zien), zich gaarne op het hooren
//prajau// naar de rivier om de helden geluk te wenschen. Zij hopen
dan tevens een bosje haar uit het pas afgeslagen hoofd te mogen
trekken, welk haar, verbrand en gemengd met water, waarin men
//sabang//-blaren gedaan heeft, een uitstekend geneesmiddel is tegen
flauwten, brakingen, stuipen^ toevallen, enz., kortom in al die ziek-
ten, waarin de patiënt niet-vrijwillige handelingen pleegt, welke toe-
geschreven worden aan in hem gevaren geesten , meestal bij afwezig-
heid van eigen ziel.
Wie het ^prajau// eens gehoord heeft, vergeet het niet licht;
vooral als men het in het diepe, nachtelijke uur, aangeheven door
een vijftigtal mannenstemmen, langzaam hoort naderen, maakt het
een onheilspellenden indruk.
Het was half drie geworden, eer Sënggiang c. s. de kampong
nabij gekomen waren en herhaalde schoten uit geweren het nu en
dan luidklinkende r/prajau// afwisselden. Slechts weinigen wachtten
de teruggekeerden op en bleef het huis nog langen tijd rustig , hoewel
de stemmen buiten aantoonden , dat de snellers vóór de kampong
bleven op en neer houden ; wat deze in dien tusschentijd dd^ deden ,
weet ik niet. Om half vijf echter toonde een druk geloop in de //së-
rambi//, dat de bewoners in menigte naar den oever gingen om de
aangekomenen te begroeten. Deze debarkeerden toen aan de landing-
plaats van Sënggiang, het voornaamste hoofd der Kajans , en weinige
oogenblikken later hoorde men den langen stoet in optocht de 850
meter lange /^sërambi// van het eene einde tot het andere langzaam
doortrekken; het //prajau// was door een anderen, niet minder som-
beren , dreun vervangen , goed harmonieerende met de donkere waranda ,
waar een enkele fakkel alleen licht genoeg gaf om de in krijgsdos
gestoken wilden, voor deze gelegenheid bovendien met blaren en
groen versierd, zoo vele duivels te doen schijnen. Daarna werd het
stil en kon de dageraad eenigen tijd later de >!^lamin>/ in een toestand
aantreflen , alsof daar niets buitengewoons was voorgevallen.
's Morgens ging ieder weer aan het werk even als op gewone
EEN DAJAKSCH PEEST. 37
dagen; alleen bleven de pas aangekomenen thuis; zij rustten blijk-
baar uit van de doorgestane vermoeienissen en toen zij om 9 il 10
uur buiten kwamen en in de ^sërambi// gingen zitten, begonnen zij
al spoedig met de preparatieven voor hun toilet, waarin zij straks
weder zouden verschijnen.
De gewone dagelijksche werkzaamheden na den rijstoogst (v6<5r
dien tijd gaat men natuurlijk eiken dag naar de velden) bestaan
daarin, dat de vrouwen 's morgens, na gegeten te hebben, bij kleine
troepjes , geëscorteerd door weinige mannen , er op uitgaan om brand-
hout, sirih, blaren voor toespijs en andere benoodigdheden voor de
huishouding te halen. Men ziet haar daartoe in een vuil werkpakje,
het kapmes in de hand, een pagaai over den schouder, de draag-
mand op den rug , tusschen zes en zeven uui de trappen afdalen. Om
zeven uur is de kampong leeg; alleen de kleine kinderen, moeders
of nog meer grootmoeders met zuigelingen , hoog zwangeren en oude
mannen en vrouwen blijven thuis. Tusschen één en twee uur vult
het huis zich weer; dan komen van lieverlede de vrouwen thuis
evenals de mannen, die niet in de bosschen zijn om rotan of andere
producten te zoeken , doch hun morgen hebben besteed met het maken
van vaartuigen, waarvan steeds een groot aantal onderhanden is,
met visschen dan wel met ander werk. Des namiddags van vier tot
vijf uur wordt van de padi, die men in kleine schuurtjes, vóór de
A^miuff staande, bewaart, een hoeveelheid, voldoende voor één dag,
gestampt; de vrouwen doen dit in groote rijstblokken , meestal met
2 gaten, die in de //sërambi^ op zij van de deuren een plaats hebben.
Na het padistampen of wel onderwijl wordt door andere vrouwen het
middageten gekookt.
Aldus zijn de bezigheden als er niets buitengewoons te doen is,
maar den dag van den terugkeer van Sënggiang c. s. kwamen de
vroeg ten arbeid uitgetrokken bewoners véór den gewonen tijd terug ,
want reeds om elf uur was de //lamin// weer het tooneel van leven
en drukte, dat men anders pas zooveel later ziet. Bij groepjes ver-
zamelde men zich om de zich optooiende koppensnellers tot men dezen
naar de woning (eigenlijk het gedeelte van de ffaërsLmhiff vóér de
kamer) van Sënggiang vergezelde.
Hier verscheen ook weldra een aantal mooi gekleed e vrouwen
en vormde zich uit dezen en de koppensnellers een lange, min of
meer bonte rij , die langzaam bij de muziek van //gërdi// • en
1 Gërdi of kfilSdi, blaasinflitmmeiit , beBtaande uit een nitgeholden pompoen,
waarvan het boveneinde tot mondstuk dient , terwijl in het breede gedeelte van de
88 EEN DAiAKSCH FEEST.
//sapë'/, * door de eersten in die rij bespeeld , giug '/njibar// van het eene
uiteinde tot het andere. De mannen waren hierbij in den bekenden
krijgsdos gestoken, dierenhuiden om de schouders, veeren op de
mutsen , en allen droegen versierselen van geel geworden palmblaren^
die distinctieven voor koppensnellers zijn. De meesten hadden alleen
banden , van die blaren gevlochten , aan benedenarm , bovenarm en
beneden de knie(alzoo natuurlijke gelang,» tëngkang» en tëmbëkas*);
maar sommigen hadden zich daarmee ook het hoofd versierd, zoodat
de blaren als franjes over het gezicht afhingen. Omtrent het doel
van den bladertooi kon ik geen inlichtingen krijgen, evenmin wist
men dit op te geven van het afscheren van het voorste gedeelte van
het hoofdhaar, hetgeen blijkbaar den avond te voren was geschied.
Men wist alleen te zeggen, dat vroeger het a%eschoren haar onder
aanroeping der geesten in het water werd geworpen; dat dit thans
niet meer geschiedde en men het liet liggen, waar het viel; het
scheren , zoo zeide men , was echter wel noodig om te kunnen //boe-
wang pëmali^ (vasten eindigen); ongetwijfeld heeft men hier dus te
doen met het overblijfsel van een haaroiBer, een menschenoflFer ver-
gezellende. «
Nadat het r/njibar// eenigen tijd geduurd had, giug men uiteen;
's avonds begon het andermaal ; toen nam een groot aantal vrouwen
daaraan deel en werd het afgewisseld door verschillende dansen en
spiegelgevechten , wel interessant, als men ze nooit gezien heeft,
echter geheel overeenkomende met hetgeen door andere stammen bij
gelijke festiviteiten vertoond wordt. Iets nieuws kregen wij niet te
zien; zingen ook niet te hooren, behalve op eenigen afstand, waar
in een kamer //bêlians// (shamanen) bezig waren met het verdrijven van
booze geesten bij een zieke. Wij hadden hier gaarne een kijkje ge-
nomen , maar men verzocht dringend het niet te doen , aan welk ver-
zoek wij wel moesten gehoor geven.
Den volgenden morgen ten vijf ure ging men gezamenlijk in de
vruoht eenige dunne bamboepijpen , op vereohilleiide hoogte ingesneden, zijn be-
vestigd. Het wordt bespeeld bij het dansen der mannen.
1 Sapg of kStjapi , een soort gitaar met twee snaren , wordt bespeeld bij het
dansen der vrouwen.
' Bracelet om den pols.
* Bracelet boven den elleboog.
^ Soort bracelet boven de kuit beneden de knie, o. a. bij de Toendjoeng-Dajaks
zeer algemeen.
> Wilken, fiUeber das Haaropfer uud einige andere Trauergebrauohe bei den
Völkem Indonesiensit , Revue Col. Int. Jaarg. 1887, dl. I, bl. 385.
EEN DAMKSCH FEE8T. 39
rivier baden, welke reiniging onmisbaar is bij elke festiviteit als
deze ■. Daarna zouden varkens geslacht en zon opnieuw feest gevierd
worden evenals den dag te voren.
Wij begrepen hierbij niet te moeten blijven, omdat wij de lieden
blijkbaar in den weg stonden; men geneerde zich voor ons, zijnde
het nog nimmer voorgekomen, dat een ambtenaar deze feesten bij-
woonde.
Dit is anders zeer goed te doen, daar de Kajans, evenmin als de
Bahau's en Modangs , sterke dranken gebruiken , en dus bij hen
nimmer dronkemanstooneelen of andere wanordelijkheden voorkomen.
Den Haag, October 1889.
1 Fraeer in aijn tiCertain burial oustoms as illustrative of the primitive theory
of the Bonltf (Anthropological Institnte of Oreat Britam and Iraland dl. XV) de
versc^iIUende wiJMU, waarop de mensoh traoht zioh te vrijwaren voor besoeken van
geesten van a^eefcorvenen , besprekende , noemt o. a. het begraven bij naoht (bL 72)
en 11 the methods of barring the ghost by watem (bl. 77 en w.) Zie ook WUken ,
tfUeber das Haaropfer imd einige andere Trauergebrauohe bei den Vfllkem Indone-
siensH, Revae Ooi. Int. Jaai:g. 1886, dl. II, bl. 282 en 246 v.v.) Het bad der terug-
gekeerde koppensnellers vóór het aanbreken van den dag is ongetwijfeld ook oor-
spronkelijk aangewend als een dubbelwerkend middel tegen beaoekingen van boose
geesten, die de feestvierenden te vreezen hadden.
DE VERBREIDING VAN HET MATRIARCHAAT
IN HET LANDSCHAP INDRAGIRI.
DOOB
A. F. P. GRAAFLAND K
Stroomafvraarts van Tjerenti vormt het plaatsje Tambangan de
grens tusschen Kwantan en het landschap Indragiri, dat voorna-
melijk bestaat uit het stroomgebied van den benedenloop der Batang
Kwantan >.
Om tot een duidelijk overzicht te geraken omtrent de verbreiding
van het matriarchaat in dit gedeelte van Sumatra, kan eene korte
schets der vroegste geschiedenis van Indragiri het hare bijdragen.
Ongeveer in het begin der 14» eeuw werd dit landschap door
koloniseerende Menangkabauers bevolkt , die volgens de legende ,
onder hunne hoofden To^ Patih en To^ Gagah Katoemenggoengan,
alsmede diens hoeloebalang Sri Nata Tj^^kau Tjoendiq, zich hoofd-
zakelijk vestigden aan de monding van het riviertje Indragiri ,
waar dit zich bij het tegenwoordige Pëkan Toewa in de Batang
Kwantan stort.
Onder deze kolonisten moet het matriarchaat algemeen hebben
bestaan. In het oog houdende hetgeen door Dr. Van der Tuuk en
Dr. Wilken omtrent de bovengenoemde in de legende ook hier voor-
1 Naar aanleiding van een door het Bestuur van het Koninklijk Instituut gedaan
verzoek, werd door Z. E. den Minister van Koloniën van de verhandeling van den
Heer O. A. Wilken tiDe verbreiding van het matriarohaat op Sumatraii, voorko-
mende in deel III van dit tijdsohrift, blz. 168 w., ten vorigen jare, een aantal
exemplaren naar Indië gezonden , ter uitreiking aan de ambtenaren op Sumatra ,
met uitnoodiging , onderzoekingen in te stellen , ten einde de bestaande leemten
aan te vullen. De volgende nota is de eerste, die het Instituut mocht ontvangen.
Moge die spoedig door meerdere , even voUedige , bijdragen worden gevolgd. Behoudens
enkele wijzigingen in taal en stijl, is het stuk onveranderd afgedrukt. {Redactie).
' Bij de lezing van dit opstel kan met vrucht worden geraadpleegd de sohets-
kaart, voorkomende in het werkje: Graafland, Schetsen uit Indragiri. Batavia,
O. Kolff & Co., 1889. {Redactie).
IN HET LANDSCHAP IND&AQIKI. 41
komende ambtstitels is opgemerkt * , mag het waarschijnlijk genoemd
worden , dat zich twee soekoe's uit Menangkabau hier hebben neer-
gezet, waartnsschen het jus connubii bestond. Wanneer toch hier
sprake was van twee staatkundige partijen, die min of meer tegen-
over elkaar stonden, moet het verwondering wekken, dat zij zich
gezamenlijk hierheen begaven en in alles zoo eensgezind optraden.
Langzamerhand schijnt, om welke reden ook, onder de kolonisten
de wensch ontstaan te zijn , om een vorst aan hun hoofd te zien.
De To^ Patih en To^ Toemenggoeng , die niet voor deze waardigheid
wenschten in aanmerking te komen, besloten aldus eenen vorst te
zoeken. Zij maakten een vlot , waarbij echter het merkwaardige geval
zich voordeed , dat houtsoorten , die gewoonlijk op het water dreven ,
toen deze voor dit doel zouden gebruikt worden, zonken, zoodat de
To^ Patih ten einde raad een koelim-stam omhakte : het zware stuk
hout dreef en toonde zich een uitstekend materiaal voor het benoo-
digde vlot. Toen het te water moest gelaten worden, riepen de To^
Toemenggoeng en To^ Patih hunne kinderen om hen hierbij te helpen ,
doch deze weigerden ; hierop richtten zij het verzoek tot hunne zusters-
kinderen, die dadelijk hieraan voldeden, waarop door hen bepaald
werd , dat de nalatenschap voortaan op de zusterskinderen zou moeten
overgaan.
Omtrent deze voorstelling van den oorsprong der zoogenaamde
adat-iamanakan moge eene verwijzing naar het hierover voor-
komende bij Dr. Wilken >/De verbreiding van het matriarchaat op
Sumatra^, blz. 25, volstaan. Niet toch op Indragirischen bodem
ontstond deze instelling ; zij werd hier aangebracht uit Menangkabau.
De To^ Patih en To^ Toemenggoeng vonden een prins , een zoon
van Sultan Mohammad Sjah, de laatste vorst, die v66r de Portu-
geesche invasie, op het einde der 15« en in het begin der 16* eeuw,
te Malakka regeerde , dien zij tot Soetan verhieven. Langzamerhand
breidde zich hierdoor de Djohorsche invloed uit en kwamen ook
Djohorsche kolonisten zich in dit landschap vestigen.
De invloed hiervan op de inrichting van het bestuur en op de
laai, maar bovenal op de aloude landsinstellingen , de adat-poesaka ,
in het bijzonder die het gezin of de familie betrefiende, bleef niet
achterwege. Instellingen van een meer republikeinsch karakter werden
gedeeltelijk door monarchale vervangen^ gedeeltelijk naar de minder
* Zie I Wilkeu , Over de verwantsohap en het huwelijks- en erfrecht bij de volken
T»n het SCaleiBoke ras, bis. 10 vv. {Redactie).
42 DE y£RB]i£IDING VAN HET MAT&IABCHAAT
toegankelijke binnenlanden , tanah-talang , of naar het Westelijk deel van
dit landschap verdrongen. Ëen dialect, dat sterke overeenkomst heeft
met het Biouw-Linggasch Maleisch, de zoogenaamde Bahasa-Batinr-
anam-soekoe ^ ontwikkelde zich aan de mondingen der Indragiri- rivier,
een ander, de zoogenaamde BahasonRingat ^ dat zich min of meer
sterk naar het Bioaw-Linggasch Maleisch heeft gewijzigd, breidde
zich nit tot Batoe Sawal, terwijl de zoogenaamde BahasorKioantaft ^
stroomopwaarts van Batoe Sawal ^ en de Bahasa-Mamaq ^ in de bin-
nenlanden, vooral tusschen de Simpang Kiri en de Tj^iiato» mm-
dere afwijkingen van hunnen Menangkabauschen oorsprong vertoo-
nen 4. Qok de inrichting van het gezin onderging langzamerhand
wijzigingen. Waar de Djohorsche invloed zich het sterkst deed gelden ,
werd het matriarchale verwantschapsstelsel door het parentale ver-
vangen, zonder dat evenwel alle sporen van de oorspronkelijke in-
stelling verloren gingen, niettegenstaande de latere invoering van
den Islélm, in het midden der 16e eeuw, ook hiertoe krachtig moet
hebben bijgedragen. Hetgeen door Dr. Wilken in zijne ^^ Verbrei-
ding van het matriarchaat op Sumatra //, blz. 25 , gezegd is omtrent
het voorkomen van het matriarchaat in min of meer zuiveren vorm
in streken, waar het zoogenaamde Menangkabausch-Maleisch wordt
gesproken, vindt dan ook hier volkomen bevestiging. Alleen moge
de opmerking gelden , dat , waar moeielijk te overkomen natuurlijke
grenzen ontbreken, deze vooral niet te scherp afgebakend mogen
worden gedacht.
Met het bovenstaande voor oogen , zal het thans lichter vallen de
verschillende vormen, waaronder het matriarchaat hier voorkomt,
nader te behandelen.
Het zuiverst vinden wij het matriarchale verwantschapsstelsel onder
de zoogenaamde Orang-Mamaq , die aangetroffen worden in de Talang-
Eko, de Talang-Djerindjing en de Talang-Kelajan , en langs den
bovenloop der Tjenako en der Gangsal. Aan hun hpofd staat de To^
^ üit deze mededeeUng blijkt, dat op de, door de Heeren Holle en Brandee
vervaardigde, taalkaart van Sumatra, voorkomende in het Koloniaal Verslag van
1887 1 de grens tusschen het Menangkabau- en het Biouw-Iingga-Maleisoh , in het
stroomgebied van de Indragiri , te veel Westelijk getrokken is. De lijn aou moeten
gaau over het punt , #aar de Eko zioh rechts in de Indragiri ontlast , ?rant hier
ongeveer is Batoe SawaL gelegen. Zie : Wilken , De verbreiding van het matriar-
chaat op Sumatra, blz. 25, noot 76, waar, ook ten aanzien van het stroomgebied
van de Siak, het vermoeden wordt uitgesproken, dat de grenslijn tusschen de
twee zooeven genoemde dialecten , het Riouw-Lingga- en het Menangkabau-Maleisch ,
Oostelijker moet loopen dan op de kaart van Holie-Brandes is aangegeven. (BedaeHie),
IN HET LANDSCHAP INDRAGIRI. 43
Patih , die in de Talaiig-Kelajan woont. Zij volgen , zooals de Ma-
leiers dit noemen , de langka-lama , en hebben grootendeels den Isl^m
nog niet aangenomen.
Het volk is verdeeld in soekoe's, waaronder hier verstaan worden
alle afstammelingen uitsluitend in de vrouwelijke lijn van dezelfde
stammoeder. De leden eener soekoe wonen bijna zonder uitzondering
bij elkaar en zijn zeer nauw aan elkaar verbonden. De soekoe is
verantwoordelijk voor de daden van elk harer leden, zooals blijken
kan uit het gezegde: rtmendapat sama helaba^ kahilangan mmaroegi^
melompdt sama patah^ menjoeêoep Barna hongkokv.
Huwelijken in de soekoe zijn verboden. Het huwelijk, dat hier
séméndo genoemd wordt, heeft voor geen der partijen verandering
van soekoe ten gevolge , want man en vrouw blijven ieder tot hunne
soekoe behooren. Slechts zelden heeft samenwoning plaats, waarbij
dan de man bij de vrouw intrekt. Man en vrouw vormen geen
gezin, want dit omvat hier alleen de vrouw met hare kinderen.
Aan het hoofd van een dergelijk gezin, simandei ^ staat de oudste
broeder der moeder, de mamaq^ terwijl aan het hoofd der soekoe
door de ooms van moederszijde een panghoeloe wordt gekozen, die
door den vorst in zijne waardigheid bevestigd wordt. De natuurlijke
vader heeft geene rechten op zijne kinderen ; deze gaan geheel op in
de soekoe der moeder, want ook de Orang-Mamaq zegt: najamdja/nr
tan üdaq herHélor» ^ dan wel: vajam djanta/n Udaq membawa anaqff.
Titels en waardigheden gaan nog uitsluitend in de vrouwelijke lijn
over, terwijl wij ook in het erfrecht dezelfde beginselen toege-
past vinden. De goederen , door den man vóór het huwelijk bezeten ,
de 2oogpTk9AmSiQ Aarta-pembawan^ bestaande uit hetgeen hij door aan-
erving verkregen \iee& ^ hari&^esakii ^ en hetgeen hij door eigen
arbeid heeft verworven, Aartd-pentjarian ^ worden bij overlijden of
scheiding het eigendom van zijne soekoe. De goederen , door de
vrouw vóór het huwelijk bezeten, de zoogenaamde harta-dapatan ^
bestaande uit hare hartS-poesakS en hare hartS-pentjarian , blijven
eveneens in hare soekoe. De goederen echter door beiden staande het
huwelijk verworven , de zoogenaamde haria-Hoearamg , worden in twee
deeien verdeeld: de eene helft vervalt aan de verwanten van den
overledene, man of vrouw, de andere blijft het eigendom van den
langstlevenden echtgenoot, weduwnaar of weduwe. Ook hier geldt
dus de rechtsregel : vharia-pemhawan kcymbali , harta-dapatan tmggal^
hartasoearang dibagin. Daar nu, volgens de opvatting der Orang-
Mamaq, geen \erwantschap bestaat tusschen den vader en zijne kin-
44 DE VERBBEIDINO VAN HET MATRIARCHAAT
deren , kannen deze nooit bij diens overlijden van de hartö-soea-
rang erven. Hij kan alleen, door schenking gedurende zijn leven,
een deel hiervan in hun bezit stellen; doch nooit kan daarvoor de
hart&-pembawan in aanmerking komen. Zoo worden ook de soekoe-
genooten van den man, bij diens overlijden, aansprakelijk gesteld
voor zijne schulden , en kunnen de kinderen , uit zijn huwelijk voort-
gesproten, hiervoor niet in pandelingschap geraken; dit is wel het
geval, zoodra de moeder met schulden sterft, daar deze meestal voor
de helft door de kamanakan, voor de andere helft door hare eigen
kinderen moeten worden voldaan >.
Hebben over het algemeen de Orang-Maraaq slechts in geringe
mate de Djohorsche en Mohammedaansche invloeden ondergaan,
meer deden deze zich gelden bij de bevolking van de oevers der
Indragiri-rivier of Batang Kwantan tusschen Tambangan en Batoe
Sa wal. Een gedeelte dezer streek , bevattende het gebied van Batoe
Bidjal, Franap en Pematang, staat bekend onder den naam van
Tiga Loeroeng.
Ook hier treft men de verdeel ing in soekoe's aan , aan wier hoofd
een panghoeloe, gekozen door de mamaqs en bevestigd door den
vorst , staat. Het begrip soekoe , zooals dit hierboven omschreven is ,
blijft hier onveranderd gelden, en het verbod, om in de soekoe
huwelijken te sluiten, bestaat eveneens, ofschoon een zeer enkele
uitzondering wel voorkomt.
Hoewel de echtgenooten ieder tot hun eigen soekoe blijven be-
hooren, treft men hier bijna algemeen samenwoning van man en
vrouw aan. De man trekt dan in het huis der vrouw, of bouwt een
op zichzelf staande echtelijke woning op de plaats, waar de soekoe
der vrouw gevestigd is. Dit laatste moet zeker ook er toe bijgedragen
hebben , dat , naast de soekoe , het gezin , in dit geval bestaande
uit de beide echtgenooten en hunne kinderen , zich begon te ont-
wikkelen. Toch blijft de vader weinig macht over zijne kinderen
uitoefenen, daar deze tot de soekoe der moeder blijven behooren, en
als zoodanig de oudste broeder van deze, de mamaq, het grootste
gedeelte dier macht behoudt.
Op den regel, dat titels en waardigheden uitsluitend in de
vrouwelijke lijn overgaan , komen hier meerdere uitzonderingen voor.
> Dit is blijkbaar eene yergissing. Voor de schulden van de moeder kunnen
alleen de eigen kinderen aansprakelijk sdjn. Zie ook de mededeeliiig op de volgende
bladzijde, r^el 9 v. b. (RedacUe).
IN HUT LANDSCHAP INDÜAGIRI. 45
Wat het erfrecht evenwel betreft, zien wij hoe de hartö-pembawan
en de hart&-dapatan het eigendom blijven van ieder der echtgenooten
of van hnnne soekoe en alleen de hartÜ-soearang voor verdeeling in
aanmerking komen. Hierbij echter is het regel, dat eigen kinderen
en zusterskinderen gelijke rechten op de nalatenschap hebben. Laat
de man bij zijn overlijden schulden na , dan worden ook de kinderen
voor de helft hiervan aangesproken, terwijl de andere helft door
zijne soekoegenooten , in het bijzonder zijne kamanakans , moet
worden voldaan. Laat de vrouw bij haar overlijden schulden na,
dan zijn gewoonlijk de kinderen voor het geheele bedrag aanspra-
kelijk, en kunnen zij dus hiervoor in pandelingschap geraken.
Bij echtscheiding wordt weder alleen de hart^-soearang in twee
gelijke deelen tusschen de echtgenooten verdeeld ; de kinderen kunnen
geen aanspraak maken op een aandeel, doch volgen de moeder,
zoodat zij , bij overlijden van hunnen natuurlijken vader , ook niet van
hem erven kunnen. Wanneer de vrouw hertrouwt, is haar aandeel
in de hartót-soearang van het eerste huwelijk hartS-dapatan geworden ,
waarop haar tweede echtgenoot geene rechten kan doen gelden,
evenmin als hare kinderen uit het eerste huwelijk een deel erlangen
kannen van de hartS-soearang van het tweede huwelijk, wanneer
de tweede echtgenoot sterft. Komt echter demoeder te overlijden, dan
hebben de kinderen uit het eerste huwelijk en die uit het tweede
huwelijk evenveel rechten op haar aandeel in de hartS-soearang.
Gaan wij nu over tot de beschouwing der bevolking stroomaf-
waarts van Batoe Sawal. Hier vinden wij nog sterkere overgangen tot
het parentale verwantschapsstelsel. Wel is waar bestaat nog overal de
soekoe , die een krachtigen band vormt onder hare leden , doch hare
grenzen zijn minder scherp, Aan het hoofd van de soekoe staat de
panghoeloe, gewoonlijk op dezelfde wijze gekozen, als boven vermeld,
en door den vorst bevestigd. Soms echter hebben , behalve de mamaqs ,
ook de weerbare mannen stem bij de keuze. Het gebeurt nu meer-
malen, dat hier leden eener soekoe zich, soms tijdelijk, afscheiden
en elders zich neerzetten: zij blijven echter over het algemeen onder
het toezicht van hunnen oorspronkelijken panghoeloe; slechts zelden
wordt een afzonderlijke panghoeloe aangesteld. Zoo is de bevolking
stroomafwaarts van Eingat, namelijk van • Pengalihan, Mompah,
* Voor de jtustheid yan de speUing der volgende geographische namen kan niet
geheel worden ingeetaan , daar het handBohrift hier niet zeer duidelijk is en af-
kortingen bevat. {BedacUe). -
46 DE YEBBaElDINQ VAN HET MATEIAKCHAAT
Pëkan Toewa, Kapal Petjah, S(oengei?) Bajas, S(oeDgei?) Beng-
koewang, P(Ökan?) Djoemahat, P(ekan?) Kemoedi , Pëkan Laïs, enz. ,
voor zooverre deze niet bestaat uit anaq- radja's en hunne paude-
lingen, afkomstig van Kanipong Bësar, K(ampong?) Poelau, Ei-
ngat, enz. Hieraan is het toe te schrijven, dat van Bingat tot
P(êkanP) Pallas geen panghoeloe gevonden wordt , daar de panghoeloe
niet wordt beschouwd als het hoofd eener streek, maar als hoofd
eener soekoe. De bevolking stroomafwaarts van Bingat blijft dus
onder het toezicht staan van hare paughoeloe's te Bingat , Kampong
Bësar, enz.
Huwelijken in de soekoe komen veelvuldig voor , soms , in het
bijzonder bij anaq-radja's , zelfs in graden van bloedverwantschap, die
volgens den Isl&m verboden zijn. Bij huwelijken tusschen twee per-
sonen van verschillende soekoe's is het zeldzaam, dat de echtge-
nooten ieder tot hun eigen soekoe blijven behooren. De man treedt
in de soekoe der vrouw of omgekeerd , hetgeen geheel afhankelijk
is van de sterkte, de macht of het aanzien der soekoe. Wanneer
dus de soekoe van den man krachtiger is, verlaat de vrouw hare
kampong en wordt de echtelijke woning in de kampong der soekoe
van den man gebouwd ; de kinderen behooren dan tot die soekoe en
heeft de mamaq over hen weinig of geen macht. Toch gebeurt het
wel eens , dat bij echtscheiding , ook in het geval dat de soekoe van
den man de sterkere is , de kinderen met de moeder naar hare soekoe
terugkeeren. Alsdan geldt dus de regel : najam djantcm tidaq memhawa
anaq^f ^ of zooals men ook hier zegt: ffajam berifidoeq, aérai beroem'
poen». Nog andere sporen van grootere macht in vroegere tijden
treffen wij aan. Zoo heeft de soekoe der vrouw het recht , wanneer de
man haar op reis wil meenemen , toe te zien , dat voor het noodige
gezorgd is , zoodat zij geen gebrek zal lijden , terwijl het verlaten van
het land voor Indragirische vrouwen, anders dan om de bedevaart
te volbrengen, verboden is.
Ook in het erfrecht zien wij het parentale verwantschapsstelsel op
den voorgrond treden. De regel dat de hartS-pembawan en de hart&-
dapatan niet voor verdeeling in aanmerking komen, wordt wel is
waar nog gevolgd, doch daar na het huwelijk gemeenschap van
goederen plaats vindt , is het onderscheid met de hart&-soearang allengs
verloren gegaan , en komt het daarom meermalen voor, dat alles bij
overlijden van een der echtgenooten ouder den langstlevende en de
kinderen verdeeld wordt. Zusterskinderen hebben geen aandeel in de
nalatenschap, zoodra eigen kinderen aanwezig zijn.
IN HET LANDSCHAP INDRAGIRT. 47
Bij echtscheiding ontvangen de kinderen geen aandeel in den
boedel, daar deze tusschen de beide echtgenooten gelijkelijk wordt
verdeeld , soms weder met inachtneming van den regel , dat de hart^
dapatan en de hart^-pembawan tot de oorspronkelijke eigenaars terug-
keeren.
Schalden van een der beide echtgenooten of van beiden gaan bij
overlijden op de kinderen over, die hiervoor in pandelingschap
kunncD komen.
Overigens tracht men hier de verdeeling zooveel mogelijk naarde
regelen van den Isldm te doen plaats vinden, hetgeen echter meer-
malen te wenschen overlaat. Bij uitzondering komt taxatie naar de
geldswaarde der nalatenschap voor. Zoo wordt de echtelijke woning
meestal aan de vrouw toegewezen, de sampan en tuinbouwgereed-
schappen aan den man. Sterft dus een der echtgenooten, dan komen
de hem toe te wijzen goederen aan de kinderen, of, bij gebreke van
kinderen, aan andere erfgenamen. Omtrent een groot gedeelte der
nalatenschap geldt gewoonlijk de regel , dat, bij het landbouwend ge-
deelte der bevolking, de mannelijke en vrouwelijke erfgenamen gelijke
aandeden bekomen^ terwijl bij de handelaars, meestal van vreemde
afkomst, de man het dubbele van het aandeel der vrouw erlangt.
Aan de mondingen der Indragiri-rivier komen nog de zoogenaamde
Orang-Timor voor, die afkomstig zijn van eenige eilanden van
den Lingga-archipel , in het bijzonder van Singkep , en van het
landschap Beteh. Bij hen treft men het parentale verwantschaps-
stelsel aan , zooals dit voorkomt op de eilanden van den Biouw-Lingga-
archipel.
HCT ANIMISME BIJ DEN MINANGKABAUER
DER PADANGSCHE BOVENLANDEN
DOOB
J. L. VAN DER TOORN.
Onder den titel van: ^Het animisme bij de volken van den
Indischen Archipel//, geeft Dr. G. A. Wilken , in de jaargangen
1884 en 1885 van //de Indische Gids//, een schets, die den lezer op
de meest onderhoudende wijze in kennis brengt met den natuurgods-
dienst van de O. I. Archipel-bewoners. Het was dan ook niet met de
bedoeling , om af te dingen op de volledigheid van een opstel, van zoo-
veel studie getuigende, dat ik den lezer de volgende aanteekeningen
aanbied. Ik ging er alleen toe over in het denkbeeld, dat het aan
Dr. Wilken en verder aan allen , die genoemde schets lazen , welge-
vallig kon zijn , indien er nog een en ander werd medegedeeld omtrent
het animisme en zijne twee hoofddogmen, het fetisisme en
het spiritisme, bij de Minangkabau-Maleiers van de Padangsche
Bovenlanden.
Dualisme van de ziel. — Lykanthropie. — Heksengeloof. — De ziel bij
dieren, planten en levenlooze voorwerpen. — Het voortbestaan der ziel na
den dood. — Zielsyerhuizing (wedergeboorte). — Verwantschap tussoheu
den mensoh en het dier. — Doodenoffers en doodenfeesten.
Evenals bij de andere volkeren in den Indischen Archipel, treft
men bij den Minangkabauer — Dr. Wilken wees er reeds op —
het begrip aan, dat de mensch in het bezit is van een njaö- en
een soemangè^ >, of, zooals hij zich meermalen uitdrukt, van een
è^ Tertsen woordigt de uitspraak van den uitgang at.
^ADANGSGHE BOVENLANDEN. 49
njaönan sabananö, d. i. een werkelijke , ware ziel, en een njaö
réhan, d. i. een ziel, die verdwijnt, afwezig zijn kan. Terwijl de
eerste beschouwd wordt het levensbeginsel, het leven of de adem te
zijn , wordt de laatste genomen voor datgene , wat wij levenskracht ,
levensvuur, bewustzijn noemen. De soemangè^ is het, die den
indruk veroorzaakt, vrees, eerbied en bewondering opwekt; kracht,
luister en levendigheid aan het voorkomen geeft , en zich alzoo open-
baart in de uitdrukking van het gelaat , in de houding en beweging
van het lichaam. Ieder gezond mensch kan de Minangkabauer een
oerang basoemangè^ noemen, maar liever zegt hij dat van iemand,
die er flink en krachtig uitziet , die imponeert of levendig en opge-
wekt is. Van hem, die een zwak of ziekelijk voorkomen of weinig
of geen uitdrukking in het gelaat heeft, heet het lama h soeman-
gè^nö, zijn levensgeest is zwak, terwijl inda^ basoemangè^,
geen levensgeest hebben, een groote mate van uitgeputheid aan-
duidende, den levensgeest als afwezig veronderstelt.
De soemangè^, zoowel als de njaö, is onstofielijk ; tnsschen hen
beiden bestaat een innige verwantschap ; maar ten opzichte van het stof-
felijk omhulsel is hunne verhouding verschillend. Terwijl dit laatste
toch, zoodra de njaö is heengevloden, aan vernietiging is prijs ge-
geven, wordt de toestand van een lichaam, door de afwezigheid van
zijn soemangè^, alleen gewijzigd. Slechts dan wanneer de soemangat
in 't geheel niet terugkeert, moet ook alle leven in het lichaam
ophouden.
Gaan wij vooreerst na, wat^ volgens de opvatting van den
Minangkabauer, de soemangat is. Deze, zegt hij, is een wezen,
dat met bewustheid handelt, dat een wil, een denk- en gevoel ver-
mogen bezit , en wiens bestaan van het lichaam geheel onafhankelijk
is. Terwijl haar aanwezig-zijn aan het lichaam kracht, aan de be-
wegingen levendigheid , aan 't oog gloed en leven , en aan 't gelaat
kleur en uitdrukking geeft, verdwijnt dit alles, wanneer zij haren
zetel heeft verlaten, in welke oogenbiikken zij-zelve lijdende,
doch ook in groote vreugde kan zijn. Haar heengaan en terugkeeren
geschiedt vrijwillig of gedwongen.
Een vrijwillig afzijn bespeurt men bij het droomen, wanneer de
soemangat verwijlt op plaatsen of bij voorwerpen, die des daags een
diepen indruk op iemand gemaakt hebben, en waarbij in sommige
gevallen de hardop pratende slaper datgene openbaart, wat de soe-
mangat, die aan het ronddwalen is, ontmoet en bespreekt. Op deze
afwezigheid volgt een vrijwillig terugkeeren. Eigenaardig is hierbij
5« Volgr. V. 4
5Ö A£T ANIKISME BU DEN BCINANGKABAUfiR DER
de beschouwing, dat het hoogst onvoegzaam is, het gelaat van
een slapende zwart te maken of te bemorsen^ daar de soemangat
afkeer zon kunnen gevoelen, om in zulk een lichaam terug te
keeren, en die persoon dus zou kunnen sterven.
Een gedwongen afzijn van de soemangat openbaart zich b. v. bij
schrik, angst en ziekte. De eerste wordt veroorzaakt door de plotse-
linge ontmoeting van de soemangat met een andere, die zij in 't
geheel niet verwacht heeft , of die haar geheel vreemd is , en wier
tegenwoordigheid haar noopt, het lichaam te ontvluchten. Ook
hier volgt een wederkeeren uit eigen beweging^ zoodra het
onverwachte of vreemde van de ontmoeting voorbij , of de onbekende
soemangat heengegaan is. Angst kan eveneens het gevolg van zulk
eene ontmoeting zijn, maar ook veroorzaakt worden door het voor-
gevoel, dat de soemangat van een naderend onheil heeft. Wij zien
dit b. V. bij den misdadiger , die ter doodstraf wordt geleid, en wiens
bleek gelaat en bevend lichaam aantoonen, dat de soemangat reeds
is heengegaan. Ziekte ontstaat door de plagerijen^ die booze geesten
een door haar medegevoerde soemangat aandoen ; zij is de openbaring
van 'het leed en de pijnen, die de soemangat te verduren heeft, en
die zich aau het lichaam van den patiënt mededeelen. Het lijden
is van korteren of langoren duur , van minder of meer ernstigeu aard ,
naar gelang van den tijd , dien de soemangat in gevangenschap door-
brengt , en van de kwellingen , waaraan zij is blootgesteld. Het terug-
keeren geschiedt hier vrijwillig of gedwongen.
Zooals blijkt, noemt de Minangkabauer als uitingen van het afzijn van
de soemangat juist die toestanden , slaap , schrik , angst , ziekte , waarbij
leven , beweging , uitdrukking , enz. , ontbreken , en schrijft hij het-
terugkrijgen van dit alles aan hare tehuiskomst toe. Hilang soe-
mangè^nö, dat eigenlijk beteekent: zijn bewustzijn of levens-
geest is gevloden, wordt daarom dan ook gebruikt in den zin
van: hij is ontsteld, hij is verschrikt of beangst, aange-
zien deze toestanden het gevolg zijn van het afwezen der soemangat.
Als oorzaak voor dat afzijn hoorde ik o. a. nog het volgende
vertellen. Iemand kan zich den toorn van een boozen geest op den
hals gehaald hebben, omdat hij hem onder 'tloopen uit den weg
heeft gestooten, of omdat hij hem getrapt^ of zijn huis, tuin of
speelplaats verwoest heeft. In zulk een geval maakt de booze geest
zich van de soemangat van dien persoon meester en houdt haar
onder allerlei mishandelingen gevangen. £en booze geest kan echter
ook liefde of toegenegenheid voor iemand opgevat hebben. Zoolang
^ADAKGSGHE BOVENLANDEN. 5l
hij nn in de gelegenheid is dien persoon ie ontmoeten, zal hij
diens soemangat niet rooven; maar begeeft het voorwerp van zijn
liefde of toegenegenheid zich naar elders, dan maakt de geest zich
van de soemangat meester en behandelt haar als zijns gelijke.
Zoo laat hij b. v. de soemangat van een kind met zijn eigen
kroost spelen en deelt haar versnaperingen en snuisterijen
mede. Men ziet het das , de soemangat heeft menschelijke zintuigen,
zij heeft besef zoowel van het leed als van de genietingen des levens.
De terugkeer van de soemangat in het menschelijk lichaam kan,
gelijk reeds werd opgemerkt, niet alleen vrijwillig, doch ook ge-
dwongen zijn , met andere woorden de soemangat kan in het lichaam
worden teruggebracht. Hierbij speelt de doekoen (mannelijke of Vrou-
welijke geneeskundige) een voorname rol. De Minaugkabauer vertelt
daaromtrent het volgende.
Indien er iemand ziek is^ wordt de doekoeu gehaald, en voor haar
(we hebben met eene vrouw te doen) de volgende ingrediënten klaar
gemaakt :
1. Siriëh langkö^, waarvoor men sirihbladeren kiest, waarvan
de bijnerven op dezelfde plaats aan de hoofdnerf samenkomen. Langs
de nerven wordt het blad met een mes verdeeld, zoodanig dat de
stukken aan de hoofdnerf blijven vastzitten. Yan elk deel wordt, door
toevoeging van jonge pinang , gambir en kalk , een betelpruimpje ge-
maakt, sirih baransi geheeten;
2. de bloem van de sipangiê-pangië;
8. bat ie h, d. i. nat gemaakte en daarna geroosterde rijst , die
goed heen en weer geschud wordt;
4. ampiêng, rijst die vochtig gemaakt, verwarmd en vast ineen
gestampt wordt;
5. aloeö, rijst, die eerst geroosterd, daarna fijn gemaakt en ver-
volgens met stroop vermengd wordt;
6. zooveel gekookte kippeneieren als het aantal personen bedraagt ,
wier soemangat teruggehaald moet worden. Ieder ei wordt overlangs
in twee helften gesneden;
7. gewoon gekookte rijst;
8. zeven pitih sirah, d. i. zoowat zes centen.
Deze zaken worden klaar gemaakt door een reine vrouw, d. w. z.
door een vrouw, die op dat oogenblik geen menstruatie heeft ^
en op een eenigszins verheven plaats gelegd^ waarna de doekoen in
een parasapan — een schaal met gloeiende kolen — wat benzoë
ontsteekt en den djihins, geesten^ met wie zij bevriend is, onder
52 H£T ANIMISICE BU DES MIKANGKABAtjER DXR
het opnoemeD van hun namen en woonplaatsen , aankondigt, wat hare
bedoeling is, hen verzoekende, haar in het opsporen van den ver-
loren levensgeest behulpzaam te willen zijn en dezen naar de woning
van den patiënt terug te brengen. De doekoen gaat nu liggen en
wordt dichtgedekt met een deken. Ongeveer een kwartier later be-
speurt men aan het trillen harer beenen, dat hare soemangat het
lichaam verlaten heeft en op reis is naar de kampoeng der djihins.
Daar aangekomen, vertelt zij aan haar vrienden en vriendinnen, wat
de reden is van haar bezoek (dit hoort men echter niet), waarop de
oudste der vrouwelijke djihins — Mande RoebiJih — meteenige
volgelingen, waaronder ook mannelijke, om den roover van de soe-
mangat ontzag in te boezemen, de gevangene gaat zoeken. Somtijds,
d. i. in een ernstig ziektegeval, bedingt de booze geest voor de terug-
gave een offer, en, als onderpand voor het nakomen eener gedane
belofte daaromtrent , een armband , kris of andere kostbaarheid. Die
voorwerpen worden voor dat doel dan ook dikwijls aan de doekoen
afgestaan. Gelukt het Mande Boebiah niet de soemangat terug te
krijgen, dan lijdt het geen twijfel of de patiënt zal sterven. Wordt
zij haar echter a%estaan , dan brengt zij haar onder geleide van een
groot gevolg, dat haar tegen de aanrandingen van nieuwe roovers
moet beveiligen , terug en het herstel van den zieke mag alsdan ver-
wacht worden. De komst der djihins, die den levensgeest terugvoeren,
wordt aangekondigd door nieuwe trillingen in de beenen der doekoen
die zelve echter — haar soemangat nl. — nog in de kampoeng
achtergebleven is. De stemgeluiden, welke van onder de deken ge-
hoord worden , worden dan ook gezegd van de in de doekoen gevaren
djihins te zijn. De djihins verzoeken een t i t i h a n — balk of plank
of iets dergelijks als overloop boven een diepte — klaar te maken, d. i.
in dit geval een verzoek om wat benzoë te branden, ten einde de
soemangat, die nu op de trap staat, te verwelkomen. Aan de vreemde
gasten wordt tevens verzocht van de klaargezette spijzen en sinh-
pruimpjes te willen nuttigen , waarna Mande Boebiah aan de vrouwelijke
djihins gelast, den levensgeest in het lichaam terug te brengen.
Deze djihins doen dat onder het opdreunen van de volgende
pantoens:
Baboeah-boeah si lakoei^ De lakoep (een wilde raangga) draagt vruchten;
Baboeah doeö poeloe&h Zij draagt er zeven en twintig;
Soemangè*" lah kami djapoei* Den levensgeest hebben wij gehaald;
Badiri kabatang toeboe&h Hij zetelt iu het lichaam.
PADANGSCHE BOVENLANDEN. 53
Baboeah-boeah si lakoei^ De lakoep draagt vrachten;
Baboeah sa kampië baih Zij draagt er een mandje vol ;
Soemangè^ lah kami djapoei^ Den levensgeest hebben wij gehaald ;
Badiri kadjari manih Hij zetelt in den ringvinger.
Baboeah-boeah si lakoei^ De lakoep draagt vruchten;
Baboeah sa kampië pandan Zij draagt er een mandje vol;
Soemangè^ lah kamidjapoei^ Den levensgeest hebben wij gehaald:
Badiri ka indoeik^ tangan Hij zetelt in den duim.
Baboeah-bp^h si lakoei^ De lakoep draagt vrachten;
Baboeah sa kampië padi Zij draagt er een mandje vol;
Soemangè^ lah kamidjapoei^ Den levensgeest hebben wij gehaald;
Badiri ka indoeil^ kaki Hij zetelt in den grooten toon.
Baboeah-boeah si lakoei^ De lakoep draagt vrachten;
Baboeah doeö poeloeSh asö Zij draagt er een en twintig;
Soemangè^ lah kamidjapoei^ Den levensgeest hebben wij gehaald;
Badiri ka oerang-oerangmatö Hij zetelt in de papil van ^toog.
Na afloop van dit alles, vraagt men gewoonlijk nog aan Mande
Roebiah, waar de soemangat vertoefd heeft , wat men voor den lijder
nog verder doen moet, en welke geneesmiddelen men hem zal ingeven;
en dikwijls raadt deze geest dan aan, dat men een bad zal maken
met liman manih er in, waarin de zieke zich^ met het gelaat
naar den eenen of anderen berg gekeerd, vóór 12 aar, moet was-
schen, en verder, dat men op eene door haar aangedaide plaats, in
de avondschemering, een ataran zal neerzetten, bestaande nit een
gekookt kippenei; in twee helften gesneden, rijst, sirih en tabak,
waamevens wat benzoë wordt gebrand. Deze ataran is dan het aan
den plaaggeest beloofde ofier. Mande Boebiah bepaalt ook de genees-
middelen , of zegt , dat men zich daarvoor tot de doekoen wenden moet.
Deze schrijft dan de medicijnen voor , maar meestal niet terstond na het
teragbrengen der soemangat, aangezien zij op dat oogenblik nog te
vermoeid is, zooals blijkt als zij ait hare bezwijming is bijgekomen.
Het is hier de meest geschikte plaats , om , alvorens verder te gaan,
nog het een en ander over deze doekoens en hare practijken te zeggen.
Gelijk uit het medegedeelde te bespearen is , is de doekoen , die hare
soemangat uitzendt om de djihins te halen en die later door deze
djihins bezeten wordt , welke door haren mond spreken , een shaman > .
1 Hierover leee men: Het shamanisme bij de volken wa den Indiflohen arohipel
door Dr. O. A. Talken, Bijdragen tot de T. L. en Vk. van Ked. Indië , v^fde volg-
reeki, dl. U, bis. 427 ▼▼.
54 HET ANIMISME BU DËN MINANOKABAUEK DEA
Vandaar dan ook de benaming oerang kapitoeroenan - van
toeroe n = dalen, nederdalen, das: persoon in wien geesten plegen
neder te dalen — waaronder de doekoens ook bekend zijn. Niet
altijd echter geschiedt de ziektebezwering op de zooeven vermelde
wijze. Somtijds n. 1. gaat de doekoen voor dat doel achter een koe-
lamboe (gordijn) staan , na vooraf den patiënt , die zijn hulp kwam
inroepen, en alle personen, die bij hem mochten zijn, ernstig op het
hart gedrukt te hebben , bij alles wat zij zien of hooren mochten ,
een diep stilzwijgen te bewaren. Na eenige oogenblikken verschijnen
er voor den doekoen achter het gordijn een of meer met hem be-
vriende geesten , en hoort men hem dezen over het ziektegeval raad-
plegen. Daarna komt de doekoen weer te voorschijn, om den zieke
te vertellen, waar deze ongesteld geworden is, en hem de noodige genees-
middelen te geven, die hij bespuwt en waarover hij een tooverfor-
mule uitspreekt. Aangezien de Minangkabauer zegt, dat, tijdens de
conferentie achter het gordijn, niet de stem van den geest, maar
wel die van den doekoen gehoord wordt , heeft men blijkbaar in dit
geval niet te doen met een persoon, in wien de geesten nederdalen , doch
met iemand, die de geesten oproept ten einde hen te raadplegen.
Hoezeer men hecht aan het geloof, dat de soemangat een tijdlang
buiten het lichaam kan rondwaren, vindt men bevestigd in het sprookje
van den hantoe haroe-haroe i. Het gebeurt wel eens, zoo vertelt de
Minangkabauer, dat iemand^ in de duisternis onderweg zijnde, een
geheimzinnig persoon tegenkomt, die veel gelijkenis heeft met zijn
broer of oom of met een van zijn goede kennissen. Deze noodigt hem
uit , hem te volgen naar zijn huis of naar een of ander feest. Voldoet
hij daaraan, dan vindt hij zich eensklaps geplaatst in een wonder-
land, vol breede wandelwegen en schoone bosschen, waar de geur
van de welriekendste bloemen hem tegenwaait. Verre , verre wordt hij
door den dwaalgeest, hantoe haroe-haro e, weggevoerd, totdat hij aan-
komt in een fraaie kampoeng, met prachtige huizen, speel- en badplaatsen.
Schoone vrouwen en levenslustige jongelingen verwelkomen hem.
Buiters, op weelderige paarden gezeten, galoppeeren er in de sier-
lijkste wendingen, en ook hij ontvangt een vurig ros, om het te berijden.
Frissche maagden maken er de welluidendste muziek en noodigen
hem tot meedoen uit ; dansers en danseressen bewegen er zich, op
1 Hantoe b ge«it, gewoonlijk: boose geest, spook; — haroe s I. verontniBten ,
storen ; II. naam van een boom. Sommigen leiden den naam van de eerste , an-
deren yan de tweede beteekenis af.
PADANGSCHE BOVENLANDEN. 55
de maat der heerlijkste tonen , met lichte en losse bewegingen in 't
rond. Door gulhartige gastheeren wordt hij onthaald op spijzen en
dranken , wier geur en smaak hem geheel onbekend zijn. Gaarne zou
hij in dit schoone feeënoord willen blijven. — Wij hebben hier met
niets anders te doen , dan met een droom onder een bijzonderen vorm,
zooals blijkt uit hetgeen de Minangkabauer verhaalt omtrent het
opsporen van zulk een betooverde. Deze wordt namelijk opgezocht
onder het slaan op verschillende instrumenten, zooals degandang,
tjènang, enz., waarbij men onophoudelijk zijn naam uitschreeuwt ,
door welk rumoer hij dan ook weer tot zijn zinnen komt. Gewoonlijk
wordt hij gevonden onder een grooten boom of in het kreupelhout.
Dat de soemangat het lichaam kan verlaten en daarin terugkeeren ,
is een opvatting , waarop het zoogenaamde manggasiëng > be-
rust, een tooverij, die vaak wordt toegepast door wraakzuchtige
minnaars. Deze namelijk hebben de overtuiging, dat zij door die
tooverij de hulp kunnen erlangen van booze geesten , om de soemangat
weg te voeren van de vrouw, die hen afwees, en haar zoodoende in
een toestand van razernij te brengen , die bekend is onder den naam
van 8i Djoendai 2 en veelvuldig onder de vrouwen in de Pa-
dangsche Bovenlanden wordt aangetroffen. Yoor dat doel zoekt hij
in 't bezit te komen van het voorhoofdsbeen , tangkoera^, vaneen
gestorven oerang barani * of oerang barélémoe ^, en van
eenige hoofdharen zijns slachtofiers. Aan dat been geeft hij den vorm
van een schijf; hij windt er de haren om heen en boort er een paar
gaten in, zoodat het werktuigje door het heen en weer trekken aan
een koord ^ dat door de openingen gebracht is, een snorrend geluid
voortbrengt. Met deze gasiêng, waarover een tooverspreuk wordt
uitgesproken, begeeft hij zich, gewoonlijk des avonds, naar de eene
of andere heilige plaats in het bosch , waar hij , aan het koord trek-
kende, voor zijn doel de hulp der geesten inroept. Is zijn toeleg
gelukt, dan begint de vrouw te lijden aan vlagen van krankzinnig-
heid, die zich in zulk eene woestheid openbaren, dat zij gillend
overal tegen opklimt en de kleederen zich van het lichaam rukt of
1 OaBiSng is een Bpeéltoigje, bestaande uit een plat Bchijfje van been of iets
dergelijlui , met twee gaatjes er in. In dese gaatjes wordt een koord gestoken ,
waaraan getrokken wordt, om het werktuigje in beweging te brengen en een snor-
rend gélnid te laten maken.
* Si Djoendai is ook de naam van het toovermiddel-Mlf.
* Oerang =s mensdh, persoon; barani s dapper, stoutmoedig.
^ Oerang barëlëmoe beteekent gewoonlijk: iemand, die allerlei kunstena-
rijen kent.
56 HET ANIMISME BU DEK MINANOKABAUER DEB
stuk scheurt, daarbij onophoudelijk den naam van haren minnaar
uitroepende. Het eenige middel om dezen toestand te doen ophouden ,
is dat een der bloedverwanten van de betooverde, insgelijks door
toedoen van het manggasiëng, de booze geesten terugdrijft of hen
overhaalt, de soemangat van den belager eveneens te kwellen.
De Si D j o e n d a i P a k a^ i is een dergelijke ziekte , die echter niet
door het manggasiëng ontstaat , maar door het eten van allerlei vui-
ligheid, die de afgewezen minnaar de vrouw heeft weten te bereiden 2.
Een ander gebruik , dat op deze opvatting wijst , is het zooge-
naamde maninggam, dat in *t kort hierop nederkomt. Wanneer
iemand zijn wrok niet koelen kan of zijne liefde op den duur
onbeantwoord ziet, roept hij de hulp in van een oerang baré-
I^moe om het voorwerp zijner haat of wanhopige liefde de ting-
gam te bezorgen. Nadat hij den toovenaar de noodige inlichtingen
heeft gegeven omtrent naam, gedrag, lichaamsgestalte, woonplaats
en familie van de bewuste persoon, maakt hij een pop, die het
slachtoffer moet voorstellen^ en begeeft zich daarmede naar het
woud, waar hij de beeltenis aan een geheel alleen staanden boom
ophangt. Onder het prevelen eener tooverformule steekt hij dan door
den navel der pop zoolang in den boom^ dat het sap van dezen
door de ontstane opening heendringt. Dit sap is , volgens de voor-
stelling; de soemangat van het slachtoffer. Spoedig daarna openbaart
zich bij dit laatste de tinggam >, die hoe langer hoe erger wordt,
en alleen genezen kan, wanneer het aan de bloedverwanten gelukt,
een stuk hout van bedoelden boom machtig te worden. Slagen zij daarin
niet, dan moet de zieke sterven.
Bestaan er , zooals wij uit 't bovenstaande zien , middelen om een
afwezige soemangat in het lichaam terug te voeren, men kan ook in
sommige gevallen haar heengaan voorkomen. Tandaar dat men bij voor-
beeld een kraamvrouw somtijds een streng garen of een koord om den
pols of de lendenen bindt. De soemangat, die ontvluchten wil, vindt
hierdoor den aftocht gesloten.
Wij komen nu tot de vraag, in welken vorm of in welke gedaante de
levensgeest het lichaam verlaat. De opvatting daaromtrent is verschil-
lend. Bij de meesten treft men heden zelfs de meening aan , dat de
geest, iets onstoffelijks zijnde, geen vorm of gedaante bezit. Dat echter
1 Paka^ = doof, harthoorend, dof, klankloos. Si Djoendai Paka^ is ook de
naam tbd het toovermiddel-eelf.
* Tinggam is een Boorfc van booze zweer, ook de naam van het voorwerp,
waarmede in de beelteniB of pop gestoken wordt.
PADANGSCHE BOVENLANDEN. 57
vroeger eene andere beschouwing ook bij den Minangkabauer moet
hebben bestaan, blijkt o. a. uit den inhoud van bovenaangehaalde
pantoens, en uit het gezegde ffde soemangat staat op den trap//,
waarmede haar terugkomst in de woning van een zieke wordt aange-
kondigd. Terwijl sommige doekoens verder beweren , dat de soemangat
heengaat en terugkeert als homunculus, zijn andere van gevoelen , dat
dit geschiedt als rangi^, vlieg, en vandaar het gebruik om spijzen
klaar te zetten, ten einde haar wederkeeren te bewerkstelligen. De
eerste rangi^, die zich daarop nederzet, wordt als de ontvloden
levensgeest beschouwd.
Een ander voorbeeld , als blijk van bedoelde opvatting, vinden wij
m. i. in zekeren lijkzang rato^ patimah geheeten , die dient om de
door een sterfgeval getroffen familieleden te troosten, kapalengah-
lengah hati nan kamatian, en o. a. dichtregelen telt, zooals de
volgende:
Ditjanfjang-tjantjang batang hinai. De hinaistengel wordt aan stokjes gehakt;
Ditjanijang tjantjang djö radawan. Hij wordt aan stukjes gehakt meteenradawan;
Lah tarabang boeroe&ng pingai De vogel pingai is weggevlogen;
Tarabangnö manjisi awan. Hij is weggevlogen langs het hemelgewelf.
Ditjantjang-tjantjang batang hinai. De hinaistengel wordt aan stukjes gekapt;
Dibari dimakan hajam En aan de kippen te eten gegeven;
Ma^ tarabangi boeroe&ng pingai De vogel pingai wilde heen vliegen;
Tinggalah sangka tampat diam. Zijn kooi , waarin hij woonde, is achterge-
[bleven.
Ditjantjang-tjantjang batang hinai. De hinaistengel wordt aan stukjes gekapt;
Ditjantjang laloe ka pangkanö Hij wordt gekapt tot aan zijn boveneinde;
Ko^ pal si boeroeSng pingai Mocht de vogel pingai zijn heengegaan;
Lah tingga tangka karosongno^ Zijn kooi en de afgelegde huid zijn achter-
[gebleven.
Duidelijk genoeg komt in bovenstaande regelen de voorstelling
uit, die men had en soms nog heeft, dat de ziel in de gedaante
van een vogel haar omhulsel verlaat.
Dr. Wilken wijst er op, hoe het woord koer of koeroe bij
sommige volkeren in den Archipel wordt gebezigd, om de
soemangat; alsof zij een vogel of hoen ware, te roepen, hetzij
om te voorkomen dat zij wegvliege, hetzij om te maken, dat zij
terugkeere , wanneer zij reeds weggevlogen mocht zijn ; en zoo ook
dat koer soemangatnja! een zeer gewone uitroep bij plotselinge
ongesteldheid of schrik is, in welke gevallen de soemangat geacht
wordt het lichaam te verlaten K Mocht men voor dit koe roe of
1 Zie IndiBohe Gids 1884, bis. 948.
58 HET ANIMISME fiU DES MINAKOKABAUEA DER
koer de juiste beteekenis nu niet meer kannen aangeven , en het vrij
algemeen voor een verbastering van koeroes = mager aanzien^ —
iets waartegen evenwel de uitspraak, die dan koe roei h zon zijn,
opkomt, — een feit is het, dat dit woord nog bij enkele gelegen-
heden uit den mond van den Minangkabauer gehoord wordt, o. a.
van een moeder, wier kind schrikt, en die daarmede den ontvloden
levensgeest van den kleine wil terugroepen. Zoo zegt de Minang-
kabauer somtijds ook koer of koeroe soemangè^, indien hij in
verachtelijken zin over iets nuttigs of dienstigs spreekt, bevreesd
als hij is, dat zijn levensgeest, als straf voor zijn zonde, zal
heengaan. Is het gebruik van deze woorden dus niet meer algemeen
en kan men zich al geen goede rekenschap geven van hunne be-
teekenis, uit de aangehaalde voorbeelden mag men toch besluiten,
dat, evenals elders in den Archipel, in vroegere tijden ook hier
aan de soemangat de gedaante van een vogel werd toegeschreven.
Waar overigens in het menschelijk lichaam de soemangat haren
zetel heeft, weet de Minangkabauer niet te zeggen. Yele doekoens
houden het er voor , dat dit in het hart is , en voeren als grond van
hunne bewering het volgende aan. Wanneer iemand schrikt , legt hij
^t eerst de hand op het har!;, omdat dit, ten gevolge van het weg-
vlieden der soemangat begint, te kloppen, dar ah koemirö^,zooals
de Minangkabauer dat uitdrukt. En verder : al snijdt men iemand armen
en beenen af, al wordt hij ook aan het hoofd ten zeerste gewond , hij
kan toch in H leven blijven, maar als hij slechts met een fijne lidi
(klappernerf) in 't hart gestoken wordt, moet hij sterven. Ook het
zoogenaamde manggajoe&ng oerangi zou deze meening moeten
bevestigen. Dit is namelijk een middel , dat wordt toegepast door iemand,
die een ander haat. Terwijl hij voor zijn vijand allerlei onheil, ziekte
en zelfs den dood afbidt, geeft hij hem met de hand of met een
paar vingers ongemerkt een tik , of raakt hij hem met den voet even
aan , zich daarbij voorstellende hem in het hart te trefien. Dit lichaams-
deel toch is voorzien van een tali (koord), dat door de aanraking
breken kan, in welk geval de dood spoedig volgt. Breekt het koord
niet, dan zijn toch een langdurig lijden, hevige pijnen en tal van
tegenspoeden de gevolgen. — Andere doekoens willen dat de soe-
mangat in het geheele lichaam zit. Dit zou ook moeten blijken
uit den regel badiri kabatang toeboeah van de hiervoren
1 Manggajoe&ug s uitvalleiide beweging bij het sohermeii makeu; Bto<iten,
«teken naar iemand.
• PABANGSOUE BOyEKIiANDEN. 59
vermelde pautoen, terwijl, te oordeelen naar de overige verzen
dierzelfde pnntoen, de ringvinger, de duim, de groote toon en de
pupil van het oog de deelen zijn , waarin men zich de soemangat
in het bijzonder gezeteld denkt.
Als eene bijzondere uiting van het leerstuk omtrent het onafhan-
kelijk bestaan der ziel van het lichaam noemt Dr. Wilken de ly kan -
thropie. De lykanthropos , lezen wij^ ia iemand die in eenen wolf,
of, met uitbreiding van de beteekenis van het woord, in eenig dier
zich yeranderen kan , juister wiens ziel het vermogen bezit het lichaam
tijdelijk te verlaten en in dat van eenen wolf of ander dier over te gaan.
Bij den Minangkabauer van de Fadangsche Bovenlanden wordt de
lykanthropie niet aangetroffen, en wezens, zooals de tjindakoe bij
de Koerintjiers, waarvan de Heer Yan Hasselt vertelt , zijn hem on-
bekend. Toch zou men^ rekening houdende met enkele sprookjes,
die hier en daar nog wel eens de rondte doen , tot de meening komen,
dat althans vroeger het geloof moet hebben bestaan aan personen,
die het vermogen bezaten, om reeds tijdens hun leven zich in eenig
dier te veranderen. Zoo hoorde ik vertellen van een grassnijder, die ,
naar het bosch gegaan zijnde, niet meer terugkeerde. Zij, die hem
gingen zoeken, vonden wel zijn grasmes en korf, maar hij-zelf was
spoorloos verdwenen. Een paar dagen later ontmoetten eenige personen
in het bosch een vreemdsoortig wezen, dat deels op een tijger , deels
op een mensch geleek. Denkende aan den verdwenen graasnijder,
kwam men weldra tot de gedachte , dat het deze kon zijn , die bezig
was zich van gedaante te veranderen^ en deze gedachte werd over-
tuiging, toen men, het halfdier gevangen hebbende, dit door kracht
van allerlei toovermiddelen weder den menschelijken vorm zag aannemen.
Over het algemeen hecht de Minangkabauer meer aan eene meta-
morphose, die geheel geleidelijk geschiedt, en behoort hij dus tot
de stammen^ die de jongere ontwikkelingsphase omtrent dit leerstuk
zijn toegedaan. Aangezien de metamorphose voor den Minangkabauer
eerst na den dood plaats heeft, is eene verdere beschouwing daarvan
hier niet op hare plaats en zal daarop teruggekomen worden bij de
behandeling van de zielsverhuizing.
Wat het heksengeloof betreft, dat evenzeer een uitvloesel is van
het leerstuk van het onafhankelijk bestaan der ziel , Dr. Wilken deelt
daarover zooveel mede , dat er hier met een enkel woord over volstaan kan
worden. De opvatting van den Minangkabauer is , dat sommige per-
sonen de eigenschap is aangeboren, om zich des nachts het hoofd
60 HET ANIMISME fiU I)£N MINAKOKABAUXR DER
van den romp te scheuren en dit uit spoken te laten gaan, dan
wel dit helsche werk met hun geheele lichaam te verrichten.
Yan deze heksen, die den naam van palasi^ hebben, zijn er
dus twee soorten: de palasi^ bangkai en de palasi^ panangga^
of, zooals zij meer algemeen genoemd worden, de palasi^ koe-
doe&ng 1 en de palasi^ sabatang badan of sabatangnö.
Yan de eerste verteU men, dat, terwijl het hoofd zich van den
romp afzondert, de ziel daarin meegaat om rond te spoken, terwijl
het afgelegde gedeelte levenlogs achterblijft. Tegen den morgen keert
het hoofd terug, en de gescheiden deelen vereenigen zich weder tot
een levend wezen. De opvatting schijnt dus te zijn, dat de ziel,
die zich vrijwillig uit het lichaam kan verwijderen, tevens het
vermogen heeft, waar dit eene begeerte of neiging vanhaar is,
bepaaldelijk een enkel deel daarvan zich tot zetel te kiezen en dit
van het overige gedeelte af te zonderen. Is men gelukkig genoeg
deze heksen op haren rooftocht te overvallen en te bedwelmen ^ door
ze met eenig toovermiddel te bespuwen, waarvan o. a. peper het
hoofdbestanddeel is , dan werpt men ze een grooten klapperdop over
het hoofd en drukt op dit laatste zoolang met een rijststamper ,
dat zij van pijn en benauwdheid gedwongen zijn , haren naam te
zeggen.
Indien de palasi^ sabatang badan uit de woning vertrekt , is
hare plaats op de legerstede ledig. Hare komst op de kerkhoven wordt
voorafgaan door die van drie groote koembang tjiri^ - stink-
torren — en zij-zelve is vergezeld van drie witte honden. Op
de plaats, waar zij een lijk wil rooven^ slaat zij met een bundel
van zeven klappemerven op den grond , en dwingt zij , door
het aanhoudend voortbrengen van een eigenaardig zuigend geluid,
gelijk aan dat waarmede men honden roept , den doode het graf te
verlaten, waarna zij dezen op eene eenzame plaats verslindt. Ge-
woonlijk verschijnt zij bij hevige stortregens en stonnen.
Te weten, wie palasi^ is, is hoogst moeielijk; kenteekenen echter
zijn een paar buitengewoon groote ooren , die ver van het hoofd staan ,
en een schuine, gluipende blik.
Tot dusverre werd alleen aangetoond , dat door den Minangkabauer
1 Malasi^ s suigen, opsalgeu, uiteuigen; palasi^ s de perBoon, die dit
werk yerrioht; koedoe&ng = afgekapt, af gehouwen. De uitdrukking palasi^
panaugga beteekeut: de palasi^ aflegger (soil. van den romp), palasi^ sabatang
badan of Babatangno daarentegen: de palaai^ met sgn geheele liohaam.
^ADANOëCHE BOTÈ7<fLANDET^. 61
aan menschen het bezit van een soemangat wordt toegeschreven ;
een paar voorbeelden moge doen blijken, dat ook dieren zulk een
levensgeest in zich hebben.
Mampatinggi soemangè^ andjiëng mamparandahkan
goenoeSng Marapi, d. w. z.r >/iets, wat het niet waard is,
ophemelen, en wat werkelijk groot of belangrijk is, minachtenA^, is
een spreekwoord, dat men den Minangkabaner nog al eens hoort
gebruiken, en waaruit blijkt, dat aan den hond een soemangat
wordt toegekend, zij het dan ook dat zij als niet veel bijzonders
beschouwd wordt. De uitdrukking beteekent toch letterlijk: de
soemangat van een hond verheffen, en de Marapi (een bekende
berg) verlagen.
Yan een buffel of koe, die ter slachtbank wordt geleid^ zal men
b.v. zeggen: inda^ basoemangè^ bantiêng toe lai^ dat beest
heeft geen soemangat meer, doelende op de stille , droevige uitdruk-
king in de oogen en op den Insteloozen gang van het dier , wiens soe-
mangat is heengegaan, en waardoor ook aan ons wel eens de uitdrukking
ontlokt wordt : ^t is alsof het dier een voorgevoel van zijn dood heeft.
Wanneer de meester van een paard gedurende den tijd , dat hij
dit in zijn bezit heeft, door veelvuldige ongelukken wordt getroffen,
schrijft de Minangkabaner dat toe aan den tegenzin van de soemangat
van dat dier, om het eigendom van dien heer te zijn, hetgeen hij
eigenaardig uit drukt met de woorden: karèh soemangè^ nö,
zijn .soemangat is koppig. >
Dat de Minangkabaner overigens aan allerlei soorten van
dieren het bezit eener ziel toekent, of althans vroeger dit gedaan
heeft, is blijkbaar af te leiden uit de omstandigheid, dat er in de
Minangkabausche legenden zoo menigvuldig sprake is van dieren,
die als menschelijke wezens handelen en gevoelen. Zoo leest men o. a.
in den Man dj au Ari > van een tijger, die tot een paar zwerve-
lingen zeide: /rHier zal ik mijn eetlust kunnen verzadigen aan
menschelijke wezens, die in het bosch verdwaald zijn^. £en bladzijde
vroeger, wordt iets dergelijks verteld van een bidaislang, en, op een
volgende, van een varken. — Inden Soetan Manang Kérang»
ontmoeten wij eeu hert , een rhinooeros en een tijger , die spreken kunnen
1 In dei^elijke gevallen hoort men echter meer tinggi rasino aeggen. Men
vergelijke over dit woord rasi de woordenboeken van ▼. d. Wall en Pijnappel.
* Zie Verh. Bat. Oenootiohap , Dl. 46, ▼. d. Toom.
• Bijdragen tot de T. L. en Vk. van N. I. , 4de serie, dl. 10.
62 HST ANIKISIIR BU DEN MCNANOKABAUBB DEIt
en hulp verschaffen aan den held der legende , dien zij ieder tot aan de
grens van hun gebied wegdragen. De vogels Sikb^ Samarlaoei^
redden, na beraadslaging, prinses Andam Déwi uit den buik van een
visch, en twee draken voeren haar, nadat zij vooraf twist gehad hadden
of zij haar al dan niet zouden opeten, naar de rijstschuur van hunne
meesteres Taroeih Matö. — In de geschiedenis van Poeteri
Balki9 > spelen vooral twee pauwen (mara^) een hoofdrol. Die van
de prinses was o. a. beleidvol , verstandig en welgemanierd en sprak
altijd de waarheid. Eenmaal hoort men hem zel& tegen de prinses
zeggen ; dat hij haar met den koning der wereld zal samenbrengen, •
en 4rin zijnen geesU haar reeds met den vorst (Soelaiman) ver-
eenigd ziet. Die van Salomo was even verstandig en knap. In dit-
zelfde verhaal komt ook een kraai voor, die spreken kan, en die
door Soelaiman als afgezant wordt gebruikt. Deze vorst zeide o. a. :
^Qeesten , vogels en andere dieren van het woud en menschen , ver-
zamelt u allen, opdat prinses Balkis kan zien, dat ik haar met
luister ontvang//. Alle menschen kwamen daarop bijeen, de dieren
verlieten het woud^ de vogels kwamen uit de boomen, de geesten
kwamen van de eilanden, zoodat de uitgestrekte plaats vol raakte.
Daarop beval Soelaiman weer: //Gaat nu allen geregeld staan, mijn
onderdanen; vermengt u niet met elkander: vogels bij vogels , tijgers
bij tijgers, slangen bij slangen, kruipend gedierte bij kruipend ge-
dierte, herten bij herten, siamangs bij siamangs, neushoorns bij
neushoorns, kippen bij kippen, mieren bij mieren, enz. >r Nauwelijks
hadden zij de woorden van den koning gehoord , of het volk (hier-
mede worden de onderdanen , dus allen die opgenoemd zijn , bedoeld)
ging op weg. — De geschiedenis van Tjindoer Matö * brengt
den lezer in kennis met een stier, Binoeang geheeteu, die begon
te schreien , toen de vorstin , zijne meesteres , a&cheid van hem nam ,
terwijl de legende van Moerai Batoe * eveneens een vogel spre-
kende en handelende opvoert.
Mocht verder, wat het bezield-zijn van levenlooze voorwerpen
aangaat, de Minangkabauer tegenwoordig meer de voorstelling
toegedaan zijn, dat daarin de ziel huist van een geest, hetzij van
een goeden of van een kwaden — een leerstuk dat dus eigenlijk bij
1 Zie Verh. Bat. Oenootiohap, Dl. 41, Oertfa ▼. Wijk.
s Verh. Bat. QenootMfaap, Dl. 45, ▼. d. Toorn.
s Yau Haaeelt, Volksbeaohryying vau Midden-Sumatr».
PADANGSGHIS BOVSNLANDBN. 63
het fetisisme of spiritisme tehais hoort — afgaande op hetgeen vooral
van sommige natuurobjecten wordt verteld, zou men kannen aan-
nemen, dat het geloof aan eene wezenlijke bezieling daarvan vroeger
wel moet bestaan hebben. Dit moge straks blijken.
Wat de gewassen betreft; is het de rijst waaraan de Minang-
kabauer thans nog bepaaldelijk een soemangat toekent. Dit blijkt
onder anderen uit de meening , die men wel eens hoort verkondigen,
dat de rijst op de gewone wijze gestampt, lekkerder is dan die uit
de pelmolens, daar bij deze laatste, ten gevolge van de ruwe be-
handeling, de soemangat uit de korrels gevloden is. Doch vooral
hebben wij de aandacht te vestigen op de beschouwingen en ge-
bruiken omtrent de zoogenaamde indoe li^ padi.
Evenals de Javaan, gelooft de Minangkabauer , dat de rijst onder
de bijzondere bescherming staat van een vrouwelijken geest, San ing
Sari geheeten ^, die hij zich met het gewas zoodanig vereenzelvigd
denkt, dat hij dit laatste dikwijls naar haar heet. In het bijzonder
wordt echter Saning Sari vertegenwoordigd door enkele halmen of
korrels, indoe&^ padi, dat is letterlijk: moeder van de rijst,
eene benaming die dikwijls ook aan den beschermgeest-zelven
gegeven wordt. In het bestaan van deze indoe& padi vindt men den
grond voor een aantal ceremoniën bij het planten , oogsten en be-
waren van de rijst in acht genomen , waarvan wij er enkele in 't kort
willen aangeven.
Den dag voordat men op de kweek bedding de b a n i h = de zaad-
padi gaat uitstrooien, worden de daarvoor bestemde korrels in het
late avonduur, als alles stil en rustig is, a%emeten, waarbij het
een verbod is de soekat of maat af te strijken. Dit geschiedt onder
het opzeggen van de doa: Bismillah moedjoe& satangkai
1 Volgens Dr. Wilkeu won de naam Saning Sari beantvourden aan Sangijang
(}t\. IntuBBoheu moet opgemerkt worden , dat die naam dikwijla anders wordt op-
gegeyen. Zoo hoort men, naar men mij bericht, meermalen, respeotievelijk in
Soengai Pagoe en in Oud-Agam, Si nan Sari en Sinang Sari. Aan sari nu
geeft de Minangkabauer de beteekenis, welke men er ook, nevens die van Ceres,
in de woordenboeken voor vrndt, namelijk: de quinteesens, de voedende bestand-
deelen, de proteïne. i)e naam Si nan Sari sou dan beteekenen: de bij uitstek
voedende. Wat Sinang Sari betreft, daarin sou sinang eene samentrekking
lijn van si en inang s verzorgster, zoodat de naam sou sijn te vertalen door:
de verzorgster van sari, van de voedende bestanddeelen. Elders hoort men spreken
van Sana, Sanan, Sanang, Saling, Silang, Sadigng Sari, enz. , en
tracht men , onder alleriei gezochte verklaringen, zijne onkunde omtrent de beteekenis
van deze namen te verbergen.
64 HET ANIHISHB BIJ DEN MINANGKABAUER DER
sasoekè^, saroempoen sakatidiëng; kadiinakan ana^
boeah; kadimakan oerang samandö; kaparara^ kapari-
riêng kapadjamoe goeloêang lapiê^, d. w. z. : An den naam
van God, moge ik gezegend worden, zoodat een halm een soekat,
een stoel een mandvol moge opleveren, tot voedsel voor mijne kin-
deren en familieleden , tot onthaal van ons , wanneer wij in feestdos
rondgaan, en tot onthaal van de volgelingen daarbij, en om te
dienen daar, waar men slechts één dag gasten heeft>r. Üe padi wordt
dan op een matje in verschillende hoopjes, soort bij soort, gelegd
en, onder het opzeggen van een doa, met water besprenkeld, waarin
o. a. bladeren van den si tawar en si dingin gelegd zijn, en
uit deze hoeveelheid korrels worden weer de beste uitgezocht, om op
de kweek bedding tot indoe a^padite dienen. Den volgenden morgen
plant men , voor het uitzaaien , in het midden der kweekbedding , nog
van dergelijke planten, die den naam dragen van djoendjoe&ng
banih >, zijnde zij het, die de iudoe&^ padi tot een geheimzinnigen-
steun verstrekken. De opvatting toch is, dat de toestand van de
indoeft^ van den meesten invloed op het gewas is, en een slechte oogst
er het gevolg van moet zijn , als zij ziek wordt of kwijnt. Om deze
djoendjoe&ng plant men de indoe&^ padi en daaromheen de gewone zaad-
padi. Op weg naar de kweekbedding gaande, werpt men, op het erf
voor de woning , een handvol van het laatste uit voor de kippen , daarbij
roepende: koeroe ajam! sabanja^ padi ajam mantjotb^,
sabanja^ padi dènl hetgeen beteekent: ff moge mijn padi even
menigvuldig worden, als de kippen oppikken!^ De vrouwen, die dit
doen , hebben de haren loshangen en gaan zich , na afloop daarvan , met
limau-water reinigen eu baden, alles als zinnebeeld van een over-
vloedigen oogst en uit eerbied voor de indoe&^ padi.
Is de tijd daar, dat de banih kan worden overgeplant, dan be-
spuwt men de indoe&^ padi met sirih eu pinang toeö of begiet men
haar met rijstewater , waarna haar gewoonlijk in een hoek of in het
midden van het veld een plaats wordt aangewezen. De doa, waar-
mede dit gepaard gaat, luidt o. a. : Saning sari satangkai sa
soekè^, saroempoen sakatidiëng; djan takadjoei^ di-
goeroeSh dan di patoeih, djan takadjoei^ di oerang
laloe; kb panêh baö gala^ kb^ riboei^ rilahkan, kb^
hoedjan pambasoe&h moeköl d. w. z.: ^Saning Sari, moge van
een rijsthalm een soekat, van een stoel een mandvol komen; moogt ge
^ djoeudjoe^ng = staak, latwerk, waartegen klimplanten opgroeien.
PADANGSCHE BOVENLANDEN. 6b
niet bevreesd gemaakt worden, noch door den bliksem, noch door voorbij-
gangers! Zonneschijn make u blijmoedig, met den storm moogt ge vrede
hebben, en regen zij u het middel, om het gelaat te wasschenl>y
Terwijl de rijst groeit , wordt deze indoeil^ padi nit het oog verloren ;
doch v66r de oogst van het veld gehaald is, heeft men een andere
gevonden. De algemeen heerschende meening toch is , dat zij als be-
schermengel of schutsgeest ook in de loemboeSng of rijstschuur
voor het product zorg draagt en dit niet zelden ook daarin doet
vermenigvoldigen. Als de padi nu zoo rijp is, dat zij gesneden kan
worden , gaat het oudste vrouwelijke familielid of een doekoen naar
het veld, om de nieuwe indoe^^ padi te zoeken, of, zooals men
elders zegt, om te mandjapoei^ padi t(fedjoe&h samandö,
d. i, : om de zeven zusterhalmen af te halen. Onder het prevelen
van een doa, wordt het gewas met limau-water besproeid en de
planten, die zich dan het eerst buigen — volgens het geloof van
den Minangkabauer natuurlijk uit zichzelve — bevatten de indoeft^
padi, waarnaar gezocht wordt. Met een paar stengels, opzettelijk
daarvoor meegebracht, worden nu de gevonden padihalmen bij
elkander gebonden , doch deze niet afgesneden , vóórdat men de zoo-
genaamde oeloe tahoen huiswaarts heeft vervoerd. Deze is de
eerste vrucht van het veld, dienende tot een feestmaaltijd voor
ÜBimilieleden en goede kennissen en tevens voor de huisdieren, daar
de beschermgeest wil, dat men ook dezen van hare goede gaven
zal doen nuttigen. Na afloop daarvan, wordt de indoeèi^ padi af-
gehaald door eenige fraai uitgedoste lieden , die haar zeer zorgvuldig ,
onder een scherm, in een sierlijk gewerkt zakje of taschje —
kamboei^ — naar de loemboe&ng overbrengen, waar zij haar een
plaatsje in het midden geven. Een en ander geschiedt in alle
stilte, terwijl het opbergen van de indoeS^ padi met meerdere
ceremoniën gepaard gaat, onder anderen met het branden van een
wierookofler.
Hiermede zijn de plechtigheden en formaliteiten tegenover de indoelL^
padi of SaniDg Sari niet ten einde. Is toch de oogst afgeloopen , dan
wordt er , alvorens dat met het trappen , dat is het dorschen , van de
padi een begin wordt gemaakt, aan den voet van de lampoe&^ =
padihoop , een schaal gekookte rijst neergezet als voedsel voor Saning
Sari. Zoo ook besprenkelt men^ wanneer de rijst voor den eersten
maaltijd bestemd , onder het te drogen liggen , gekeerd wordt , de
palen, waarop de loemboe&ng gebouwd is, met water, waarin lagoendi-
en limau-manih-bladeren gedaan zijn , en legt men op het rijstblok ,
B» Volgr. V. .5
66 HBT ANtMISHR BU DEN MINANGKABAUER DER
waarin zij gestampt wordt, een stak lijnwaad. Die eerste rijst mag ,
op de droogmat liggende , niet verlaten worden , ook niet als geschenk
dienen , en moet zonder spreken worden genuttigd. Vóór den zevenden
dag mag men haar ook niet uit de rijstschnur halen.
In verband met de opvatting van de rijst als een bezield wezen,
bestaan bij den Minangkabauer eene menigte pantangan's. Het
woord pan tang beteekent: ongeoorloofd, verboden, met het oog
op de nadeelige gevolgen, die uit het doen van iets voortvloeien.
Ongeoorloofde handelingen tegenover de rijst zijn o. a. :
Op het rijstveld zijn baadje uittrekken om daarmede
het hoofd te bedekken; — de padikorrels vallen er door uit
de halmen;
het lijk van eene in zwangerschap gestorven vrouw
voorbij de padi te dragen; — de halmen rollen zich dan op en
willen geen bloesems voortbrengen;
natte kleeren te drogen hangen aan den keukenzol-
der; — de rijstkorrel wil dan bij het koken niet zwellen;
terwijl de vrouw onrein is (de menstruatie heeft) in
de nabijheid van de padi komen; — de rijstkorrels bederven
er door;
met ongedekt hoofd, boven- of onderlichaam op het
rijstveld of in de loemboe&ng zijn; — dit is een groote beleedi-
ging Saning Sari aangedaan , waarvan het gevolg is , dat de hoeveel-
heid padi vermindert;
de padi anders, dan door ze te dragen, naar huis
brengen; — zij wil, door deze oneerbiedigheid vertoornd, niet
in de rijstschnur blijven;
onkuische taal op het rijstveld spreken; — de rijst
schaamt zich daarover en verliest haar soemangè^, d. w. z. zij wordt
ziek of verliest kleur en smaak;
de rijst, die men van ^t veld gehaald heeft, onder het
huis opbergen; — de smaak en het voedzame (sarinö) gaan er
door verloren.
Over het algemeen heeft dus hij, die moebazir < tegenover het
gewas is, een verdwijnen van zijn oogst of eene vermindering van
de kwaliteit der vruchten te wachten. Zooals sommigen zeggen , heeft
het ontvluchten uit de loemboeSng plaats in den vorm van bijen-
zwermen, en geschiedt dit onder aanvoering van Saning Sari.
1 In het Riouwioh beteekent moebaeir: verkwisting, hier eohter: met min-
achting of op Temederende wqfe behandelen.
PADANGSCHE BOVENLANDEN. 67
Hierboven werd gesproken van de meening bij den Minangka*
bauer, dat de i^jst, onder den invloed van hare indoeli^ , zich zelfs in
haar bergplaats nog kan vermenigvuldigen. In verband met dit
begrip staat een ceremonie , die nog in enkele streken wordt gevolgd
bij den bouw van een padischunr. Als men hiermede n. 1. gereed is ,
wordt er een feestmaal aangericht , waaraan steeds een * hoogst
zwangere vrouw moet deelnemen. Op deze zinnebeeldige wijze wordt
de wensch geuit, dat de padi zich in een talrijk kroost verheugen
moge.
Treft men dus bij den Minangkabauer al geen echtpaar aan dat,
evenals bij den Javaan, aan linggam en yoni offert om daardoor de
teeldrifk bij de rijst op te wekken, in het bovenbeschrevene kan
men toch grond genoeg vinden om te onderstellen, dat de bevruch-
ting , zooals die bij den mensch geschiedt, eenmaal ook van de rijst
werd aangenomen, en dat deze beschouwing ten deele nog bestaat.
Dit is verder af te leiden uit den naam andai gadib, d. i. let-
terlijk: maagdelijke moeder, dus: vrouw, die geen kinderen heeft ter
wereld gebracht, zooals in sommige streken het gewas in het alge-
meen , in tegenoverstelling van de indoeS* padi , genoemd wordt. Dat
de padi- korrels beschouwd worden, kinderen te zijn van de indoeS*,
blijkt verder uit de gewoonte, die men hier en daar nog aantreft,
om , na het uitzaaien van de banih op de kweekbedding , boeboe& =
rijstepap te eten, als zinnebeeld van de goede voeding, die men hoopt,
dat door de indoeèl^ aan haar telgen zal gegeven worden.
Wat hierboven verteld is, betreft in hoofdzaak het landschap Oud-
Agam. De ceremoniën elders komen echter vrij wel op hetzelfde
neer. In Natal b. v. wordt de indoeS^ padi opgespoord door een
doekoen, die, onder het opzeggen van een doa, zeven malen met
een doek over de rijst wuift, om te zien welke halmen zich het
eerst bewegen. Van deze neemt hij zeven halmen, die met ban ang
pantjaroenö, d. w. z. een draad van drieërlei kleur , omwonden en, na
bewienwkt te zijn, aan den hoofdstijl van de woning vastgebonden
worden. In Soengai Pagoe wordt de indoe&^ padi aan een boomwortel
en een bamboe vastgehecht, welk werk men maoetjapi = roepen,
uitnoodigen noemt. Gedurende de drie eerste dagen nadat zij is tehuis
gebracht, mag de eigenaar van het rijstveld geen geld uitgeven en
moet hij, gebrek hebbende aan iets, dit bij een ander leenen. Over-
treding hiervan heeft, den toom van Saning Sari ten gevolge. In
andere streken weer zoekt men zeven padi-stoelen, en wordt voorde
indoeS^ uit elk daarvan een halm afgezonderd. Vandaar de naam van
ÖH HET ANIMISME BIJ DEN MINANGKABAÜER DER
toedjoeSli samandö(in H algemeen is snmandö = aanverwant,
bloedverwant), die in verschillende negorijen voorde rijst voorkomt ".
Het behoeft zeker wel niet gezegd te worden, dat, onder den invloed
van den Islam, tal van oude geloofsbegrippen verloren gegaan zijn,
en vele , die bleven voortleven , gewijzigd en met den nieuwen gods-
dienst zooveel mogelijk in overeenstemming zijn gebracht. Daaraan
mag het toegeschreven worden, dat men b. v. aan de benaming van
indoet* padi thans dikwijls alleen de beteekenis van hoofdplant in
het rijstveld wil gegeven zien , niettegenstaande men boven beschreven
ceremoniën tegenover haar in acht blijft nemen. Zoo ook wordt de
doa niet altijd meer beschouwd als gericht tot den schutsgeest der
rijst, maar ziet men daarin slechts een bede, waarmede men om
zegen van den alvermogenden Allah vraagt
Mocht er bij de andere planten van een soemangat gt en sprake wezen ,
enkele begrippen, die men in de legenden aantreft, en de gebruiken
tegenover sommige gewassen ook thans nog wel eens in acht ge-
nomen, zouden tot de veronderstelling moeten brengen, dat er bij
den Minangkabauer ook min of meer aan een bezield-zijn van dezen ge-
loofd wordt. Zoo leest men b. v. in den Tjindoer Matö, dat, toen de
Toeankoe op reis ging, de planten zich eerbiedig voor hem bogen, al a h
soedoed tanam tinaman. Zoo bestaat sporadisch de gewoonte, om ,
bij het planten van klappers en pisang , een jong kind op den schouder
mee te dragen, en heerscht elders het begrip, dat het zaaien van
peper of djagoeng niet moet overgelaten worden aan lieden , die hun
gebit kwijt zijn, daar men dan weinig of geen vruchten te ver-
wachten heeft.
Wij zijn nu gekomen tot de vraag , hoe de animistische beschou-
wing van den Minangkabauer is ten opzichte van het voortbestaan
der ziel na den dood.
^ Naast de iudoe&^padi, kent de Minangkabauer ook o. a. nog een indoe&^
amèh (a) en een iudoëa^ katnemboe&han (b). De eerste heeft een zeer
geheimzinnige afkomst , en wordt door sommigen zel£i beschouwd als uit den
hemel te zijn gevaUen. Hij, die haar vindt, is verzekerd van een onuitputtelijkeu
rijkdom, daar deze indoe^^ steeds voor het aanwezig zijn van meer goud zorg
draagt. Spilzuoht of verkwisting echter zijn oorzaak, dat zij op even geheimzinnige
wijze verdwijnt. Men ziet het, 't moebazir treedt ook hier weer op den voor-
grond. Evenzoo is er onder de pokken , die het lichaam bedekken , er eene , die
gezegd wordt de moeder te zijn, uit wie de andereu zijn voortgekomen.
(a) amèh = emas = goud.
{b) kaioemboe&han s pokziekte.
PADANGSCUE BOVENLANDEN. 69
Gelijk boven is aangetoond , acht de Minangkabauer zich in het bezit
van twee zielen , de eene n j a ö ré h a n of s o e m a n gé^, de andere n j a ö
nan sabananöof eenvoudig njaö geheeten. Deze laatste wordt,
waar het de ziel van een afgestorvene geldt, meermalen met het
Arabische aroe&h aangeduid, zij het dan ook dat men voor hi lang
soemangè^ wel eens hilang aroeSh hoort gebruiken.
Terwijl , zooals wij zagen, de soemangat verdwenen is op het oogen-
blik dat het lichaam krank begint te worden, neemt de njaö eerst
afscheid bij den dood. De engel Gabriël stijgt met haar naar het
hemelruim en laat haar daar de plaats aanschouwen, die zij er in de
eeuwigheid zal erlangen. Daarna voert hij haar terug naar de aarde ,
waar hij haar nederzet aan het hoofdeinde der stervenssponde. De
doode heeft nog het vermogen om alles te hooren , wat er gesproken
wordt ; alles te zien , wat er om hem heen gebeurt ; alles te gevoelen wat
men hem aandoet. Alleen de spraak ontbreekt hem. Op weg naar
het graf wordt de draagbaar nog eenige stonden nedergezet op het
voorplein van de woning, om de ziel gelegenheid te geven vergiffenis
te vragen voor al het kwaad den haren aangedaan en afscheid te
nemen van al wat haar lief geweest is. Tingga sahabat^ handai
dan tolan, fluistert zij, tingga kampoeSng, tingga hala-
man, tingga tapian tampè^ mandi, d. i. : //vaartwei vrienden
en kameraden, vaartwei mijn dorp en erf mijner woning, vaarwel
mijn badplaats/y. Naar men mij mededeelde, bestaat in het Soloksche het
begrip, dat de ziel aan de hareü verzoekt er in te berusten, dat
zij moet heengaan naar H^ielenoord , de kampoeang achirat , zooals
de Minangkabauer dat eigenaardig uitdrukt. Verder vergezelt de ziel
het lijk niet, doch keert zij naar de ouderlijke woning terug, waar
zij zich op den zolder of op den nokbalk plaatst. Die van den man
bezoekt dagelijks de woning der weduwe ; van eene vrouw echter blijft
de ziel voortdurend bij de ouders , tenzij die vrouw tijdens haar leven
eene afeonderlijke woning gehad heeft, in welk geval de ziel ook
daar van tijd tot tijd heengaat. Dit duurt zoo honderd dagen, na
verloop van welken tijd de ziel zich zetelt op de medjan, d. z. de
twee steenen, die op het graf van den overledene zijn geplaatst,
wachtende daar op den dag des oordeels. Alleen één keer in de week ,
n.1. op Donderdagavond , komt zij eenige stonden toeven in haar vorig
verblijf. Het is dan ook daarom , dat men dien avond veelal in gebed
doorbrengt en zich wacht voor huiselijke oneenigheden. Panggang
ba'a koemajan, mandoa ba'a sakètè^, sanang-sanang
samiëng ba'a, aroeSh kan habih poelang kini kö, zeggen
70 HET ANIMISME BU DKN MINANGKABAUEU DER
de liuisgenooten tot elkander, hetgeen beteekent: «'laten wij een reukoffer
branden en een weinig bidden ; laten wij tevreden onder elkander zijn ,
want de sdel van onzen afgestorvene zal zoo dadelijk tehuis komen /^
Gedurende die honderd dagen worden de zit- en ligplaats van den
doode zindelijk en schoon gehouden, want diens ziel ergeren, door
daarin nalatig te zijn , mag men niet. Met eerbied en erkentelijkheid
wordt over den gestorvene gesproken: zijn ziel toch heeft het ver-
mogen hulp te verleenen, en menigmaal wordt deze in moeielijke om-
standigheden ingeroepen. Gedragen de nagelatenen zich oneerbiedig,
dan verlaat de ziel reeds vóór den honderdsten dag hare woonplaats ,
om die dan te kiezen in het huis van vredelievende bloedverwanten.
Nimner keert zij dan tot de haren weder; hulp verschaffen wil zij
hun niet meer, en niet zelden wreekt zij zich over de önheusche
bejegening haar aangedaan.
Na den 100"ten dag verlaat de ziel deze aarde en gaat naar het
zielenland, de kampoeng achirat of nagari kakal, in het
luchtruim , d. i. , naar de door den Islam gewijzigde voorstelling, voor
velen thans de siroegö, de hemel, het verblijf der braven, of
de narakö, de hel, de plaats der boosdoeners.
Welke voorstelling men zich vormt omtrent dit heengaan van de
ziel naar de kampoeng achirat of nagari kakal, blijkt o. a. nog uit
de volgende verzen van de boven geiioende Batö^ Patimah:
Ditjantjang-tjantjang batang hinai De hinaistengel wordt aan stukjes gehakt;
Ditjantjang laloe ka hoeratnjö Hij wordt gehakt tot aan den wortel;
Lah tarabang boeroe&ng pingai De vogel pingai is weggevlogen;
Tarabang djö soerè^-soerè^ nö Hij is weggevlogen met zijn lotsbeschikking i
Ditjantjang-tjantjang batang hinai De hinaistengsl wordt aan stukjes gekapt;
Boengönjö diambië ka oebat Zijn bloemen worden genomen tot geneesmiddel;
Lah pai si boeroe&ng pingai De vogel pingai is heengevlogen ;
Fai dibaö malaikat. Weggebracht door den doodsengel.
Ditjantjang-tjantjang batang hinai De hinaistengel wordt aan stukjes gekapt:
Boeahnjö dimakan djawi Zijn vruchten worden door de koeien gegeten ;
MamboeboeSng si boeroeSng pingai De vogel pingai is opgestegen;
Dirintang ana^ bidadari. De luchtgeesten zijn daardoor in groote drukte.
Ditjantjang-tjantjang batang hinai De hinaistengel wordt aan stukjes gehakt;
Diambië ka oempan poejoe En tot lokaas gebruikt voor de poejoe;
Lah rahi^ si boeroeSng pingai De vogel pingai is verdwenen;
Di sisi awan nan koelaboe. Ijangs het blauwe hemelgewelf
1 In dicu xm komt hot woord go er at meer yoor.
PADANOSGHË BOVENLANDEN. 71
£eu andere meening omtrent het zielenland hoort men wel eens
door sommige ingewijden, vooral door doekoeus, verkondigen. Deze
zeggen namelijk, dat de ziel^ na verloop van honderd dagen , ergens
het wereldruim inspoedt en zich daar verder ophoudt op de bergen ,
in de bosschen, op groote boomen, in steenen en bronnen. Daar
ontmoet zij de zielen van vroeger gestorvenen en leidt er hetzelfde
leven als op aarde. Met de ziel van hen , die in den oorlog gebleven
of in het water omgekomen zijn, geschiedt dit eveneens. Genoemde
plaatsen en voorwerpen staan dan ook nog zelfs bij hen, die den
Islam omhelsden, in een reuk van heiligheid, en niet zelden wordt
er den geesten der afgestorvenen een offer gebracht. Uit een en ander
kan dos genoegzaam blijken, dat bij den Minangkabaner de opvat-
ting bestaan heeft en — al is hij er zich minder van bewast —
nog bestaat, dat het hiernamaals of het zielenland op de aarde-zelve
is gelegen. De bezoeken , die de zielen ook nog wel na den honderdsten
dag , gewoonlijk op Donderdag avond of op feestdagen , bij de haren
afleren, getuigen evenzeer voor deze meening.
Het tijdstip, waarop de ziel geacht wordt, naar haar eeuwige
woonplaats heen te gaan , is — we zagen het reeds — na den hon-
derdsten dag. Hiermede is meer dan waarschijnlijk het feit in verband
te brengen, dat het doodenfeest, op dien dag gevierd , het grootst is ,
en dat men dan in optocht de laatste rustplaats nog eens opzoekt. Waarde
achtergeblevenen weten , dat de ziel thans voorgoed afscheid neemt, moet,
v66r de lange reis naar het nieuwe vaderland door haar aanvaard wordt,
haar nog eens in ruime mate een blijk gegeven worden van eerbied
en toegenegenheid. Een uitvloeisel daarvan mogen we ook zien in
het zoogenaamde mandjapoei^ dansana^ of mandjalang
soedah», dat door den Heer Van Hasselt wordt beschreven, en
bestaat in een afscheidsbezoek van de weduwe aan de familie van
haren echtgenoot, met welke familie zij dan ook een bedevaart naar
zijn graf doet.
In het voorgaande vindt men blijkbaar ook de verklaring van
het gebruik om de boedelscheiding, bij overlijden van de vrouw,
eerst na den honderdsten dag, bij overlijden van den man echter,
reeds den dag na de begrafenis te doen plaats hebben. Zooals wij
toch gezien hebben, blijft van eene vrouw de ziel voortdurend in
de familiewoning, daar dus waar die vrouw, tijdens haar leven,
^ mandjapoei^ di^nsaiia^ ss de bloedverwanteD afbaleu,
mandjalang Boedah ss ew «indbeioék afleggen.
72 HET ANIMlSHfi BU DEN HINANGKABAUER DSB
met haren man heeft samengewoond ^ Gedurende dien tijd wordt
de weduwnaar nog als medebewoner van dat huis beschouwd, en
is de huwelijksband feitelijk dus niet geheel verbroken De zie^
van de vrouw wordt derhalve geacht met den man nog alle goederen
in gemeenschappelijk gebruik te hebben , totdat zij voorgoed afscheid
neemt om naar het zielenland te vertrekken , dat is tot den honderdsten
dag, op welk tijdstip dan ook de boedelscheiding plaats heeft, de
weduwnaar het zijne bekomt en weggaat. Is echter de man ge-
storven, dan verlaat diens ziel reeds terstond na de begrafenis het
huis der vrouw, om in de eigen familiewoning haren intrek te
nemen. De echtverbintenis is dus feitelijk dadelijk verbroken, en
van een verder gemeenschappelijk gebruik der goederen kan geen
sprake meer zijn. Het is dus noodig, dat ieder terstond het zijne
^r\iS^9 ^^ vandaar dat men in dit geval reeds zoo spoedig tot de
boedelscheiding overgaat.
Gaan wij nu na welke de opvattingen zijn omtrent het leerstuk der
zielsverhuizing of wedergeboorte, dat ook bij den Minangkabauer
wordt aangetroffen.
Zoodra de personen , die het lijk grafwaarts hebben gedragen ,
slechts op een afstand van zeven schreden van de groeve verwijderd
zijn, beginnen voor den doode, zoo hij een boosdoener is geweest,
de straffen der eeuwigheid. Deze veroorzaken hem zulk een lijden,
dat hij de hulp inroept van den engel Gabriël, wien hij smeekt bij
Allah zijn yoorspraak te willen zijn, om op aarde als mensch te
mogen wederkeeren , ten einde, door het verrichten van goede en vrome
werken , de vroegere zonden uit te wisschen. Allah's besluit is echter
eene weigering , en de doode vraagt nogmaals , om dan toch als dier te
mogen herleven. Vóór of op den zevenden dag wordt deze bede toe-
gestaan : de doode verrijst van uit zijn donkere rustplaats, en de ziel
komt in het lichaam terug. Het hoofd heeft echter den vorm aangenomen
van dat eens diers , gewoonlijk van een tijger , boschzwijn of slang. Dit
wezen, hetwelk den naam draagt van oerang djadi-djadian, zet zich
neder in de nabijheid van de woning zijner familie, waar het eenig
voedsel ontvangt , doch ook tevens verzocht wordt , zich te verwijderen.
Badjalanlah dahueloe, zegt men, kahabih takadjoei^
padja-padja oerang laloe b a ga i , d. i. : //ga weg, als 't u belieft,
de kinderen en ook * de voorbijgangers zullen bang worden//. Het
1 Gelijk Tan algemeeno bekendheid is, blijft, als een uitvloeiBél van de insteUing
van hot matriarchaat, bij de Minangkabauers , de vrouw bij het huwelijk in hare
familiewoning, terwijl de man daar zijn intrek neemt.
FADAN08GHE BOVENLANDEN. 73
halfdier gehoorzaamt, maar verwijdert zich toch niet ver van de
woning. Wanneer er nu wederom zeven dagen zijn verloopen,
is het vreemdsoortig wezen geheel in een dier, hetzij tijger, aap^
varken, enz., veranderd, en heeft het op het leven der zijnen
eenen grooten invloed. Het staat hen bij in gevaren, helpt
hen in moeielijke omstandigheden , en vergezelt hen op verre reizen.
Doodt men het, dan keert het toch weer in het leven terug.
Zooals dus blijkt , hecht de Minangkabauer thans minder aan eene
zielsverhuizing, dan wel aan eene wedergeboorte als dier, en heeft
deze, misschien als eene latere wijziging, min of meer het karakter
van straf, aangezien het bepaaldelijk boosdoeners zijn, die dit lot
ondergaan. De metamorphose heeft geleidelijk plaats; want, zoo vertelt
men, het wezen wordt in het eerste stadium der vormverandering
wel eens ontmoet , heeft dan den kop van een tijger , slang of varken ,
en een lichaam , dat met dunne haren is begroeid, en dat dikwijls nog
gehuld is in het doodsgewaad. Yan den tijger, die vroeger mensch
was, zijn de tanden afgevijld; hij onderscheidt zich door een sterk
begripsvermogen en een voorkomen, dat vrees en ontzag inboezemt.
In het graf vindt men eene opening , en de plaats , waar de doode
gerust heeft, is ledig.
Yolgens sommigen zou de wedergeboorte van mensch in dier, en
van dit dier in een ander, zeven malen geschieden, en daarna van het
eenmaal als mensch bestaande niets meer overblijven dan aarde. Yolgens
anderen heeft de metamorphose slechts eenmaal plaats , en gaat de ziel ,
nadat het dier gestorven is, naar het zielenland >. Opmerking verdient
het nog, dat, volgens sommigen, de metamorphose erfelijk is ineen
&milie , hetzij voor alle leden er van , hetzij slechts voor enkele >.
^ Een vitrloeiBel van het begrip, dat eenlg dier uit een ander kan voortkomen,
iB b. Y. het Yerbod, hier en daar bestaande, om de kat bij haren naam te noemen ,
wijl men gelooft, dat rij uit een koningstijger ontstaan ie. Zoo willen sommigen
ook, dat de soogenaamde sipoeloei^ bega, een kleefrijst, onder het groeien in
gewone padi veranderen kan, terwijl anderen weer vertellen dat de oebi, te
groot wordende , een draak kan worden.
* Personen, die aoh, door middel van tooverformules, bij de wedergeboorte in
een der door hen gewenschten toestand kunnen verplaatsen, worden bij den
Minangkabauer niet aangetroffen, en evenzoo is de kluizenaar bij hem een geheel
ander persoon, dan bij den Javaan. De liOnangkabauer tooh begeeft rioh in af-
zondering, alleen met het doel om in aanraking te komen met geesten, van wie
hij de eene of andere tooverij wil leeren , zooals b. v. die om rioh onkwetsbaar te
maken. Gewoonlijk gaat hij daarvoor naar den top van een hoogen berg of in het
didhfcete gedeelte van het woud, waar hij blijft totdat hij zijn wensch vervuld
ziet , meestal 'eohter niet langer dan zeven dagen.
74 HET ANIMISME BU DEN MINANGKABAUEA DEA
Wat de herinnering aan den vorigen levenstoestand betreft, deze blijft
voor den Minangkabauer bij de wedergeboorte bestaan. Het dier ge-
worden mensch toch weet het huis zijner bloedverwanten terug te
vinden, herkent de personen, die vroeger de meeste toegenegenheid
voor hem koesterden, en gevoelt zich tot enkelen hunner bij voor-
keur aangetrokken , zoodat hij hen op verre reizen vergezelt en , waar
het noodig is , op den rug neemt. Op aarde teruggekeerd , tot straf
voor zijn zonden , heeft het berouw daarover en toont dit , door zijn
beschermeling, wanneer het met dezen in de eenzaamheid is, van een
of ander kwaad terug te houden >.
Een natuurlijk uitvloeisel van het leerstuk der zielsverhuizing
of wedergeboorte is het geloof aan de verwantschap van menschen
met dieren, bepaaldelijk met die, waarin men zich de afgestorvenen
bij voorkeur geincameerd denkt. Deze dieren worden met eerbied
behandeld. Dit blijkt uit de bijzondere namen aan hen gegeven ,
met het doel hen daardoor te streelen of hunne booze gezindheid te
matigen. Zoo heet b. v. de tijger injiê^ balang, d. i. gestreepte,
gevlekte voor- of grootvader, het boschzwijn -injië* tjentjeng *,
de muis injië^ poeti'. Het zal dan ook bij den Minangkabauer
niet opkomen van een tijger kwaad te spreken , of hem op andere
wijze onaangenaam te stemmen; hij durft hem menigmaal niet eens
bij den naam van harimauofrimaute noemen, doch spreekt
gewoonlijk van toean, d. i. : heer. Alleen op bevel zal men hem
dooden , of wanneer het gevreesde wezen in de kampoeng onheil
heeft berokkend , terwijl men dan nog eerst trachten zal , het levend
te vangen, ten einde in de gelegenheid te zijn het vergiffenis te
vragen voor het feit, dat men het zal ter dood brengen. Er mocht
in den omtrek een der verwanten .aanwezig zijn, die anders de
euveldaad zou wreken. Het varken en de muis worden injië^ genoemd
in de overtuiging, dat deze dieren ten gevolge dezer vleierij de op
het veld staande vruchten meer ontzien zullen. Waar men hen ver-
jagen of dooden wil, roept men de hulp in van een geeet, ouder
belofte van een offer, zoodra de oogst zonder veel schade is binnen-
gebracht.
1 AIb eoDe biJBonderheid stip ik hier nog aan, dafc do tijger iemand altijd van
achteren aanvalt, omdat hij volgens den liinangkabauer vreee gevoelt voor de
spreuk: uOod is groot", die op het voorhoofdsbeen van den meusoh staat ge-
schreven. Ook de palasi^ durft daarom niemand aan te kijken.
' tjentjeng s lief, aanvallig,
s poeti B piinseo.
PADANeSGHË BOVENIfANDËN. 75
Behalve aau de zooeven genoemde dieren , wordt door den Minang-
kabauer aau den krokodil veel eerbied bewezen, dewijl, zooals de
legende zegt, zijn groote wetgever Katoemanggoengan als zoodanig
is herboren. De nakomelingen van dezen Katoemanggoengan , waartoe ,
naar men mij mededeelde , de Begent van Indrapoera en zijne familie
gerekend worden te behooren ,. ;5ijn dus aan de krokodillen verwant ,
en erlangen dan ook, als zij b. v. op reis gaan, in menig opzicht
hulp en bescherming van deze diereu. Een voorbeeld van krokodillen-
vereering vindt men overigens in de ceremoniën , die o. a. op enkele
strandplaatsen plaats hebben, als zulk een dier gevangen is. Een
menigte vrouwen voeren dan verschillende dansen uit, veel overeen-
komst hebbende met die, wanneer iemand gestorven is. Hetzelfde
gebeurt, om dit hier nog op te merken , in sommige streken , alvorens
dat een gevangen tijger van het leven wordt beroofd.
Bij Kapau, een plaats in de nabijheid van Fort de Koek, is
een vijver vol heilige visschen, die, volgeus sommigen, gezegd worden
van een kind af te stammen, dat door zijne moeder aan den kant
van het water achtergelaten zijnde, daarin viel en in een visch ver-
anderde. Niemand eet van die visschen, en bij eeue pokkenepidemie
worden ook zij, volgens het volksgeloof, door die ziekte aangetast >.
Duidelijk blijkt uit bet medegedeelde hoezeer de Minangkabauer,
evenals zoovele andere Archipelbewoners, gelooft aan een verwant-
schap tusschen menschen en dieren. Met dit leerstuk staat de menigte
van pantangan's in verband, die men bij den Minangkabauer^ evenals
dit het geval is bij de rijst, ten opzichte van verschillende dieren
aantreft, en waarvan wij er hieronder enkele willen opnoemen.
Pantang tegenover den tijger is het b. v. :
een weg te beloopen, die reeds langer dan een jaar
niet meer betreden werd; — de tijger heeft zich dien tot voetpad
gekozen en vindt het oneerbiedig als anderen dat ook doen.
des nachts, met and er e personen op reis zijnde, achter
elkander te gaan; — de tijger komt daardoor in de meeniug, dat
men bevreesd voor hem is, en gevoelt zich daardoor gekrenkt;
zonder hoofddoek des nachtsop wegzijn; — de tijger vindt
daarin iets oneerbiedigs tegenover hem;
1 Boveugenoemde benaming van injië^ wordt ook gegeven aan de pokken, die
men wel eene injig pasana^an (p as an a^ a n » bloedverwant, familielid, weerga,
evenbeeld) hoort noemen, in de meening, dat rij dan minder verwoestingen aan
het lichaam nülen aanriohten.
76 HET ANIMISME BU D1.N MINANQKABAUER DER
op reis in den nacht, gedurig omkijken; — de tijger
ziet hierin een teeken van angst;
het gloeiend einde van een stak brandhout stuk
slaan; — de rondspattende vonkjes doen aan het glinsteren van
tijgerknevels denken, en het dier beschouwt dit als naHperij.
Het niet in acht nemen van deze en nog vele andere pantangans
wekt den toom van den injiê^ balang, den tijger^ zoodanig op ^ dat
hij er dikwijls toe komt , den onvoorzichtige te verscheuren , en vandaar
dat in dit geval de Minangkabauer zegt — zooals de Heer Van
Hasselt reeds opmerkte — antah kb^ salah, er zal wel een reden
geweest zijn, doelende op het verzuimen dier voorschriften. Dit ge-
zegde wordt echter niet toegepast op hem , die een p o e s a r (kruintje)
in den nek heeft, daar dit ongeluksteeken hem reeds lang voorspelde,
dat hij eenmaal zulk een lot zou ondergaan.
Tegenover den olifant is het pantang:
hem gadjah (olifanj;) te noemen; — de titel van toean
gadang ^ ofsoetan bakaboei^^ is hem veel aangenamer;
hem, in het woud zijnde, schertsenderwijze uit te
dagen; — , hij verschijnt dan oogenblikkelijk ;
met een toedoe&ng > op 'thoofd veldarbeid te ver-
richten; — de olifant ziet er eene nabootsing van zijne ooren in.
Pantang is het tegenover een krokodil :
om kookpotten in de rivier te wasschen; — de krokodil
acht zich daardoor beleedigd, meenende dat men hem de restantjes
van het eten wil geven ;
om veel beweging in het water te maken, als menhet
vaatwerk, waaruit .gegeten is, reinigt; — dit wekt bij hem
dezelfde gedachte op.
De twee laatstgenoemde pantangan^s hebben betrekking op de
leden van de Soekoe Pi Hang, hetgeen in verband staat met het-
geen hierboven gezegd is omtrent den wetgever Katoemanggoengan *.
Een uitvloeisel van deze verwantschap is zeer zeker wel de mee-
1 gadang = groot, voornaam.
* kaboei^ s nevel, damp; nevelig, mistig; bakaboei^ s in nevelen gehuld.
* toedoe&ng =s hoed.
* De pautangana ten opziohte van dieren zgn eohter niet altijd een gevolg van
het leerstuk der wedergeboorte, doch kunnen ook om andere redenen bestaan. -
Zoo is het voor de soekoe Djamba^ b. v. pautang, om het vleesch van den yoe-
parang, een haaiensoort, te nuttigen. De stamvader van die soekoe tooh, uit
Makah (I) terugkeerende , leed schipbreuk, waarbij al sijn toohtgenooten omkwamen,
en hij alleen door den visoh gered en op het droge gebracht werd.
PADANGSCHE BOVENLANDEN. 77
ning , dat menschen uit dieren kunnen geboren worden , waarvan men
een sprekend voorbeeld vindt in hetgeen de legende omtrent de eerste
bevolking van Sumatra vertelt.
Soetan Sari Maharadj& di fiadjö , zoo luidt het in het kort , was
de zoon van Soelthan Tskander Zoelkarnaini (Alexander de Groote).
Met zijn broeder op reis zijnde naar het eiland Langkapoeri , wist
hij zich, met behulp van zijn slimmen goudsmid Si Auli, van de
gouden kroon zijns vaders meester te maken, waarna hij op Poelau
Amèh (Sumatra) aankwam. Van dit groote eiland bestond toen nog
niets dan de bergtop van den Marapi of Barapi; doch door het
afnemen der zee werd er een uitgestrekt land gevormd , waarover zijne
kinderen de gebieders werden. De vorst n.L had een tijger, een
hond en een kat bij zich, die, door Gods beschikking, ieder een
kind ter wereld brachten, waarvan het eerste gebieder werd over
Agam, het tweede over Koeboe&ng Tigö Baléh (XIII Kota's)
en het derde over Limö Poeloe&h (L Kota's). Deze kinderen
werden de stamvaders van de Minangkabausche bevolking der
Padangsche Tk)venlanden , en alleen de bewoners van Tanah Datar zijn
uit 's vorsten huwelijk met een prinses afkomstig. Aan de waarheid
van deze legende twijfelt de Minangkabauer niet , en hij , die dit
doet, wordt o. a. gewezen op het kenmerkend verschil, dat er in den
spreektoon en de stembuiging bestaat tusschen de bewoners van
bovengenoemde landschappen.
Vanzelf zijn wij nu tot de vraag gekomen, of de Minangka-
bauer, als zoovele andere Archipelbewoners, de opvatting heeft, dat
er ook uit planten menschen kunnen voortkomen. Bekening houdende
met zijn geloof, dat er niet zoozeer eene zielsverhuizing, dan wel eene
wedergeboorte plaats heeft ^ en er voor dit laatste , — ook al in verband
met hetgeen er van het dier-geworden mensch verteld wordt , — een
wezen noodig is , dat zich vrij bewegen kan en organen bezit zooals
de mensch, moet men tot de conclusie komen, dat er van een
dergelijke opvatting geen sprake kan zijn, althans tegenwoordig
niet. Bij wien door mij dan ook onderzoek naar dit leerstuk werd
ingesteld, een ieder verklaarde mij, dat hei niet bestond, en
voor zoo verre mij bekend is, treft men in de Minangkabausche
legenden geen voorbeelden aan , die bepaaldelijk op het ontstaan van
menschen uit planten wijzen. Toch zou men uit de rol, die deze
laatsten bij menschelijke geboorten somtijds spelen , besluiten kunnen ,
dat er in vroegere tijden eene andere opvatting moet hebben be-
78 HBT ANIHI81CE BIJ DEN M15ANOKABAUER DSR
staan. Het zij ons vergund, dit met een paar voorbeelden aan te
toonen.
Er was eens , zoo zegt de legende , eene arme maagd , die met
slechts ééne borst geboren was. Op zekeren dag met een bundeltje biezen,
die zij in het bosch gezocht had, huiswaarts keerende, gevoelde zij
zich buitengewoon afgemat , en een onbeschrijfelijke dorst kwelde haar.
Naast haren last een oogenblik temeergezeten , om wat uit te rusten,
ontdekte zij op eenigen a&tand een fraai gevormd keladiblad , waarop
kristalheldere waterdroppels schitterden, en zij draalde niet, de droge
lippen met dit kostelijk vocht te verkoelen. Eenigen tijd daarna,
gevoelde zij, dat zij moeder moest worden, en toen ook hare
kampoenggenooten de kenteekenen daarvan bij haar gewaar werden ,
wilden zij haar als eene ontuchtige vrouw steenigeu en hare woning
vernietigen. ledere maal echter^ dat zij voor dit doel uitgingen,
werden zij door een hevig onweder overvallen , etn noodzaakte een
zware plasregen hen huiswaarts te keeren. Het knaapje, aan
wien zij het leven schonk, werd reeds vroeg op de soerau ^
gedaan, maar ofechoon het in ijver en aanleg boven al zijne medeleer-
lingen uitblonk , bleef de smet zijner geboorte aan hem kleven , en
de verachting, die men hem en zijne moeder toonde, week niet,
vóórdat hij gelegenheid had , den menschen te overtuigen , dat er
bovennatuurlijke eigenschappen in hem sluimerden. Dit geschiedde,
toen de dorpsbewoners een zwaren balk , voor den bouw eener moskee
bestemd , naar hot dorp wilden slepen , doch dien niet van zijne
plaats konden krijgen, niettegenstaande er honderden uit al hunne
macht aan trokken. Op dat oogenblik kwam de held der legende
voorbij , en nu was een enkele aanraking met zijn staf voldoende , om
het gevaarte met gemak in beweging te brengen. Dit wonder was
genoeg , om hem en zijne moeder heilig te doen verklaren. Tjatere won-
deren, door hem verricht, overtuigden de bevolking, dat hij werkelijk een
ana* indardjati was, d. w. z. geboren, zonder dat de moeder door
een man bezwangerd is. Deze buitengewone man was de Toeankoe
nan kiramat van Kota Gadang , de Heilige , van wien de Heer Gerth
van Wijk reeds vertelde *.
Een ander voorbeeld vindt men in den bovengenoemden Tjindoer
Matö. Maharadjö Lelo Pandjang Kamboei^ , de vertrouweling van de
1 Bedehuis, gebouw waar de Minaugkabauer de Qoraii en andere godsdienstige
geschriften leert lezen.
* Zie: Een Menaugkabauwsohe Heilige, door Oerth ▼. Wijk, Tijdsohr. ▼. Ind.
T. L. en Vk.
PADANGSCITR BOVENtANDEN. ?9
vorstin vau Minangkaban , werd door deze eens aitgezouden om
een klapper nioer balai te halen. Op den top van den booui
gekomen, die deze vrachten droeg, werd hij door honger en dorst
overvallen en maakte hij er voor zich een open, de stukken van
de schaal naar beneden werpende. Een dezer stokken werd opgegeten
door een ^buffel , die daardoor moeder werd van den stier Si B i n oe a n g;
een ander werd genuttigd door een paard, dat den hengst Si G o e-
marang ter wereld bracht, en een derde door een kip, die aan
den haan Si Kinantan het aanzijn schonk, drie dieren, welke
in de legende^ als menschen handelende, optreden. Nog eenige oogen-
blikken op den boom toevende, hoorde Maharadjö Lelö een geheim-
zinnige stem , die tot hem zeide , dat de vorstin zwanger zou worden ,
en dat het kind, hetwelk zij ter wereld zou brengen, geen gewoon
menschenkind, maar dat van een afgezant Gods was. Ito el ah djasat
sabanarnja, heet het verder, waarmede bedoeld wordt, dat niet
de vleeschelijke omgang met een man de oorzaak der geboorte zou
zijn. Zoo zou ook Kambang Bandahari, een der hoQnfiers, onder
dezelfde omstandigheden, een kind ter wereld brengen, want, staat
er: tida^ laintida^ boekan, dari awal sampai sakarang
barang mamakan nioeS balai, d. i. : fzoo en niet anders is het
door alle tijden heen geweest met ieder, diè van de nioer balai at^/.
Maharadjö Lelö Pandjang Ramboei^ bracht vervolgens een klapper
naar het paleis, waar de vorstin en Kambang Bandahari er ieder
een deel van opaten. Zoo kon dan ook de Toeankoe, de zoon van
de vorstin, tegen Ijindoer Matö, de zoon van Kambang Bandahari ,
zinspelende op deze omstandigheid, later zeggen, dat zij wel
twee lichamen, doch slechts één ziel hadden, toeboefth doeö
njaönjö sa toe, en op hetzelfde oogenblik sterven zouden , adiè^
mai^ denai poen kapan.
In het derde hoofdstuk van zijne verhandeling wijst Dr. Wilken
er op , hoe uit de beschouwing , dat het leven hiernamaals slechts eene
voortzetting is van het aardsche, de zoogenaamde doodenoifers zijn
voortgevloeid , welke door de nagelaten betrekkingen gebracht worden
uit vrees, dat zij anders door de geesten verontrust en gekweld
zouden worden. Deze doodenofiers onderscheidt hij in die, welke bij
en welke vóór en n& de begrafenis plaats hebben. De eersten moeten
voorzien in de behoeften van de ziel in het hiernamaals , de anderen
zijn bestemd om door haar op aarde te worden gebruikt. J)r. Wilken
zet verder nauwkeurig uiteen , hoe de menschen- , dieren- en plantenof-
80 HET AVIMISMB BIJ DEN MIVAVOKAB AUER DtR
fers , ja zelfe de offers van levenlooze voorwerpen, in verband staan
met de voorstelling, dat alles bezield is, terwijl hij er verder op
wijst hoe de dierenoffers aanleiding gegeven hebben tot de dooden-
malen en doodenfeesten.
Wat er van deze oSers en feesten onder den invloed van den Islam
geworden is, en welke beteekenis zij verkregen hebben voor de stammen ,
die dezen godsdienst belijden, dos ook voor de Minangkabaners ,
behoeft wel geen betoog. Het zijn voor hen, schrijft Dr. Wilken,
geen offers meer aan, maar voor de dooden, opdat hunne zielen
rust vinden en bij Gtod in genade worden aangenomen. De offeraar
verbindt daaraan intusschen terstond het verzoek voor zichzelven , dat
de overledene zijn voorbidder zij bij Allah , en is tevens daarbij ge-
dachtig aan de gansche schaar zijner voorouderen, van onze eerste
stamouders af, en van alle profeten en heiligen van den Islam.
Bij de Minangkabaners bestaan, als overblij&el van het oude geloof,
in hoofdzaak niets meer dan de doodenmalen , die , gelijk door Dr.
Wilken , naar aanleiding van de geschriften van de Heeren Van Hasselt
en Verkerk Pistoriua, reeds vermeld is, den 3^«n, 7d«n, 40«*«» en
100»*«" dag na het overlijden gegeven worden, en de gewoonte, elk
jaar, in de maand sja^bftn, ter eere van alle afgestorvenen feest te
vieren en de graven v^n onkruid te reinigen. Oaat men echter de
gebruiken na, die , zij het dan ook sporadisch , naast deze doodenmalen
plaats hebben, dan ontmoet men nog duidelijk de sporen, die aan-
wijzen hoe in zekeren zin nog offers gebracht worden aan, en niet
voor den doode, al is de Minangkabauer zich daarvan niet meer
bewust , en al stelt hij er ook veel van op rekening van het Moham-
medanisme, waarvan trouwens de meesten slechts eene zeer opper-
vlakkige kennis hebben.
Ts er iemand in eene andere negorij gestorven, en kan hij in zijn
eigen kampoeng niet begraven worden, dan is het in sommige streken de
gewoonte, dat de ouders van den overledene met de andere familie-
leden de hilau laten uitvoeren. Hieronder verstaat men een dans
door vrouwen — gewoonlijk bloedverwanten en goede kennissen van
den doode — uitgevoerd, waarbij o. a. de lotgevallen van den ge-
storvene bezongen worden. Gewoonlijk heeft deze feestelijkheid plaats
eenige dagen na hefc ontvangen van de doodstijding , en wel eerst
in de woning der ouders, daarna in die van het oudste familielid
en eindelijk in het openbaar. De danseressen worden alleen op sirih
en tabak onthaald en krijgen geen eten, omdat, zegt de Minang-
kabauer, droefheid belet dit laatste klaar te maken , m. i. echter
PADANGSCHB BOVENLANDEN. 81
eigenlijk, omdat de ziel van den betreurde afwezig is en daarom
toch niet van de gerechten kan nnttigen. Op sommige plaatsen
wordt de hilau echter ook gehouden voor personen, die in liun
eigene kampoeng gestorven zijn, en wel voor aanzienlijken.
In Oud-Agam is het gebruik, dat er bij de doodstijding tevens
het een of ander kleedingstuk van den in den vreemde overledene wordt
toegezonden , dat daTi bij de doodenfeesten op den 3<l«ii , 7^^ , enz. , dag
telken male te voorschijn gehaald wordt en neergelegd of opgehangen
in het vertrek, waar het mando'a plaats heeft, blijkbaar als ver-
tegenwoordiger der ziel van hem, die is heengegaan.
Deze en dergelijke ceremoniën doen dus m. i. ook denken aan de
opvatting, dat de ziel niet tot rust komen en het groote zielenrijk
binnentreden kan , alvorens de nabestaanden zich van hunne plichten
omtrent haar gekweten hebben. De Minangkabauer noemt dan ook
het vervullen van de verplichte diensten ten opzichte van een doode
eigenaardig mangardjati ^.
Er is echter meer. Zoo wordt in Soengai Pagoe de overledene
gekleed in zijn beste kleeren , en worden naast hem zijn kris en gouden
en zilveren sieraden gelegd, terwijl andere kostbare kleedingstukken
van hem in de lijkkamer worden opgehangen of ten toon gesteld.
Is de afgestorvene een aanzienlijke geweest , dan wordt zijn lijk niet
zelden eerst naar de moskee gebracht , alwaar men laat sambahjang,
of, om zoo te zeggen , een lijkdienst of mis houdt. Vroeger bestond
daar tevens de gewoonte, de doodeumalen, op de boven aangegeven
dagen , op het graf-zelf te geven ; doch is men langzamerhand er
toe overgegaan, om dit in huis te doen, aangezien het — zegt de
Minangkabauer — zoo lastig was , de spijzen daarheen te brengen en
men dikwijls van den regen , enz. , te lijden had. Ook hier komt dus
duidelijk het oude geloof voor den dag, dat n. 1. den overledene de reis
naar de eeuwigheid moet vergemakkelijkt worden en hem de ziel
van het geofi'erde daarbij van nut is.
Duidelijker nog blijkt dit uit sommige ceremoniën, zooalsdienog
hier en daar bij een sterfgeval in het Soloksche bestaan. Alvorens
dat het lijk gewasscheu wordt, wordt het door sommige vrouwe-
lijke familieleden , onder het weeklagen van eenigen en het in-zwijm-
vallen van anderen, van het begin naar het einde der woning gedragen.
Na de wassching, wordt het lijk in de kleeren gestoken en op een praal-
bed tegen fraaie kussens gezet , onder tentoonstelling van al hetgeen de
^ In Yerband met kadjo (kerdja) s werk, bengheid, drukte.
5e Volgr. V,
82 HET ANIMISME 6U DEN MINANGKABAUER DEB
overledene aan kostbaarheden bezat. Is de doode eene vrouw, dan
worden naast het hoofdkussen eenige schoteltjes geplaatst, die later
als geschenk dienen aan hare aangetrouwde familieleden en aan de
oerang nan manjandarnjö ^
Indien het overlijden in den namiddag plaats heeft , wordt het lijk
één nacht overgehouden, in welk geval er niet in het sterfhuis,
doch in eene andere woning gegeten wordt, terwijl in dien nacht
de doode een damarkaars naast zich krijgt. Iedere vrouwelijke bloed-
verwante , die den volgenden morgen van verre komt , brengt een
stuk lijnwaad voor het doodskleed mede, en, na het gewone manga-
djikan mai^, gaat men dikwijls over tot het ma rat i^ taga^, mede
eene soort van doodendans, waarbij zoo hard mogelijk op den vloer
der woning wordt gestampt. Zoo ook wordt het lijk, alvorens het
grafwaarts gaat, door de bloedverwanten van het hoofd tot de voeten
gewreven, onder den uitroep van el 6^ elb^ badjalan sajang
djangan tarambè^ tabalintang, d.i.: //moogt ge zoo rustig moge-
lijk uwe reis maken, lieveling, en uwen weg ongestoord vervolgen!//
Nog is het in evengenoemde streken de gewoonte , om het lijk , nadat
de reiniging heeft plaats gehad en het in de faaaiste kleederen ge-
stoken is, de lippen met sirihspeeksel rood te verven en het een
aangestoken sigaar in den mond te geven , zoodat de doode geheel het
voorkomen van een bruidegom heeft, vooral als men hem te voren de
haren heeft gekamd en deze met olie besmeerd heeft', en hem , met een
scherm boven het hoofd, tegen een stapel van fraaie kussens heeft ge-
plaatst.
Het uitvoeren van de hilau is, evenals het opschikken van het
lijk, overigens vrij algemeen, en zoo ook de gewoonte, dat vrouwen
den doode omringen en hem weeklagende allerlei boodschappen op-
dragen aan de zielen van vroeger gestorvenen.
Bij het feest op den 3^ en 7» dag, waarvan het tweede grooter
is dan het eerste, brengen de vrouwen ieder een hoeveelheid rijst
mede, die door de mannen wordt genuttigd, doch waarvan de be-
teekenis wel zal zijn, dat ook de afgestorvene het zijne krijgt.
Ten slotte mogen wij blijkbaar ook sporen van de oude opvatting
zien in het gebruik, dat hier en daar bestaat, om, zooals de Heer
1 Van Band ar; manjandar = Bteunen, medehelpen; een gewoonte of voor-
•dhrift onder de Minangkabausche vrouwen, om, bij den dood van eene bloedver-
wante of yriendin, gedurende eenigen tijd, gewoonlijk eeven dagen, in het huis
van den overledene te helpen , en onder de mannen, om , als er een man geetorven
is, gedurende drie jaren, van tijd tot tijd iets aan njn kinderen te sohenken.
PADANGSCHE BOVENLANDEN. 83
Yan Hasselt meedeelt, op het grootste doodenfeest, — dat op den
houdersten dag , — huisraad , zooals borden , matten , mandjes , en verder
vleesch en rijst ten geschenke te geven. Dit geschiedtaan bloedverwanten,
vrienden en bekenden van den overledene, doch zal wel als eene wijzi-
ging beschouwd kunnen worden van een vroeger bestaand hebbend
gebruik, om, zooals het in sommige streken van den Archipel nog de
gewoonte is, deze voorwerpen op de graven te plaatsen.
II.
FetiBflisme. — Spiritisme.
Aan het begin van het vierde hoofdstuk zijner verhandeling wijst
])r. Wilken er op hoe uit het dogma, dat alles bezield is, het fe-
tissisme, en uit dat, hetwelk een vrij-zijn der zielen aanneemt, het
spiritisme voortspruit. Tusschen spiritisme en fetissisme bestaat er,
zooals wij daar lezen, geen onderscheid. Hetgeen in beide gevallen
aangebeden wordt, is de ziel, de geest, doch bij het laatste wordt
de geest geheel met h^t voorwerp , waarin hij huisvest , vereenzelvigd ,
daarvan niet onderscheiden, zoodat het feitelijk het voorwerp is, dat
als een bezield en machtig wezen vereerd wordt. Verder onderscheidt
Dr. Wilken de voorwerpen , die in de bezielde en onbezielde natuur
als fetissen worden beschouwd, in twee groepen, die, welke in het
bezit zijnde van enkele individuen , alleen voor deze fetissen zijn ,
en die , welke door niemand bezeten , door ieder als fetis vereerd worden.
Wat den Minangkabauer betreft, vindt men van de eerste
soort van fetissen een merkwaardig voorbeeld in de rijkssieraden van
den Toeankoe van Pasimpai in de Padangsche Bovenlanden, van
welker vereering men de beschrijving leest in het werk over Midden-
Sumatra van den Heer Van Hasselt. Enkele andere voorbeelden mogen
nog nader doen zien, hoezeer het geloof, aan de bovennatuurlijke
krachten van sommige kunstvoorwerpen bij den Minangkabauer
heerschende is.
In de boven reeds aangehaalde legende Tjindoer Matö is de vorstin
van Tandjoeng Boengö , in het rijk van Minangkabau , in het bezit van
een kain , doek , die , uitgespreid , het geheele rijk besloeg, en, opgerold,
zoo groot was als een nagel. Dat kleedingstuk was geweven door een
nimf, die jaarlijks slechts ééi\ slag op het weeftoestel deed, terwijl
de kain zichzelf inspoelde. Die vorstin had tevens een heilige kris,
Madang Géri genaamd, 't Gevest daarvan was van khamat-hout
gemaakt; 't wapen-zelf was in drie stukken verdeeld , waarvan er een in
84 HBT ANIMISMS BU DEN MINANaiLABAUE& DEÉ
Roem, een in China, en een op Samatra zich bevond, terwijl de ver-
eeniging dezer deelen het einde der wereld voorspelde. Het baadje van de
vorstin had eveneens bovennatuurlijke kracht; het was een erfstuk
van den profeet Adam, en engelen hadden er de stof van geweven.
Het woudergoud, dat haar toebehoorde, deed den draagstok, waar-
mede men het vervoeren wilde, breken. Behalve de genoemde, had
zij nog een menigte andere voorwerpen , die , door hunne bovennatuur-
lijke geaardheid, allen als heilig werden beschouwd.
Evengenoemde kris Madang Gréri werd , zooals men verder leest , be-
waard in een doos van paarlemoer 'en moest zeer eerbiedig behandeld
worden, wijl zij ongeluk aanbracht, als men over haar heenstapte , en de
beenen verlamde, als men v66r haar heenging. In het vertrek , waar zij
bewaard werd, lag nog een andere, Sampönö Gandjö érah ge-
heeten, benevens een ring, tjintjin tjanagö, waarvan men niet
kon zeggen of hij van goud dan wel van zilver , van rood of van geel
koper was, en die tot de nalatenschap van den vorst van Eoem behoorde.
Indien deze voorwerpen uit de schatkamer gehaald moesten worden ,
werd deze eerst bewierookt en met gele rijst bestrooid, waarna
de deur der bewaarplaats, onder het doen van een gebed, geopend werd.
Onder de verschillende artikelen , als heilige poesakö*s * door de vorstin
in eere gehouden , behoorde ook een kain , die een nabootsing was van
de San do es in, die men in den hemel maakte. Van den gordel,
die er bij behoorde, leest men, dat de stof er van was gesponnen
door oerangbaparoe&h*, uitgeplozen door oer ang barisang',
en geweven door garagasi *. In 't water was er de eerste hand
aan gelegd, en in 't vuur was hij afgewerkt; uitgerold, besloeg hij 't
geheele rijk , opgerold, was hij zoo groot als een nagel ; oorspronkelijk
van Boem afkomstig, was zij meegebracht door de zwaluwen. De
ring Tjanagö taroe&han deed , door zijn flonkeringen , de onder-
danen op de knieën vallen. Yan een der krissen heet het, dat zij
hinnikte, als zij in de schede gestoken, en bromde, als zij er uit-
gehaald werd; de punt er van had zichzelve gevormd en zat vol
vergif; als haar lemmet een weinig uit het hecht week , was er een
jaar lang zulk een droogte , dat er verscheidene dieren en planten
stierven. Het vergif was van den hemel afkomstig; de persoon,
wiens schaduw slechts er mede in aanraking kwam, moest dit reeds
1 ErfBtnk, erfenis.
* Oerang baparoeah s mensohen met eeu snavel.
* Oerang barisang = menaohen met kieuwen.
^ Qaragasi » reusen.
PADANG8CHB BOVENLANDEN. 85
met den dood bekoopen. Evenzoo werd aan de vorstelijke paj o eng
een bovennatuurlijke kracht toegeschreven. Niet minder was dit het
geval met de heilige Agoeng Ganta Alam, het geweer Allah
Oerabien verschillende taboeh's in het rijk, door het geluid van
welke voorwerpen geheel Pagar Boejoeng in opschudding kwam , het
water in de Soengai Boengö begon te zwellen, de dakranden der
woningen zich naar boven bewogen, de fondamenten zich verplaatsten,
de planken bogen , en de heilige klapperboomen heen en weder wuifden,
zoodat men dacht, dat het einde der wereld daar was.
In de geschiedenis van Soetan Manangkérang komt een zwaard
voor , Djanawi geheeten , dat sprak , als men het uittrok , en bromde ,
als men het in de schede stak, en een rent jong, soort van twee-
snijdend mes , dat wegsprong , nadat het tot zijn meester had gezegd :
^Laat mij los, ik zal Mahajoen Boeki* dooden/)'^ terwijl in het ver-
haal van Prinses Balkis o. a. gesproken wordt van een doek, die
nooit gebruikt werd, een erfstuk van den geestenkoning was, en
den dood veroorzaakte aan den persoon, die hem omsloeg.
Doch behalve kunstvoorwerpen, zijn er tal van objecten uit elk
rijk der natuur, die, naar de voorstelling van den Minangkabauer ,
bovenaardsche krachten , gelukaanbrengende of onheilveroorzakende
eigenschappen, bezitten, batoeah of tilakö zijn, gelijk dit heet.
Somtijds hangen deze eigenschappen van eigenaardige kenteekenen
af. Bij de katitiran's, balam's en poejoeh's, de hanen en
andere vogels , zijn het de plaatsing der teenen , de schubben aan
de pooten en de kleur der vederen; bij paarden en andere vier-
voetige dieren, de zoogenaamde poesar's; bij vrouwen, behalve
dergelijke poe sar 's, ook de wijze van haargroei; bij wapenen,
de spatten, vlammen en scheurtjes in het staal, waarvan zij zijn
vervaardigd. Waar het noodig geacht wordt, zooals o. a. bij de
hanengevechten, kunnen die bovennatuurlijke eigenschappen worden
uit- of aangeroepen, hetgeen de Minangkabauer manjaroekan
noemt, en waarover bijna in elke legende gesproken wordt.
Dat het gebruik van amuletten algemeen is bij den Minang-
kabauer, behoefi; nauwelijks te worden gezegd. Een amulet^ waarop
o. a. veel prijs gesteld wordt, is de rantai koendie*, waarvan
in de Mandjau Ari wordt verteld, dat zij onkwetsbaar maakt; een
ander is de ring tjinto-tjinto, die zijnen bezitter alles doet
verkrijgen, wat deze verlangt, en die als een vader en moeder voor
hem zorgt. Moentiko's of bezoarsteenen, welke o. a. gevonden
worden in den kop van een slang of in waterputten , zijn insgelijks
86 HET ANUCISME BIJ DEN MINANGKABAUEB DER
voorwerpen van heilige vereering , en zoo ook de r e n ö , een buiten-
gewoon glanzend stukje been in liet voorhoofd van den tijger, of
een met hellen gloed glinsterend gedeelte in het goud >. Nog moet,
hoewel deze geen amulet in den strikten zin des woords is, immers
niet als een gelukaanbrengend of onheilwerend middel gedragen
wordt, de batoe pandape^an hier genoemd worden, een koper-
kleurige steen, in vroegere tijden gevonden en zorgvuldig bewaard,
om gebruikt te worden, wanneer iemand zijn toekomstig lot wil
onderzoeken. In hoeverre dit gunstig dan wel ongunstig zal zijn,
blijkt uit de omstandigheid, of de proefnemer den steen niet dan
wel tot eene zekere hoogte kan oplichten. Hoe eindelijk de ka-
titiran een amulet is, waarvoor groote eerbied gekoesterd wordt,
is door mij reeds elders uitvoerig medegedeeld *.
Tot dusverre werd hoofdzakelijk alleen gewezen op zaken, die
fetissen zijn voor enkele personen. Thans willen wij enkele voor-
werpen noemen, die, aan niemand toebehoorende, door een ieder
als fetis kunnen worden beschouwd.
Naar de voorstelling van den Minangkabauer , zijn er tal van
voorwerpen-, waarin of waarbij geesten, zoowel kwade als goede,
huizen. Zij zijn bahoenji — bewoond — gelijk dat heet. Een
gevolg van dit bahoenji is, dat die voorwerpen sati {= sakti),
dat is: met bovennatuurlijke macht of kracht toegerust, zijn. Zoo
zijn de batoe nan mandaroei^, geluidgevende steenen, bahoenji
en dus sati : zulk een steen wordt toch gezegd de woonplaats te
zijn van een geest of van een oerang wali, een vertrouwde of
vriend Gods. Zoo vindt men bij Kota Oadang de zoogenaamde b a t o e b a^
koetjiëng, een steen, waaraan men, met eene eenigszins sterke ver-
beeldingskracht, den vorm van eene kat kan onderkennen. Ook
deze steen is sati, kan o. a. regen schenken, waarom men hem
wel eens met kippenbloed besmeert, en, onder het prevelen van
eene tooverformule , wrijft en bewierookt.
Wat de planten betreft, uit de ceremoniën ten opzichte van de
rijst in acht genomen , heeft men reeds kunnen zien ^ hoezeer deze laatste
voor den Minangkabauer een voorwerp van fetistische vereering is.
1 VolgenB sommigen beteekent r e u o , ook : de geheimzmuige glans , die er uitgnat van
plaatsen, waar zioh dingen bevinden, waarvoor de Minangkabauer grooten eerbied
koestert, en welken glans hij wél eens ontwaart daar , waar veel goud in den grond
zit, of ach veie tijgers ophouden.
* Van der Toom, Iel» over het Batoeah en Tilako bij de Maleiers, Tijdsohr.
V. Ind. T. L. en Vk., dl. XXVI.
PADANGSCHE BOVENLANDEN. 87
Behalve de rijst, worden nog verschillende andere gewassen als heilig
beschouwd , en het zich-in-bezit-stellen daarvan gaat met de ongeloof-
lijkste moeite gepaard. Zoo leest men b. v. in de Tjindoer Matö
van een liman poe roet, die bij een grooten steen aan een bron
groeit , en waarvan er zeven vruchten aan één tak zitten , overhangende
naar het Oosten. Hij , die ze gaat halen , moet vooraf driemaal tegen
den stam schoppen, den adem inhouden, en dan eerst naar boven
klimmen. Hij mag de vruchten niet met de handen aanraken , maar
moet ze in den mond naar beneden brengen, en een volmaakt stil-
zwijgen bewaren , als iemand in die oogenblikken iets aan hem vraagt.
De stukken van deze limau's, met andere ingrediënten, als toov er-
middel gebruikt om een blik in de toekomst te werpen , voorspellen,
in hunne bewegingen, zoowel goed als kwaad, en kunnen alle
gevaren der wereld verdrijven.
Hierboven maakten wij reeds gewag van de klapper nioer
balai ^ en leerden wij de gevolgen kennen , welke het eten daarvan ,
volgens de legende, placht te hebben. De boom, waaraan deze
klapper groeide, was, zoo wordt er verder verteld, zoo hoog, dat
zijn kruin tot aan het hemelgewelf reikte. Aan zijn wortels kronkelde
een draak, aan zijn stam een slang, in zijn vruchtentros kakelde
een tadoe&ng, aan zijn takken lekte een oepa, aan zijn blad-
nerven hingen wespen, en vergiftige bijen bromden er om heen. Al
deze dieren moesten den boom bewaken. Alvorens dat de persoon,
die de vruchten er van ging halen, naar boven klom, werd er
door een priester voor zijn behouden terugkomst gebeden, want
zeven dagen zou het duren voor hij terug kon zijn. Toen de vorstin
van het Minangkabausche rijk een der vruchten met de heilige kris
Koelahkamar openmaakte, brak deze in drie stukken.
De talang parindoe — eene denkbeeldige bamboesoort —
waarvan eveneens in de Minangkabausche verhalen veel gesproken
wordt, groeit op de toppen van eenzaam gelegen bergen en brengt
een zacht weemoedig geluid voort, dat den hoorder beweegt er op
af te gaan. Wie zoo gelukkig is , die tooverplant te vinden ^ kan zich
verzekerd houden van buitengewonen voorspoed.
Niet alleen in geschriften worden sommige planten als heilig be-
schouwd, ook in den mond des volks zijn zij dit. Een voorname
plaats onder de boomen b. v. bekleedt de b ari n g i n , waarvan de vele
groote en dichte luchtwortels een stil en rustig verblijf aan de
^ Ook wél k^lapo nioe& gadiSng genoemdr
88 HET ANIMISME BIJ DEN MINANGKABAUER DER
geesten bieden. Menigmaal ziet men dan ook zulk een woudreus
omgeven door een stevige schutting, opdat menschenkinderen het daar
niet te druk zouden maken. — Een geheel denkbeeldige boom is de
baringin sonsang, wiens bladeren met de ruwe oppervlakte naar
boven gekeerd zijn, en die, op de maan groeiende, tot lusthof dient
van jonggestorven kinderen, welke er door bidadari*s worden heen-
gebracht en neergelegd in gouden wiegjes, hangende onderden rijken
bladerdos. — De kajoe ramang is een boom, die vooral tot zetel
van booze geesten strekt, en daarom zulk een groote vrees inboezemt,
dat men in het donker niet gaarne in zijne nabijheid komt. — Bij
Lasi , een kampoeng op 4 il 5 palen afstands van Fort de Koek , lag
vroeger , in de bedding van de daar voorbijstroomende rivier , een
boom, die, bij den doorbraak op den top van den Marapi in 1882 (?) ,
geheel onder het afgevoerde zand was bedolven. Deze boom was het
voorwerp van eene heilige vereering bij de bewoners der omliggende
dorpen. Zij, die de eene of andere vrome bedoeling hadden, gingen
er bidden en offeren, en zagen het voorwerp hunner vereering, als
teeken dat het met hen meedeed, zich eenigszins oprichten en neder buigen.
Werden er van de dieren hiervoren reeds eenige opgenoemd , die
voorwerpen van fetistische vereering zijn, vele zijn er nog, welke,
zonder dat bepaaldelijk te wezen, door de bevolking als heilig be-
schouwd worden. Zoo leest men in de Mandjau Ari omtrent den vogel
Bora^ (ma rak), dat hij onder het aansteken van een reukoffer
aangeroepen werd, om den gestorvene Moerai Bandin tot het leven
terug te brengen. Nadat hij uit den hemel naar beneden gekomen
en door Bangin Paménan met eene zWare vervloeking bedreigd
was, liet hij aïë mawa en zeven klappernerven achter, als middel
om Moerai Randin weer levend te maken. Hij wordt beschreven als
//een vogel met een baard; zijn vederen zijn beschilderd met goud-
water, zijn vleugelen afgezet met asö, zijn snavel is van goud.
Het geluid , dat hij onophoudelijk met bek en snavel maakt , klinkt
als de poepoet en de saroenai, en doet denken aan den klank
der talempoeng van de Javaansche vorsten//. Ook in anderever-
halen komt de Bora^ of Mara^ voor, o. a. in de Poeteri Balkis,
gelijk wij hiervoren gezien hebben, waar hij als afgezant dienst doet
bij de prinses en, bij Soelaiman.
Bekend is de vrees, die men koestert voor den boeroeng han-
toe, den nachtuil, door den Miuangkabauer beschouwd als de voor-
bode van den geest, die den mensch zijn stervensuur aankondigt.
Voor dien ui] is men zoo bang, dat men, bij het vernemen van zijn
PADANGSCHB BOVENLANDEN. 89
geluid, de deken, waaronder kleine kinderen liggen, uitschudt. —
Zoo ook maakt de moerai, wiens geroep anders het aanbreken van
den dageraad verkondigt, van tijd tot tijd een geluid, waarin de
Minangkabauer duidelijk pitjiëng = dichtknijpen, van deoogen,
hoort, ziende dit voor hem op een nabijzijnd sterfgeval. — Delawah
en bingkaroeng mogen niet gedood wordpn, doch de t jat ja*
wel. Dit grondt zich op eeiie gebeurtenis, den profeet overkomen.
In een oorlog moest hij n.1. voor den vijand vluchten , en verschool
hij zich in een spelonk. Terstond weefde een spin haar web voorde
opening, en wischte een bingkaroeng zijn voetsporen uit. Een tjatja*
echter, in het hol haar verblijf houdende, beging de onvoorzichtig-
heid te schreeuwen , zoodat indien de vervolgers door het spinneweb
^niet de overtuiging gehad hadden, dat de vluchteling daarbinnen
niet zijn kon , het met den grooten man gedaan zou zijn geweest. —
Ook visschen kunnen als heilig beschouwd worden. Op een menigte
plaatsen in de Padangsche Bovenlanden vindt men vijvers, waarin
zij gehouden worden. Een voorbeeld daarvan zagen wij reeds hier-
l)oven. — Overigens zijn het, onder dé viervoetige dieren, vooral
de driekleurige , of die welke om het lichaam een ring hebben van
aüstekende kleur — witte beesten gewoonlijk een zwarten , en zwarte
het liefst een witten — die min of meer in een reuk van heiligheid
staan en speciaal geluk aanbrengen. Zoo koesterden mijn bedienden
voor koetjiëng balang eene zekere voorliefde ten opzichte van
de andere katten in mijne woning.
Hoezeer de bevolking nog doordrongen is van de heiligheid en de
bovennatuurlijke krachten in dieren aanwezig , daarvan was ik o. a. zelf ge-
tuige, tijdens mijn verblijf in de Padandgschc Bovenlanden. In het
jaar 1882 of '83, meen ik, was er in de nabijheid van Padang
Pandjang eene koe, die het voorwerp van eene algemeene vereering
was. Dagelijks kwam er eene ontelbare menigte op , om van het dier
genezing te erlangen voor allerlei kwalen. De genezende kracht ging
uit van de tong , waarmede de koe het zieke of verwonde deel lekte.
De vergoding was zelfs zoo groot , dat velen zich alle moeite gaven ,
om de uitwerpselen van het dier machtig te worden, ten einde die
voor hetzelfde doel aan te wenden *.
Als een voorbeeld dat menschen beschouwd kunnen worden met
bovennatuurlijke macht begaafd of heilig te zijn , en als zoodanig
1 Ariikelen daarover sullen hoogBtwaarsoMjnlijk iiog wel te vinden sdju in de
Sumatra Courant van den Heer Cbatelin.
90 HET ANIMISME BU DKN MINANOKABAUER DER
vereerd worden, wijst Dr. Wilken op den vorst van Bangkara, die
voor de Bataksche stammen als een godheid optreedt. In de reeds
meermalen genoemde legende van Tj^^^^^er Matö vinden wij telkens
een dergelijke opvatting omtrent den Toeankoe. Van dezen leest
men , dat hij de ledematen verlamde , als men over hem henen stapte , de
tong verstijfde , als men zijn naam uitsprak , en blind maakte , als
men hem aanstaarde. Toen hij op reis ging naar Soengai Tarab , hadden
er allerlei wonderen plaats: zoo liet op dat oogenblik een enkele
donderslag zich hooren , en werd de glans van den bliksem weerkaatst
tot ver in den omtrek , waardoor de bevolking in aanbidding op de
knieën zonk. Waar, in een ander gedeelte van het verhaal, SiBarakat
werd uitgezonden, om een pisang tongga te gaan zoeken, was het,
naast de beschikking van God, de heiligheid van deji vorst, welke
hem deze vrucht deed vinden. Nog in meer gevallen was het aan
de bovennatuurlijke eigenschappen van den Toeankoe toe te schrijven,
dat het een of ander bereikt werd.
Soe 1 a i m a n , wordt in de Poetri Balkis genoemd //de profeet Gods ,
de beheerscher der wereld, die rijk was boven alle beschrijving en
aan wien alles onderworpen was; de ruischende wind gehoorzaamde
hem; de wilde vogels, de dieren des wouds, de visschen in de zee,
de geesten op de eilanden waren hem onderdanig. Soelaiman kon op
de wolken wandelen , daartoe werd hij door den wind opgevoerd; wan-
neer hij wilde opstijgen, werd een geelkoperen zitmat voor hem
uitgespreid ; hij steeg er op met de rijkssieraden en honderden men-
schen; dan kwam er een gunstige wind, die den man hoog in de
lucht opvoerde//.
Van zulk een geloof aan de bovennatuurlijke eigenschappen van
iemand en de daarmede gepaard gaande vereering van diens persoon ,
trof ik, eenige jaren geleden, een merkwaardig geval aan in de
Padangsche Bovenlanden. In dien tijd reed men n. 1. te Fort de
Koek en in de omstreken, in een kinderwagentje, een knaap rond,
die gezegd werd drie h vier jaar oud te zijn, doch die naar
gissing minstens zeven of acht moest wezen. Van dat kind werd
verteld, dat het spreken kon, toen het ter wereld kwam, en dat
het op den leeftijd van drie jaren den Qoran zoodanig uit het hoofd
kende, dat het er een tal van spreuken uit wist op te zeggen.
Van die spreuken had hij er een menigte, op strookjes papier
geschreven , bij zich , die door hem onder de schare van bezoekers
uitgedeeld werden, en geheel als adjimat werden beschouwd. Het
voertuigje , waarin de knaap werd voortgeduwd , was steeds omringd
PADANOSCHE BOVENLANDEN. 91
door een menigte personen, die hem over allerlei zaken om raad
kwamen vragen, en er ten zeerste op gesteld waren, een amulet
van hem te ontvangen. Menschen van verschillenden leeftijd hielden
gesprekken met hem, en waren opgetogen over zijn wijsheid en
zeggingskracht.
Van den Heilige van Kota Gadang, hierboven reeds genoemd,
vinden wij nog vermeld , dat hij , in een gebed bezwijmd geraakt
zijnde, op zee een scheepje zag, waarvan de opvarenden met een
hevigen sform te kampen hadden. Bijgekomen, was hij in de volle
overtuiging de schepelingen gered te hebben, en dat hij werkelijk
op zee vertoefd had, kon men zien aan het zilte water, dat hem
uit de kleeren droop. Nog duidelijker bleek dit echter, toen de
geredden Jiem eenigen tijd later, onder aanbieding van rijke ge-
schenken, hun innigen dank kwamen brengen. Gevolg gevende aan
zijn plan, een bedevaart naar Mekka te doen, om vandaar een
heilige goeng te halen, ondernam hij die reis op een zitmatje,
na vooraf van zijne kampoenggenooten de belofte verkregen te hebben,
dat men, zoo zijne moeder intusschen mocht sterven, tot zijne
terugkomst wachten zou met haar te begraven. Acht dagen later
reeds was hij, met de goeng bij zich, weder in zijn dorp, doch
vernam daar, dat zijne moeder reeds begraven was. Bedroefd en
vertoornd over het schenden der belofte, slingerde hij het voorwerp
van zich , dat later op verren afstand in een rijstveld teruggevonden
werd >.
Na hetgeen wij ' hierboven medegedeeld hebben omtrent het
//lagere fetissisme// , zooals Dr. Wilken dat noemt, ligt het van-
zelf op onzen weg, eenige oogenblikken stil te staan bij het
hoogste : den dienst der hemellichamen , en wel in de eerste plaats
dien van den hemel of de zon in betrekking tot de aarde.
De mythe van het huwelijk tussohen hemel en aarde, die op de
Zuid-Oostelijk gelegen eilanden van den Archipel zulk een voorname
rol speelt en daar bepaaldelijk zich tot een eeredienst heeft ont-
wikkeld, wordt bij den Minangkabauer niet aangetroffen , iets, wat na
de zoo duidelijke verklaring van Dr. Wilken omtrent den oorsprong
dier mythe, eigenlijk onnoodig was te vermelden. Dit neemt niet
weg dat de anthropopathische opvatting van de aarde, den hemel.
^ Van den Heilige , die ploteellng verdween , hoorde men sedert nieti meer ;
de goeng echter wordt bewaard in de Soekoe Si Koembang, en heeft tot heden nog
het vermogen, den klank van al hare znsteren in de nabijheid dof te maken en t^
yeniwakken.
92 HET ANIMISME BU DEN mNANOKABAUER DER
de ZOU en de maan voorheen moet hebben bestaan. Wat de aarde
betreft, blijkt dit o. a. nit de vervloeking, die men over zichzelf
uitspreekt, wanneer men de waarheid van het een of ander be-
vestigen wil. Inda^ ditarimö boemi dèn, dat is: ik moge
door de aarde niet ontvangen worden (als dit of dat enz.) , pleegt
men dan namelijk te zeggen. Blijkbaar gaat men daarbij uit van de
meeuing, dat de aarde, denkend, gevoelend en willend, te heilig
zich acht, om een meineedige in haren schoot op te nemen. Hoe-
zeer de zon en de maan als persoonlijke, mannelijke en vrouwelijke,
met elkander in het huwelijk verbonden wezens gedacht worden,
blijkt uit enkele zegswijzen. Zoo leest men in de Poeteri Balkis,
blz. 48: //De prinses ging naast den koning zitten, evenals de maan
naast de zon, en geen vrouw kon met haar vergeleken worden//.
Op blz. 54 heet het, waar de pauw met de prinses over vorst
Solaiman spreekt : //Ik zie in mijn geest u en Solaiman vereenigd ,
gelijk de maan met de zon//, terwijl op blz. 63 vermeld staat:
//En toen uu prinses Balkis met Solaiman gehuwd was (en zij ver-
eenigd waren) als de maan en de zon, omhelsde Balkis het ware
geloof// >. Kan het uit de aangehaalde voorbeelden blijken, dat men
1 In dit opstel hebben wij herhaaldelijk voorbeelden aangehaald uit de Poeteri
Balkis. De vraag eou nu knnnen worden gedaan, of men, ten aanzien van die
voorbeelden, wel met opvattingen van den Minangkabauer te doen heeft, aan-
gesien de schrijver van dat verhaal zelf meedeelt, dat hij dit "getrokken heeft
uit de heflige overleverlngemi , en nmen den oorsprong daarvan vinden kan in die
van den profeet Soeleiman.» De Heer Qerth van Wijk wijst er op, hoe die
schrijver een vrome geloovige , een malim , was , die de bedoeling had , de heidensohe
lectuur , zooals de Malin Demau , te verdringen door stichtelijke , d. w. e. door
geschriften , gegrond op de eene of andere vertelliug uit de heilige overleveringen ,
en waarin dus Ood, de profeet, enz., te pas gebracht konden worden, en de
wondermacht van den Islam kon worden verheerlijkt. In hoeverre nu die malim
aan het oorspronkelijke verhaal omtrent Salomo, verondersteld dat hij er werkelijk
een had gehad, getrouw gebleven is, valt moeielijk na te gaan. Hij-self geeft te
kennen, er wat aan toegevoegd en wat van weggelaten te hebben. Zeker echter
is het, dat men in de Poeteri Balkis veel vindt, dat, als geheel aan het leven van
den Minangkabauer ontleend, ook in andere legenden van dat volk wordt aange-
troffen. Qaat men b. v. na, welke bovennatuurlijke eigenschappen aan den Toe-
ankoe üi de Tjindoer Mato worden toegeschreven, dan valt het te begrijpen, dat
bedoelde malim Salomo, dien hij een profeet Qods, den belijder van het ware
geloof, van den Islam, noemt, tevens kan voorstellen als iemand, die gebiedt
over alle schepselen op aarde, over het geheele geestenrijk, over wind en weder,
en die zioh als afgezant bedient van een pauw, wier bovennatuurlijke eigenschappen
aan eene heidensche opvatting doen denken. — Bedoelde voorbeelden uit de
Poeteri Balkis mocht ik , mijns inziens , dus wel gebruiken , te meer omdat er van
dien aard in menigte, ook in andere Minangkabausohe verhalen, gevonden worden.
tADANOSCHE BOVENLANDEN. Ö8
zich over het algemeen de zon als iets krachtigs of mannelijks
voorstelt, de maan daarentegen het zachte, het vrouwelijke ver-
tegenwoordigt, men vindt deze opvatting ook terug in de verklaring,
die de Minangkabauer hier en daar van den droom eener zwangere
vrouw pleegt te geven, die, als zij in haar slaap de zon ziet, een
zoon, wanneer zij de maan aanschouwt, een dochter ter wereld zal
brengen.
Bij de behandeling van de mythe van het huwelijk van hemel
en aarde , spreekt Dr. Wilken ook over regenbezweringen. Dergelijke
bezweringen — het zij hier terloops opgemerkt — komen ook bij de
Minangkabauers voor. Zoo bestaat in het Soloksche , naar men mij
verhaalde , de gewoonte , dat bij eene langdurige droogte eene menigte
halfnaakte vrouwen zich met een onnoozelen man naar de rivier
begeven en hem daar, al stoeiende, met water begieten, hierin een
middel ziende om den regen af te dwingen. Somtijds nemen de
vrouwen een zwarte kat mede , welk dier men onder water houdt of
laat rondzwemmen , om het daarna , als het aan den wal gekomen
is , onder luid getier , met water na te gooien. Deze ceremonie is
bekend onder den naam vanbasimboeS simboe& aiê = elkander
met water begieten. Elders weer gaan er , als het lang droog geweest
is, eene menigte vrouwen onder begeleiding van muziekinstrumenten
en het aanroepen van Allah om en door het dorp heen. Meer alge-
meen is echter het zoogenaamde manjarang hari. Onder de Minang-
kabauers komen er n. 1. personen voor , van wie men gelooft , dat zij
het weder kunnen bezweren , d. i. zoowel aanhoudende regens als lang-
durige droogte kunnen doen ophouden. Het middel, dat zij daartoe
aanwenden , is een tooverformule en een benzoë-ofier. Een tiental jaren
geleden en kort voor mijn vertrek van Fort de Koek , was ik getuige
van eene dergelijke bezwering. Er zou n.1. een groote buitenpartij
gehouden worden , waarvoor , op eenigen afstand van genoemde plaats ,
een ruime loods voor de genoodigden was opgeslagen. Verscheidene
dagen achtereen waren er regens gevallen , zooals men die alleen in
de tropen ziet, zoodat men er over begon te spreken, de verdere
toebereidselen voor het feest te staken , uit vrees dat dit toch mis-
lukken zou. Het Maleische Hoofd echter — wij zullen ons onthouden
's mans naam te noemen — drong er op aan , dat men zich zou houden
aan hetgeen bepaald was en op den aangegeven dag feest zou vieren.
Den avond vóór dien dag, viel het water bij stroomen uit den hemel ,
maar in die oogenblikken werd er ook geofierd , om het weder tot
bedaren te brengen , en — o, wonder I — den daarop volgenden morgen
94 HBT ANIlilSME BU DEN MINANGKABAUER DER
ging het gezelschap, bij een vriendelijken zonneschijn, welgemoed
het gebergte in. Wat de kroon op het werk zette, was, dat de
sluizen des hemels zich weer met nieuwe kracht openden , zoodra ,
bij het huiswaarts keeren, de eerste ruiter te paard gestegen was.
Een anderen keer, toen men eenigen tijd achtereen gezwoegd had
onder eene verzengende hitte , vond ik , op het oogenblik dat ik den
man een bezoek bracht , in een hoekje van de voorgalerij zijner woning
een potje benzoë staan. Hij-zelf was dicht daarbij op den grond
gehurkt en scheen te droomen. Toen ik hem vroeg , waarvoor die
benzoë gebrand werd, begon hij te glimlachen, en antwoordde met
hetj gewone inda*^ toean, dat is : //'t is niets , mijnheer ! n Op mijn
aandringen en dat mijner medebezoekers, allen Maleiers , vertelde hij
mij , met denzelfden glimlach , dat het was omtemanjaranghari.
Dat door den Minangkabauer een persoonlijk aanzijn ook aan
andere natuurvoorwerpen wordt toegekend, en in verband daarmede
deze mannelijk of vrouwelijk gedacht worden, moge hier nog met
een paar voorbeelden worden aangetoond. In de eerste plaats wijzen
'wij op den zoogenaamden batoe barana^, een steen wiens vorm
van dien aard is, dat het schijnt alsof er een kleinere aan is vast-
gehecht. De meening is, dat deze kleinere uit den grootere is voort-
gekomen , zooals wij reeds bespeuren kunnen uit den naam b a r a n a* =
met een kind, een kind krijgende, een kind barende, zijn. Zoo ook
bestaat omtrent de bergen Marapi en Singgalang de volgende legende:
De bergreeks , waartoe deze twee gevaarten behooren , was in vroeger
tijden, zoo vertelt de Minangkabauer, verbonden met die, waaruit
de Fasaman zich verheft. Die drie toppen waren toen de beste vrienden
ter wereld, maar de eerste en laatste vatten gelijktijdig eene vurige
liefde op voor hun schoone vriendin de Singgalang. Minnenijd
was nu de oorzaak van eene hevige uitbarsting der beide reuzen:
het tusschenliggende landschap werd daardoor met steenklompen over-
dekt en door diepe ravijnen doorsneden; de keten, die hen samen
had gehouden, was voorgoed verbroken. De Marapi was overwinnaar
gebleven en vierde met zijn geliefde den bruiloftsnacht, tengevolge
waarvan de Singgalang nog immer zwanger is , waarmede de Minang-
kabauer bedoelt, dat deze vulkaan nog zijn eerste uitbarsting moet
ondergaan ^
1 De eente bevalling, d. i. de eerste uitbarsting» van den Singgalang zal, vol-
gens sommigen , ook voor ons Nederlanders belangrijk weeën , daar onze heerschappij
op Sumatra dan een einde nemen eal.
PABANGSCHB BOVENLANDEN. 95
Wij hebben tcto slotte nog na te gaan , wat er bij den Minang-
kabauer valt op te merken omtrent het spiritisme , de vereering van
onzichtbare, vrij rondwarende geesten, en wel in de eerste plaats
van de zielen der afgestorvenen.
Wat betreft de geesten van beroemde voorouders of van personen , die
om de eene of andere reden eenen naam onder de bevolking verworven
hebben , zij worden geacht op 's menschen leven een grooten invloed
uit te oefenen. Onder hen bekleeden de zielen van de stichters eener negorij
of van de stamvaders eener familie eene voorname plaats. Tegen-
woordig brengt men er ook de zielen van beroemde sjaichs toe.
Gewoonlijk treden zij als beschermers op, wanneer gevaar of onheil
dreigt, of zijn zij krachtige medewerkers, waar men zich voorstelt
eenig plan te volvoeren of aan eene vrome of heilige bedoeling gevolg
te geven. Daarom is het dan ook , dat zij naast Allah en den grooten
profeet in het gebed aangeroepen worden , zooals o. a. blijkt in de
legende van Soetan Manangkérang , waar Andam Dewi aan den
herder vraagt, om haar m oen dam uit het water te halen , en waar
men leest: Laloe diambië^ malah api, taga^ ka djoengoei^
tabiëng tinggi dipanggang koemajan poetiêh, karatan
koemajan baroeih, mamantang injö kagoenoe&ng, man-
gadap injö ka bilat, didjoedjoe&ng djari nan sapoe-
loe^&h, manjaroe injö disanan: barakat nènè^ djö moe-
jang, barakat ajah djö boendö, ajah dèn lai asa radjö
mande den lai asa poeti, baramboeihlah angiu dari
tangah toela^kan moendam katapi, d. i. : /s^ Vervolgens nam zij
vuur, ging aan den uithoek van een hgogen afgrond staan, stak een
stukje benzoë van Baros aan , en sprak , terwijl zij , met het gezicht
naar het Westen gekeerd en de handen op het hoofd gevouwen , naar
de bergen blikte: nik smeek U (zij bidt tot God en de Heiligen,
maminta^ padö Allah bakaoeft tantang nan kiramat)
laat door de heiligheid mijner voorouders en ook door die mijner
ouders, welke beiden van vorstelijke afkomst zijn, de zeewind mijn
moendam naar het strand drijven !// ^ Een dergelijk voorbeeld vindt men
ook in de Mandjau Ari, waar Moerai Randai afscheid neemt van hare
woning en bidt: ^Vl smeek dit aan U en Moehamad^ ter wille van
de macht en de grootheid mijner voorvaderen, die begraven liggen
op den heiligen berg Ledang , en aan wie , zoowel bij hun leven als
1 De regelB van dit gedeelte njn in de editie van den Soetan Manangkerang
eeni^ieinB verkeerd geplaatst en moeten volgen eooala hierboven.
96 HET ANIMISMV BU DKN KINANOKABAÜE& DER
na hun dood, zij, die eene gelofte hadden afgelegd, hun offers
brachten//. De plaats, waar die geesten worden aangeroepen, zijn
over het algemeen de tampat kiramat, de heilige graven.
Men vindt ze meestal op den top van een heuvel of berg,
overschaduwd door een of meer groote baringin-boomen. Zij, die
de hulp dier machten willen inroepen of die willen voldoen aan
hetgeen zij vroeger beloofd hebben^ gaan gewoonlijk onder aan-
voering van een priester er heen, om te offeren en te bidden. Het
offer is veelal een dier, dat buitengewone kenteekenen heeft, b.v.
een geit of schaap met een witten ring om het lichaam. Dikwijls ook
bepaalt men zich tot bidden , en bestaat de offerande alleen uit eenig
geld , dat aan den priester geschonken wordt.
Wat betreft de geesten van hen , die pas gestorven zijn, aanbidding
van dezen bestaat bij den Minangkabauer niet. Toch wordt er , voor-
namei ijk gedurende den tijd, dien zij geacht worden nog op aarde
te zijn — wij zagen dat hierboven — met grooten eerbied aan hen
gedacht en bestaat de voorstelling , dat men hen zoowel vertoornen
als gunstig voor zich stemmen kan. Zoo sluit zich het mensch-
dier bij den meest geliefde onder zijne bloedverwanten aan en
treedt beschermend voor hem op, en is de ziel vijandig gezind,
waar twist en tweespalt haar verhinderen, de woning der haren te
bezoeken.
Bij de vereering van de afgestorvenen maakt de Minangkabauer
geen gebruik van beelden , zooals dit het geval is bij andere stammen
in den Archipel , en evenmin bedient hij zich , tot een gemakkelijker
verkeer met hen, van lichamelijke overblijfselen. Bedenkt men
echter, dat de Minangkabauer zich door den Islam verboden ziet
eenige teekening of schilderij, anders dan die betrekking heeft op
dezen godsdienst, in zijne woning te hebben, dan is het voor niet
onwaarschijnlijk te houden , dat ook hier de voorvaderlijke gewoonten
door vreemden invloed langzamerhand verloren zijn gegaan. Dat aan
eenig lichamelijk overblijfsel van een afgestorvene bovennatuurlijke
kracht wordt toegeschreven, dat dit als medium tusschen mensch en
geest dienst kan doen , is ons o. a. gebleken in het hierboven mede-
gedeelde omtrent het too vermiddel om de Si Djoendai te ver-
wekken, waarbij van het voorhoofdsbeen van een overleden held
gebruik gemaakt wordt. Evenzoo verhaalt de Heer Van Hasselt,
hoe men zich, in het geval dat eene ziekte beschouwd wordt het
gevolg van eenig boos opzet te zijn, bedient van een gasiëng
tangkoera^ oerang mati badarah, d. i.: een schijf uit den
tADANGSCHE BOVENLANDEN. 97
schedel van een mensch, die een bloedigen dood gestorven is. Op
eene vereering van lichamelijke overblijfselen wijst misschien nog
eene mededeeling in den Soetan Manangkerang , waar het afscheid
beschreven wordt , dat de held van het verhaal van zijne ouders neemt ,
om zijne zuster Andam Devi te gaan zoeken. Zich voorstellende ,
dat hij de ouderlijke woning niet zal wederzien , geeft hij zijn vader
een haarlok , waarvan de gedurige aanschouwing de gedachte aan
den afwezige levendig moet houden *.
Dat de reliekenvereering daarentegen in zekeren zin nog onderde
Minangkabauers wordt aangetroflen , is reeds gezegd bij de behandeling
van het fetissisme. Nu eens om hunne bovennatuurlijke afkomst, dan
weder dewijl zij erfstukken zijn van beroemde vorsten of heiligen,
meestal wegens hun bijzonder maaksel en hunne eigenschappen, die
geheel van de natuurlijke afwijken , zijn zaken , die aan de voor*
ouders toebehoord hebben, voorwerpen van vereering geworden, die
men alleen met reukofiers en gebeden naderen mag.
Tot dusvere beschouwden wij de geesten, die voor de menschheid
eene vriendelijke, liefderijke geaardheid aan den dag leggen. Gktan
wij nu na, wat er verteld wordt van hen, die, volgens den Minang-
kabauer, den mensch kwalijk gezind zijn.
Evenals de andere stammen in den Archipel aandepontianak,
gelooven de Minangkabauers aan den Si Koenia^, den natuurliiken
vijand van het mannelijk geslacht. Als eene zwangere vrouw — zoo
vertelt men omtrent het ontstaan van dit wezen — haar kind heeft
afgedreven en dit in het bosch of elders doet begraven, blijft de
geest van het ongeboren schepsel op die plaats rondzwerven in de
gedaante van een kikvorsch. Deze toont zich een verbitterd vijand
te zijn van alle mannen , doch in het bijzonder van zijn vader , wien
hij, zoo hij daartoe kans ziet, bij de genitaliën grijpt, welke hij niet
loslaat, voordat hij hem die van 't lichaam heeft gescheurd. Men
noemt dezen boozen geest , die , zooals men zegt , als een klein kind
schreeuwt, ook wel koenj ia* of kankoe&ng n ge a*. Verder hoorde
ik vertellen van een spook, dat onder den naam van Si Sindaiof
Si Tjifndai voorkomt, en onstaat uit vrouwen, die een dood kind
ter wereld brengen, of wier kind, onmiddel ijk na de geboorte, sterft,
en die, tengevolge van hare groote droefheid daarover , zelve sterven.
Ook deze geesten hebben een grooten afkeer van de mannen, die
1 Bij het bovengenoemde manggasieng doet het haar van een nog in leven lijnde
penoon dstnst.
6e Volgr. V. 7
98 HET ANIMISKE BIJ OEN MINANOKABAUEB DEK
zij in de duisternis overvallen en hun de genitalia afrukken * .
Aan de pontianak beantwoordt ook een spook , dat gezegd wordt er
uit te zien als een schoone vrouw met lange , loshangende haren. Niet
alleen zou zij de mannen haten en kwellen , doch ook pasgeboren
kinderen. Volgens de opvatting is het de ziel van eene vrouw, die,
tijdens haar huwelijk , in overspel leefde , en stierf, op het oogenblik
dat het kind, de vrucht harer zonde, het leven zag a. Vrouwen
integendeel , die gedurende hare zwangerschap sterven , komen onvoor-
waardelijk in de sorga , den hemel , hetgeen ook het geval is met
doodgeboren en jonggestorven kinderen, die eene plaats krijgen in
de wiegjes onder den bovengenoemden baringin sonsang.
Behalve de zielen der afgestorvenen, kennen de Minangkabauers
nog eene menigte andere geesten, die, als wij het zoo eens mogen
uitdrukken, meer het eigenlijke godendom vormen. Gaan wij echter
eerst na, hoe de Minangkabauer zich het heelal voorstelt. De lezer
kan zelf oordeelen , waar men met begrippen van den Islam te doen heeft.
De aarde is een platte schijf, rustende op de puntige horens van
een vervaarlijk groot rund. Dit dier staat op een ei , dat gelegen is op
den rug van een visch, die rondzwemt langs de oppervlakte van de
onmetelijke wereldzee. Onder die zee is niets meer en heerscht
eene dikke duisternis. Wanneer eenig insect de onbeschaamdheid heeft ,
zich een rustplaats te kiezen in het oor van dat rund, schudt dit
dier den kop en de aarde beeft.
Wanneer de donder rolt, zijn de engelen vertoornd op de
dichte drommen van geesten, die elkander in het luchtruim ver-
dringen, en van wie zij de meest vermetelen door geweerschoten
terugdrijven. In zeven stukken verdeeld, vallen de getroffenen ter
aarde, maar uit elk deel groeit een nieuwe geest, en zoo vermeer-
dert het aantal duivelen zevenvoudig. Het vuurwapen , waarmede ge-
schoten werd, springt uitelkander, en de splinters daarvan richten
vernieling aan onder menschen en dieren, boomen en gebouwen.
Het bliksemt. Het helle licht, dat in afgebroken richting het
awerk doorklieft, is de weerglans van de reuzenzweep, waarmede de
malaikats, de engelen, de oproerige geesten kastijden.
Hoog boven bergen en wouden strekt zich het vriendelijk blauw
1 Anderen seggen dat Si Tjindai de naam ib van een ziekteverBohijuBel , dafcyeel
oyereenkomst heeft met de Si Djoendai, en ach vertoont bij moedens, die haar kiud
verloren hebbeu , of bij vrouwen , die langen tijd aan hevige koortsen hebben geleden.
I De naam van dit spook is mij ontgaan.
FADANGSCHE BOVENLANDEN. ^\9
uit van het heerlijke gewelf^ dat de schoonheden des hemels voor
het menschelijk oog verborgen houdt. In zeven verdiepingen is het
opgebouwd van de schoonste stoflen, die heerlijker en kostbaarder
worden naarmate men nadert tot het verblijf, waar Allah, deopper-
geest, op zijn troon zetelt, samengesteld uit de schitterendste
diamanten.
Het blauwe koepeldak is de helft van een zilveren bol, waarop
millioenen fakkels hun glans weerkaatsen, ter verlichting van het
aardrijk. Tal van engelen zwerven daar rond als wachters aan de
pin toe 's (poorten), door welke de zielen geleid worden voor den
troon des Allerhoogsten. De zon, uit louter vuur bestaande, wordt
er door hemelnimfen in blinkend gewaad voortbewogen, onder den
jubelzang van lè, ilaha ill^ 'llah, d. i.: er is geen God dan
Allah.
In het zilverlicht van de platte maanschijf spiegelt zich de schaduw
af van een reuzenbaringin , wiens bovenste bladerenvlakte naar beneden
is gekeerd. In de koele schaduw van dien reus jubelen en dartelen
de bidadari's , de overschoone vrouwelijke hemellingen — totdat zij ,
spelensmoede, zich ter ruste vleien in sierlijke wiegen, zoo duidelijk
zichtbaar als men , bij volle maan , door een zijden doek de nacht-
vorstin aanschouwt.
Zon en maan kunnen evenzeer als gewone menschenkinderen lijden ,
en waar zij ziek zijn , vertooneu zij zich in den somberen sluier, dien
wij verduistering heeteu , en die de harten met zooveel schrik en angst
vervult *.
Boven het zilveren hemelgewelf strekt zich eene onmetelijke zee
uit, en wanneer het aardrijk dorst, ontstaat er in dat gewelf een
tal van openingen , waardoor een weldadige regen akkers en velden
beproeit.
In dat groote heelal nu leven talrijke geesten. Allah , de Schepper ,
— de Toeankoe koeasö, d. i. : de machtige Heer, zooals
hij volgens den Heer Van Hasselt door sommigen wordt genoemd —
is de oppergebieder. Alle anderen zijn zijne dienaren. Zij zweven
door het luchtruim boven bosschen , velden , bergen en wateren , .
houden zich op in spleten en spelonken, en bewonen de toppen
van hooge boomen zoowel als de bronnen en putten; zij zijn om en
1 De Minangkabauer spreekt van boelan en matohari saki^. Sommigen
noemen als oorzaak van dit nataurveraohijnsel de garoedo^, een draak met
seven koppen, die de bollen geheel of gedeeltelijk inslikt. Deze opvatting komt
mij echter voor van vreemden oorsprong te zijn.
100 HST ANIIUSME Bil DEN MINANOKABAUEK DER
bij de woning, ja men kan zeggen op elk plekje in het heelal.
Het leven der geesten is — wij zagen het reeds boven — gelijk
aan dat der menschen op aarde. In het schimmenrijk vindt men
fraaie dorpen, vol wegen, tuinen en speelplaatsen. In de Poeteri
Balkis o. a. komen twee paleizen voor, ieder van zeven verdiepingen,
beide omringd door groote vijvers en voorpleinen, met gewitte
steenen netjes geplaveid. Die vijvers waren gedekt met glas, uit
vrees dat de kinderen er in mochten vallen; er zwommen allerlei
visschen met gouden vinnen in rond, die tot tijdverdrijf dienden
van Balkis, Soelaiman en de jeugd.
Hoe verder de voorstelling is van het leven in zulk een geesten-
verblijf, kan men opmaken uit het hiervoren medegedeelde omtrent
de hantoe haroe-haroe. Men verlustigt er zich in spel, zang,
dans en paardrijden, men dobbelt en vecht er. Ieder heeft
er echter ook zijne bezigheden , waarbij enkelen slechts gebieden ,
velen gehoorzamen en uitvoeren. Zoo isRadjö Mambangde geest,
die gebiedt over de kleurschakeringen van het avondrood, en zijn
de si mam bang zijne dienaars >. De boenian, wier ontstaan,
zooals men bij den Heer Van Hasselt kan lezen , zoo bijzonder fantastisch
is, hebben hun rijk in de mijnen. Zij worden met den grootsten
eerbied behandeld, zooals blijkt uit tal van ceremoniën bij de werkzam-
heden , o. a. in de goudmijnen , in acht genomen. Zoo worden , bij
het mantjatja* laboeftng (graven of aanleggen van de mijnput) ,
de grond en de benoodigde gereedschappen met het bloed van een
geslachte kip besmeerd, terwijl men om een spoedige en gezegende
vondst bidt. Tin , ivoor en dergelijke mogen niet meegebracht worden ,
dewijl op den reuk daarvan de boenian s het goud laten verdwijnen.
Zoo ook is het, om dezelfde reden, verboden sommige diereu bij hun
naam te noemen, en bedient men zich, als er over hen gesproken
wordt, van andere woorden. In enkele gevallen, zooals b. v. bij
het wegnemen van afgevallen goudkorrels, moet er een diep stil-
zwijgen bewaard en mag er volstrekt niet bevolen of gevraagd
worden.
Ook het woud heeft zijn geestenkoning. In het ruischen van het
lover hoort men hem, met zijn drom van volgelingen, zich door zijn
verblijf henenspoeden ; het wuiven der boomtoppen is de eerbiedige groet.
1 Yolgens den Heer Vau Hanelt ia elders de mambang een bonee goeet, die
Bwangere vrouwen yijandig ia. Dewijl deee geesten idoh vooral bij sonsondergaiig
of avondBohemaring vooHoen, komt het mij voor dat beide verklaringen met
elkander in verband staan.
PADANGSOHE BOVENLANDEN. 101
hem gebracht ; de gouden lichtplekken zijn de plaatsen , waar de geesten
van tijd tot tijd zich komen vermaken. Een enkelen pilaar slechts
aan dat boschpaleis te ontrooveu, door houweel en zaag de aan-
grijpende, plechtige stilte van 's vorsten gebied te verstoren, zijn
daden, die in hooge mate zijn toom opwekken, en niet, voordat
door gebed en offerande vergiffenis is gevraagd voor hetgeen hij
doen zal, treedt de Minangkabauer het heiligdom binnen. — Eene
beschrijving van zulk een vorst der woudgeesten vindt men in de
Poeteri Balkis. Azoe Sarah, de hoofdmantri van Koning Saraki,
den vorst van Saba , in het woud verdwaald zijnde , riep de geesten
op , om hem eten en drinken te geven en hem op den rechten weg
te helpen. Eerst verscheen hem een buitengewoon schoone vrouw,
die er uitzag als een maagd, en daarna een man van een heldhaftig
en vorstelijk voorkomen , breed gebouwd , met sik en baard. *t Was
de boschkoning met zijn dochter Hamizah. Met deze prinses trad
Azoe Sarah in het huwelijk , waarbij er een feest gegeven werd , dat
zeven dagen duurde en door alle aanzienlijke geesten werd bijgewoond.
Als Poeteri Balkis later het verzoek deed, een paleis voor haar te
bouwen , op de vlakte van Palmipata , buiten de stad Saba , dat tachtig
Arabische hastaas lang, veertig hastaas van Jaman diep en bijna
dertig Perzische hastaas hoog moest zijn , gaf haar vorstelijke grootvader,
de geestenkoning, aan zijn volk last om hout te gaan kappen, en
was in drie nachten het groöte gebouw afgewerkt.
De geesten , die in de spleten en spelonken der rotsen in eenzame
en woeste oorden huizen, kunnen den uitgang hunner woningen
naar willekeur verkleinen en vergrooten en scheppen op deze wijze
wind en storm. Een machtige geest huisvest ook in sommige heilige
putten en bronnen. Gevoelt deze begeerte, om zich in den warmen
zonneschijn te koesteren, dan kronkelt hij zich als een groote slang
in elkander. Bevindt zich op dat oogenblik een regenwolk tegenover de
dagvorstin , dan wordt de verblindende glans van zijn lichaam in de
schoonste kleuren op die wolk teruggekaatst , en men aanschouwt den
regenboog. Treurig echter, wanneer deze niet in zijn geheel is,
de uiteinden aan den verren horizon het aardrijk niet bereiken,
want dan voorzeker sterft er een jongmensch of wordt er iemand
met geweld om het leven gebracht.
De geesten , die aan het hoofd staan van hen , die allerlei ziekten
onder het menschdom brengen, zijn voornamelijk Si Boedjang
Hitam en Si Mamboe Tongga, terwijl de Si Koelambai de
booze geest is, die iemands bezittingen verwoest door brand. Hij
102 HST ANIMISME BU DËN KINA XG KAB AUEK DER
wordt gezegd er uit te zien als een oud, verschrompeld man, vuil
en slordig gekleed , met lang , ongekamd hoofdhaar , dat hem op de
schouders hangt. De Djoembalang is de kwelduivel, die iemand
overvalt, als hij zonder eten op weg of aan het werk gaat, en dit
aan anderen vertelt. Boedjang-Djoearö is de beschermgeest, die
bij de hanengevechten wordt aangeroepen, doch wiens genegenheid
verbeurd wordt als men leugentaal spreekt.
Zooals blijkt, zijn de bemoeienissen van de geesten tegenover
den mensch uitgestrekt en menigvuldig , en is het bestaan van dezen
ten eenemale van de gezindheid en het karakter der eersten afhan-
kelijk. De Minangkabauer onderscheidt de geesten in goede en kwade,
de eersten gewoonlijk samenvattende onder den naam van djihin
islam, de laatsten onder dien van ibilih, setan of hantoe.
Hantoe pleegt men anders ook een geest te noemen, zoodra deze
zich, onverschillig in welke gedaante, aan den mensch vertoont.
Merkwaardig vooral zijn dergelijke verschijningen aan vrouwen in
haren slaap, daar die, volgens de volksopvatting, zwangerschap ten
gevolge hebben. De geest heet dan een wali, een vriend Gods, te
zijn, en wordt afgeschilderd als een man met een blanke gelaats-
kleur en een langen baard ; hij is gewoonlijk in het wit gekleed ,
heeft een witten tulband op het hoofd, en verspreidt geuren van
de kostbaarste reukwerken. Zulke geesten denkt men zich uit
den hemel nedergedaald; men geeft hun dikwijls tot afgezant
den meergenoemden vogel Bora^, wiens bestemming het ook wel
is, dienst te doen als rijpaard voor de zielen, die het rijk van
Allah zullen binnentreden. Van uit hun hooge woonplaats verkondigen
die geesten met luider stemme wat zij willen , of geven dit ook
wel te kennen in eenig geschrift, waarmede zij Bora^ naar beneden
zenden , of dat zij eenvoudig laten vallen. Voorbeelden daarvan vindt
men o. a. in de Poeteri Balkis en in den Mandjau Ari. Andere vogels ,
die den geesten ten dienste staan of zelve als geesten beschouwd
worden , zijn de boeroe&ng niroe en de boeroeSng bajan.
Hierboven werd gezegd, dat de geesten zich o. a. ook ophouden
bij of in putten en bronnen, en daar deze plaatsen zoo vaak
bezocht worden , hetzij om er het lichaam te reinigen , hetzij om
er de dagelijksche gebeden te doen, spreekt het vanzelf, dat men
telkenmale gevaar loopt vooral dddr met hen in aanraking te komen.
Dit is vooral het geval op middagen , dat het stofregent en dat tege-
lijkertijd de zon schijnt. Op zulk een oogenblik waren daar eene menigte
daemononen rond, en hij, die nu oneerbiedig genoeg is om het basi-
PADANGSCHE BOVENLANDEN. 103
tabië*, groeten, te vergeten, loopt groot gevaar, door een hunner
aangesproken te worden (disapö setan), waarvan een spoedig daarop-
volgende ongesteldheid het g'evolg is «.
Een uitvloeisel van het geloof, dat er ook om en bij de woning
veel geesten rondwaren, is de vrees van denMinangkabauer, om b.v.
in de deuropening te gaan staan , aangezien de goede geesten dan
verhinderd zijn binnen te treden, en alzoo vanzelf het geluk buiten
gesloten wordt.Zoo ook zal hij liever niet vertoeven onder het afdak
zijner woning, wetende dat hij daar een boozen demon zou kunnen
aantreffen. In 't bijzonder geldt dit voor zwangere vrouwen , die dan
ook b.v. niet aan de deur of op de trap mogen staan of zitten, of,
naar de keuken gaande , niet halverwege mogen terugkeeren , willen
zij niet, als gevolg van den toom der geesten, allerlei hinder-
nissen bij hare bevalling ondervinden. Hoevele ceremoniën er
overigens bij deze gebeurtenis in acht genomen worden, kan men
lezen bij den Heer Van Hasselt. Om er nog een paar voorbeelden
aan toe te voegen, zij er op gewezen, dat men een vrouw in dien
toestand geen leelijke woorden of scheldnamen mag toevoegen, uit
vrees dat het kind zou kunnen worden , zooals men de moeder noemt.
Zoo ook mag zij b.v. geen kara* — gebrande rijstkorst —
eten, daar het kind dan een zwarten schedel kan krijgen. Haar
onthouden, waarin zij trek of begeerte heeft, mag men niet, omdat
het kind anders ter wereld zal komen met het gebrek, dat hem het
speeksel immer uit den mond blijft loopen.
Waar men de hulp der geesten noodig heeft, roept men nu eens
dezen, dan weer genen aan, naarmate van de macht, waarover zij
gezegd worden , te kunnen beschikken. Zulk een aanroeping heet ,
gelijk wij reeds zagen, doa, bij sommigen ook wel pitoea. Ge-
woonlijk is het tot den vorst van een geestengroep dat men zich wendt.
Het zal wel overbodig zijn te zeggen , dat deze doa's in de genees-
kunst van den Minangkabauer een groote rol spelen, en de toover-
middelen evenzoo zeer talrijk zijn. Zoo heeft men, om van deze
laatsten er enkele te noemen, de pitoendoeft* en de pilajah,
waardoor men iemand tegenover zich geheel machteloos maakt , hem
geheel onder zijn wil brengt; de pigariëng en piganta, die
iemand in hooge mate vreesachtig maken; de pikasiëh een drank
1 Door ziekte aaDgegrepeu sijn, ten gevolge van de ontmoeting met boose geesten,
heet tatamèh, terwijl met manamèh-namèhi het ondersoek wordt aangeduid,
dat de doekoeu daarnaar instelt (Men vergelijke het woord tem as*).
104 HET ANIHISME BU DEN MINANQKABAUEE DER
of ander middel, waardoor liefde wordt opgewekt, enz. Een ander
onder den invloed van eenig toovermiddel brengen heet manoedjoe.
Men spreek van toedjoe radjang, tengevolge waarvan iemand
onmiddelijk sterft, nadat hij, die het toovermiddel op hem heeft
toegepast, zijn gebed of aanroeping heeft geëindigd; toedjoe pa ra-
ma jö, waardoor iemand eerst bedwelmd wordt, en later een booze
huidziekte of het lichaam vol bulten krijgt (hij is dan kanal toedjoe
paramajö = geraakt of getroffen door dat toovermiddel); toedjoe
galang-galang, waardoor iemand door hevige buikpijnen wordt
overvallen, enz. Is iemand onder den invloed van een toovermiddel
of bezwering, dan zijn er ook weer formulieren om hem er aan te
onttrekken. Deze hebben dan algemeenen naam van tjoetjö. Door
dergelijke toetjö's kan men echter ook de eigenschappen van som-
mige voorwerpen doen verdwijnen , de werking daarvan krachteloos
maken. Zoo is b. v. tjoetjö karakoetö de tooverspreuk , waar-
mede zekere ziekte, veel overeenkomst met lepra hebbende, genezen
wordt , en is tj oetö basi er eene , waarmede eenig wapen onschadelijk
wordt gemaakt. Verder spreekt men van tjoetjö rotan, tjoetjö
bisö, enz.
De aard van dit opstel laat niet toe, hier verder er over uit te
wijden. Hij , die er meer van weten wil , leze het belangrijke artikel
van den Heer Van Hasselt, voorkomende in het derde hoofdstuk
van zijne Volksbeschrijving van Midden-Sumatra.
ALBINO'S
IN DEN INDI8CHEN ABCHIPEL
DOOR
Dr, G. A. WILKEN.
De oorzaak van het verschil in huidskleur is, gelijk men weet,
gelegen in eene kleurstof, die bevat is in de cellen, wwiruit de
opperhuid bestaat , en wel- in die lagen der opperhuid , welke onmid-
delijk op de eigenlijke huid , de zoogenaamde lederhuid , het corium ,
gelegen zijn. Deze onderste, nog niet verhoomde, lagen zijn week
en worden als het Malpighiaansche slijmnet van de buitenste, droge
en hoomachtige^ lagen der opperhuid onderscheiden. Bij alle menschen
nu bevat dat slijmnet eene min of meer donker gekleurde stof, het
pigment. Zelfs bij de blanken is dit het geval: de huid toch van
dezen is nimmer in den eigenlijken zin des woords wit. Eene wezen-
lijk witte huid komt slechts voor bij de zoogenaamde albino's , en is
het uitvloeisel van een aangeboren gebrek , dat bestaat in een vol-
komen gemis van pigment. Om dezelfde reden zijn de haren wit van
kleur. Even kenmerkend zijn de oogen. Deze zijn eveneens van
pigment ontbloot. In het bijzonder is dit het geval met de iris , ten
gevolge waarvan ook hierdoor lichtstralen toegelaten worden, welke
teruggekaatst, na door de talrijke bloedvaten van de evenzeer van
pigment geheel ontbloote choroidea te zijn gegaan , aan de pupillen een
rooden schijn geven * . Ook de iris-zelve is om die reden , en wegens het
onverhinderd doorschijnen van het in haar eigen weefsel aanwezige bloed,
1 Bftt bepaaldelijk de door de iris inyallende lichtstralen de roode kleur aan
de pupil geven, stelt Fiok (Medioinische Physik, bla. 802 vlg.) uitdrukkelijk op
den TooTgrond. Bij albino's, merkt hij op, na aangetoond te hebben waarom bij
een normaal oog de pupülen aioh awart voordoen, nrührt die HéUigkeit ihres
Augenhintergrundes lediglioh yon dem Lichte her, das Ton der erleuchteten Iris
diffna auf die Netshant ohne Untersohied einiselner Stellen fallt, nicht daher, daas
Yon dem ditrch die PapiUe eindringendeu lichte wegen der Pigmentloeigkeit mehr
ourilokgestrahlt wird. In der That halt man das die Iris beleuchtende licht dvroh
106 albino's in den indischsn a&ghipel.
min ol meer rood gekleurd. De door de terugkaatsiiig veroorzaakte
diffusie van het licht in het inwendige van het oog , en de omstandigheid ,
dat de lichtstralen , niet alleen door de pupil , doch ook zijdelings over-
vloedig kunnen invallen, maken dat de albino's bij dag niet duidelijk
zien kunnen en niet in staat zijn, het volle licht te verdragen,
waarom zij dan ook steeds het hoofd voorovergebogen houden of de
oogen met de handen beschaduwen. In den volsten zin des woords
zijn zij heliophoben. Het is deze eigenaardigheid, die aan de al-
bino's den naam bezorgd heeft van kakkerlakken^ naar de bekende
lichtschuwende insecten *".
Het behoeft nauwelijks te worden opgemerkt, dat al de genoemde
kenteekenen alleen voorkomen bij totale afwezigheid van pigment.
Waar pigment aanwezig is , doch in onvoldoende hoeveelheid , moeten
die kenteekenen zich in geringere mate voordoen. Bij zulk een lich-
teren graad van albinisme zullen bij voorbeeld de pupillen , hoewel
van binnen verlicht en dus de gewone zwarte kleur missende , niet
rood schijnen , en ie de iris waterig blauw; de oogen blijven echter
lichtschuw en zwak. Huid en haar hebben wel eene lichtere kleur,
doch zoo , dat dergelijke albino's onder de blanken nauwelijks opge-
merkt zouden worden. Bij de donker gekleurde rassen moeten zij
natuurlijk de aandacht blijven trekken door hunne min of meer
Europeesche tint, waardoor men hen voor bastaarden van Europeanen
en inboorlingen zou kunnen houden *.
In de kortelings verschenen nieuwe reeks zijner //Ethnographische
Parallelen und Vergleiche^/, heeft Dr. Richard Andree over het aan-
wezen van albino's bij de natuurvolken belangrijke mededeelingen
einen Sohirm mit einer Oeffbung von der Ghr(tese der Pupille ab, dasB eben ntir
nooh duroh éieu Lioht eindringeo kann, so erscheint — worauf Donders EUerst
aufmerkBam gemaoht hat — der Aagenhintergmnd eines Albino ebenso dunkel-
sohwttTE, wie bei einem reiohlioh plgmentirten Augen. Zie ook: Hermann , Lehr-
buoh der Physiologie, blz. 527.
la Vroeger meende men dat albino's alleen bij het uegerras yoorkwamen. Vandaar
de naam van wittf negen, waarmede men hen wel eens bestempelt.
* Het albinisme doet zioh , gelijk van genoegzame bekendheid is , ook bij sommige
dieren voor. De witte konijnen, witte muizen, witte olifanten en het fretje (dat
niets anders dan een albino \aa den gewonen buusing is) zijn daarvan bekende
voorbeelden. In den Indisohen Archipel zijn het de witte karbouwen of buffels. Deze
vertoonen de gewone kenmerken van albino's : roodachtig witte huid , wit of geel-
achtig wit haar en roodachtige oogen. Zij zijn vooral veelviddig in de bergdistricten
van West-Java (Veth, Java, dl. I, blz. 584). Ook op Sumatra komen witte kar-
bouwen voor met eene liohtroode huidskleur en geelachtig witte haren (Van Haa-
Belt, Volksbeschrijving van Kidden-Sumatra , blz. 873).
albino's in den indischen archipel. 107
gedaan. Ook eenige voorbeelden uit den Indischen Archipel zijn door
hem gegeven. Dat albino's hier bekend zijn , blijkt uit de voor hen ,
in de verschillende talen , voorkomende inheemsche namen , en uit de
eigenaardige beschouwingen , welke er omtrent hen bestaan. Beginnen
wij allereerst met de werkelijk geconstateerde gevallen van albinisme,
voor zoover ons die uit de literatuur en uit mondelinge berichten
bekend zijn, te vermelden.
Reeds in de oudere geschriften over den Indischen Archipel vindt
men, gelijk reeds door Prof. Van der Lith, in de belangrijke aan-
teekeningen, door hem aan zijne uitgave van den //Kit&b 'adj&ib
al-Hind// toegevoegd , is aangetoond * , bij herhaling van albino's
gewag gemaakt. Zoo zag Cornelis de Bruin , toen hij , op zijne reis
door het Oosten van 1701 — 1708, ook Bantam bezocht, aan het
hof aldaar eene der bijwijven van den Sultan , die een albino was.
Zij was afkomstig //uit het gebergte, gelegen meest om de Z. Ooster-
sche eilanden by l^emate, welcker inwoners Kackerlacken genoemd
worden//. ^Dit volk//, gaat de verhaler voort, //ziet beter hj nacht
dan by daegh: zj kunnen ook de zon niet wel verdragen. Het
heeft gedurigh de oogen half toe, en zit veel by den dagh in
donkere hoeken// *■. Mr. Badermacher , Baad extraordinair van Neder-
landsch Indië en een der oprichters van het Bataviaasch Genootschap
van Kunsten en Wetenschappen, ontmoette in 1774 te Batavia eenen
albino-knaap, afkomstig van Geram en daar //van twee zwarte ouders
geboren// '*•, en vernam van Valkenaar, die in de tweede helft der
18® eeuw Gouverneur was te Temate , dat deze , gedurende zijn zeven-
jarig verblijf op dit eiland, er vier albino's had gekend, //onder
welke eene prinses en een oppasser van den koning, beide omtrent
zestig jaren oud , fris en gezond , alle vier van zwarte ouders geboren
en zwarte kinderen telende// *. Eene uitvoerige beschrijving van eene
Papoesche albino-slavin , van de hand van Dr. Josua van Iperen ,
Predikant te Batavia, vindt men in het tweededeel, jaargang 1784,
van de ^Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap van
Kunsten en Wetenschappen//. //Penau//, zoo luidt de naam van deze
» Van der Hth, O. o., ble. 212 w.
*> CorneliB de BruxxiB Reiseii over Moskoyie door Peraie en Indie, Amsterdam,
1714, bl2. 880.
*^ Radermacher , Proeve nopens de yersohülende gedaante en klem* der meusohen.
Verhandelingen v. h. Bat. Oen. v. K. en W., dl. II , bis. 120 (van den derden druk).
* Verhandelingen v. h. Bat. Gen. y. E. en W. , dl. I , bis. 281 (yan ^en derden dnik).
108 albino's in den indischsn archipel.
slavin, //is van top tot teen ruw en ongelijk van oppervlakte: uit-
genomen van binnen en boven op de handen, daar zij wat gladder
is. Over het bovenste en voorste van hare armen en beenen tot aan
de schouders en lijfepier toe, heeft zij wit vlassig haar, hetgeen bij
het bevoelen de ruwheid vermeerdert De wenkbrauwen wit-
achtig rood, staan genoegzaam onder aan de randen van het voor-
hoofd-been, hetgeen als eene zoldering maakt, waaronder tegen, vrij
wat diep de oogleden indrukken. De brauwen, zoo van onder als
van boven, zijn vrij wat rosser. Het wit der oogen zuiver melkwit,
de oogen blaauw , eindigende aan de appelen met bleekblaauwe, geele
en oranjeachtige stralen. De oogballen vertoonen zich magtig klein.
Indien men haar wel begrijpt, zoo is het eenig gebrek van haar
gezigt , dat het midden op den dag wat donkerder is , dan bij duister
weder of tegen den avond. Maar als de lampen zijn aangestoken,
wordt zij wederom stikziende, en buiten staat, om te naaijen// ^.
Behalve van deze Papoesche albino-slavin , heeft dezelfde Josua van
Iperen ook eene beschrijving gegeven van een Balineeschen albino,
welke ongeveer dien tijd te Batavia als slaaf zich bevond. Op het
geheele onderlijf had deze //ruwe en lange witte haren , die als een
bontwerk, of harige vacht van een aap, of ander dier, blindelings
bevoeld, zich voordoet//. Het hoofdhaar is //onzuiver wit, met eene
citroen verwige vlamme//. Maar niets, aldus heet het verder, //ontsiert
meer, dan een paar ingetrokkene oogen en laag gedokene witte
wenkbraauwen. Met den avond worden de oogleden ronder opengezet.
De toenijping der oogen geeft een blijk van eene zwakheid in liet
gezigt, waardoor hetzelve buiten staat gesteld wordt, om de grootste
glanzen, bij menigte, in te laten .... Het oog is grof beschilderd ,
bij verwijdering uit het middelpunt, met geelroode en paarsche
stralen : en ook kan men , aan den oogappel , niets zwarts toeschrijven;
want hij is roodachtig bruin//. Deze albino was getrouwd en bezat
een zoon, die de gewone zwarte kleur had •. Ook omtrent het
voorkomen van albino's in het Westen van den Archipel — de tot
dusverre genoemden waren allen uit het Oosten, de Molukken,
Nieuw-Guinea en Bali, afkomstig — vinden wij bij de oudere schrijvers
B Van Iperen , Beschrijving van eene blanke Negerin uit de Papoeeohe eilanden,
Verhandelingen ▼. h. Bat. Oen. v. R. en W., dl. II, blz. 129 en 182 (van den
derden druk).
* Van Iperen, Besehrijving van eenen witten Neger van het eiland Bali, Ver-
handel. V. h. Bat. Oen. y. K. en W., dl. I, blz. 222 en 227 , en dl. II, blz. 135, noot
(van den derden druk).
albino's in den INDISCHBN ARCHIPEL. l09
eenige mededeelingen. //Anch ist allhier (Malacca)// , lezen wij onder
anderen in de //Orientalische Eeise-Beschreibunge Jürgen Andersen
aus Schleszwig der An. Christi 1644 ausgezogen und 1650 wieder-
kommen// ^, //eine art Leute, welche von den HoUandern filii de
Kackerlac gênant werden , weil sie wie die Kackerlacken des Tages
mit ofienen Augen auch nicht viel sehen können, sondern nur des
Nachts, und können in den finstern Ortern das Geit kennen und
zehlen, nehen und andere Handthierung treiben, welches sie des
Tages nicht vermügen, daher liegen sie des Tages und schlafien,
sobald aber die Sonne unter den Horizont gangen , dass es zur
demmerung kömpt, beginnen sie wieder zu sehen, Von statur und
proportion, auch von Parben seynd sie den Europeern gleich; haben
graue Augen , dasonst alle Orientalische Völcker schwartze und
schwartzbraune Augen haben , ihr Haar ist gelbicht Habe
dergleichen Leute auch in Batavia gesehen// •,
Van meer beteekenis, ook wegens hunne meerdere volledigheid,
zijn de berichten , die wij in de nieuwere geschriften aantreffen over
het voorkomen van albino's bij de volken van den Indischen Ar-
chipel. In het Oosten beginnende, noemen wij in de eerste plaats de
Papuwa's van Nieuw- Guinea. Uit de mededeelingen van Dr. Andree
blijkt , dat bij de stammen in het Zuidoosten van dit eiland albino's
vaak waargenomen zijn •. In het Westen, werd onder anderen in
het Arfak-gebergte, bij de Dorei-baai, een geval van albinisme ge-
constateerd door Dr. Meyer, //Es betraf//, schrijft deze, //ein junges
etwa 16jahriges gut gewachsenes und ausgebildetes Madchen. Die
Haut war rosa weiss, wie die einer Europaerin, aber mit vielen
hellgelben Pigmentflecken (Sommersprossen) behaftet. Die Haare
röthlich blond, die Iris blau und starker Nystagmus vorhanden. Sie
beugte nach Art der Albinos den Kopf stets herunter und beschatte-
te die Augen. Es machte einen durchaus eigenthümlichen und nicht
angenehmen Ëindruck , ein junges , ausgewachsenes Madchen mit der
Hautfarbe einer Europaerin ganz nackt, nur die Schamtheile cben
bedeckt, umherlaufen zu sehen >/. Dit meisje zou een broer hebben,
7 HenuiBgegeben duroh Adam Olearium, Sohlesswig, 1669. Eene HoUaudsohe
vertaling versoheen te Amsterdam in 1670.
" Zie het aangehaald werk, blz. 102 (HoUandBohe uitgave, blz. 90). — Hetgeeu
De Vries, in üjne nOnriense Aenmerokingen der b3r8onder8te Oost- en West-In-
dische Verwonderens-waerdige Dingen n, ütreohti 1682, dl. III, bis. 658, over het
voorkomen van albino's in Malaka segt, is blijkbaar aan het werk van Andersen
ontleend.
* Andreo, Bthnographisohe Parallelen und Vergleiche, blz. 248 vlg.
110 albino's in den indischen ahghipel.
die eveneens een albino was. De vader was echter een gewone Arfak-
Papuwa '®. Nog andere schrijvers maken van albino's onder de
Papuwa's van de Geelvinksbaai gewag. Zoo de* Italiaan sche reiziger
D'Albertis, hoewel het niet onwaarschijnlijk is, dat de door dezen
waargenomen individuen dezelfde zijn als de door Dr. Meyer bedoelde.
D'Albertis, die eenige maanden vóór Dr. Meyer aan de Geelvinks-
baai vertoefde ' ' , vond in het , tegenover het Arfak- gebergte ge-
legen , dorpje Hatam een tweetal albino's. //Eene groote verrassing// ,
aldus schreef hij , //wachtte mij echter nog. Een man trad binnen ,
evenals de anderen gewapend en met bloemen en halsbanden opge-
smukt, vergezeld van eenen zoon van omstreeks vijf-en-twintig en
eene dochter van nagenoeg twintig jaren , beiden albino's. Zij hebben
lichtbruin haar e^ blauwe oogen, terwijl de huid blank is als die
van een Europeaan. Ofschoon hunne bedekking in overeenstemming
was met de eischen der welvoegelijkheid in deze streken, deed
hunne huidskleur mij hunne naaktheid sterker in het oog vallen,
dan van hunne zwarte metgezellen, want in mijn oog komt de
zwarte huidskleur aan de absentie van kleedingstukken te gemoet// * *.
Een ander bericht omtrent het voorkomen van albino's onder de
Papuwa's vinden wij in de //Aanteekeningen gehouden op eene reis
naar Dorei//, van Juni tot September 1863, door den Kontroleur
Goldman. Volgens dezen zijn die personen //zeer gezond, doch kunnen
zij het heldere daglicht niet verdragen// " ' .
Behalve bij de Papuwa's van Nieuw-Guinea , was Dr. Meyer, op
zijne onderzoekingsreizen in Indonesië, nog in de gelegenheid meer-
malen schoone gevallen van albinisme te constateeren bij de Alfoeren
van de Minahasa ^^. Zelve zagen wij, tijdens ons verblijf in dat land ,
twee albino's. Een hunner, eene vrouw, had lichtblauwe oogen.
Lichtschuwheid was aanwezig, doch in betrekkelijk geringe mate.
Huid en haren hadden echter de kenmerkende witte kleur.
Betrekkelijk veelvuldig schijnen albino's voor te komen op het
eiland Bali. De Heer Van Eek zag er een paar, doch zegt er niets
'® Meyei^ Anthropologisohe Mittheüungeu Über die PapuM vou Neu-Guinea,
bis. 16 vlg.
11 D'Albertofl was aan de Gfeelvinkflbaai van Augustus tot November 1873, Meyer
van Maart tot Augustus 1878.
IS D'AlbertiB, New Guinea, dl. I, blz. 108.
" Tijdsohrift voor Indische T. L. en Vk., dl. XVI, We. 898.
14 Meyer, Anthropologische Mittheiluugeii über die Papuas vou Neu-Quiuea,
bis. 16.
ALBINO^S IN DEK INDISCIIEN AUCHIPEL. 111
meer van, dan dat men iets akeligers zich niet kan voorstellen i^.
Beter worden wij op de hoogte gesteld door Dr. Jacobs. //Als eene
andere monstruositeit^ , schreef deze mij , //moet ik hier gewag
maken van eenige albino^s, die ik op Bali, en wel ten getale van
vier , heb waargenomen , terwijl een der Balineesche reisgenooten mij
vertelde, dat er, voor zooverre hem bekend was, in het geheel
op het eiland zeven zouden voorkomen, waarvan twee in het rijk
Badoeng. Zij toonden in alles de bekende afwijkingen, namelijk
geelachtig-wit , zijdeachtig-glanzend hoofdhaar, rosé huid, roode
pupil, lichtroode iris, en verder lichtschuwheid in hooge male,
zoodat zij op het midden van den dag zich moeielijk buiten konden
bewegen. Van de vier, die ik zag, waren drie volwassen vrouwen
en één een jongen. Daar , waar ik in de gelegenheid was er onderzoek
naar te doen , was van herediteit geen sprake//.
Van geen volk in Indonesië — Prof. Veth vestigde er reeds
vroeger de aandacht op ' • — hebben wij echter zoovele berichten
van geconstateerde gevallen van albinisme als van de Dajaks. In
Juli 1822 zond de natuuronderzoeker George Muller een Dajaksch
albino-meisje aan den Gouverneur-Generaal te Batavia, en gaf van
haar tevens , in eenen brief aan Dr. Blume , de volgende beschrijving :
//Deze vrouw, of, als men haar zoo noemen wil, dit meisje, is uit
het land der Kajans; haar vader, moeder en twee broeders zijn
zwart, of, zooals alle andere bewoners dezer landstreek , van dezelfde
koperkleur als de bewoners van Java. Zij behoorde aan Pangeran
Anom, broeder van den Sultan van Sambas, welke voorgeeft dat
hij haar van Kajans , die naar de kust waren afgezakt , ten geschenke
heeft ontvangen. Men schat haar ongeveer 18 of 19 jaar oud. Zij
is van meer dan middelbare grootte, heeft een dik hoofd , van
achteren breed, van voren eenigszins spits toeloopend, maar zonder
wanstaltigheid, den neus wel geproportioneerd evenals eene Euro-
peesche vrouw , de ooren insgelijks , witachtig geel haar , aan de
punten roodachtig geel. Zij heeft éen dik gezicht, witte oogharen
en wenkbrauwen, kleine gesloten oogen, altijd met de oogleden
bedekt, daar zij het licht niet kan verdragen. Bij nacht moet zif
zeer goed kunnen zien. Handen en voeten zijn wel geëvenredigd ,
behalve dat zij plat van oppervlakte zijn. Hoe de beenen en wat
zij verder te vertoonen heeft er uitzien, heb ik niet onderzocht,
i> Van Bok, Soheteen van het eiland Bali, Tijdsohrift y. Nederl. Indië, jaarg.
1880, dl. II, blE. 90 (bk. 404 van den overdruk).
10 Veth, Bomeo'a Weeter^Af deeling, dl. II, bk. S25 vlg.
llJi albino's in den indisohen archipel.
want zij was beschaamd om te laten zien wat haar kleedje bedekte.
Zij spreekt geen Maleisch^'. Dr. Blume zag deze vrouw te Batavia,
en zegt dat, ofschoon zij, ten gevolge van haren aanleg tot water-
zucht in het hoofd, zeer achterlijk was in verstandsontwikkeling,
zij echter bij hare aankomst in het spreken. van Maleisch reeds
tamelijke vorderingen gemaakt had > '. Nog verschillende andere
schrijvers gewagen van albino's onder de Dajaks. Schwaner ontmoette
er een in het Zuidoosten bij de Olo-Ngadju *•. De Deensche
natuuronderzoeker Bock kreeg in Koetei een paar albino's te zien
met lichtbruin haar en grijze oogen, wier schurftachtige huid van
eene lichtroode kleur was, terwijl hem verzekerd werd, dat er ver-
scheidene dergelijke wezens in dat land zouden voorkomen ' ® .
fiitter zegt, dat vele albino's onder de Dajaksche stammen der
Westkust gevonden worden *®. Van Lynden maakt zelfs gewag van
eene geheele Dajaksche femilie te Pontianak, die aan dit gebrek
leed * ' . Ook bij Engelsche schrijvers vinden wij mededeelingen van
dien aard. //Albino varieties of the human racor , zegt Low, //are
well known to most of the tribes inhabiting the island^y. Hij-zelf
zag er een onder den stam der Milanau's in hel Noordwesten. //His
skin was white, but of a reddish or pink tinge, and rather rough;
his hair was yellow and flaxen, his eyes greyish blue. He said that
he enjoyed perfect health, though his eyes were weak in the glare
of the sun, and his sight most vigorous and acute in the mor-
nings and evenings. Some others of this man's family were said to
present the same remarkable features of complexion// **. VandeZee-
Dajaks sprekende, merkt Brooke op : //Albinoes are found amongst them,
and are sad objects, though the natives are fond of such mon-
strosities; to a white man their appearance is a most d^^tressing
sight. . . . They do not appear to be so deficiënt in physical as mental
capacity. The weakness of their eyes produces a nervous trembling,
as if the pupil could not bear the light — the colour is of a famt
pinkish tinge//**. Een ander schrijver, die hier genoemd moet worden,
17 Blume , Toéliohtuigen aangaande de nasporiugen op Borueo van G. Huiler ,
IndiBohe Bij, dl. I, blz. 119 vv.
18 Sohwauer, Borneo, dl. I, blz. 160.
^ Bock, Reis in Oost- en Zuid-Borueo van Koeiei naar Banjermaaain , blz. 76.
*o Tijdflohrift V. Nederl. Indië. jaarg. 1844, dl. IH, blz. 215.
'1 Van Lynden , Aanteekeningen over de lauden van het stroomgebied der Kapoéaa ,
Natuurkundig Tijdeohrift v. Nederl. Indië, dl. II (1851), blz. 590.
** Low, Sarawak, its inhabitautz and productiond, blz. 340.
<s Charles Brooke, Ten yeara in Sarawak, dl. I, blz. 62.
ALBINO^S IN DEN INDISCHEN ARCHIPEL. 118
is Boyle. ^The Dyaks// , lezen wij , //brought down with them an
albino^ a monstrosity which is not very rare in their country. He
was a miserable looking wretch ; his skin , of an unhealthy white,
was almost conce^led with great blotches of snn-freckle ; his hair was
of no known colour ; his eyes were of a pale grey , bnt he was quite
nnable to raise them from the gronnd in conseqnence of the sun-
glare from the river; he told ns, in fact, that he never coold
look np for more than a glance when the sun was above the horizon.
However, he was nnmistakeably a white man, and the Dyaks
rejoiced in him accordingly .... We were told that the parents of this
specimen were both of the national colonr , but that all his brothers
and sisters were albinos, and also that several of his ancestors had
shown the same pecnliarity// *♦.
Yan de stammen in het Westen , noemen wij de Niasers. Opmer-
kelijk, zegt Von Sosenberg van hen, is het veelvuldig voorkomen van
albino's , met eene witte huid, roode oogen, vuurrood hoofd- en sneeuwwit
lijf haar **. Uitvoerig beschrijft Dr. Durdik eenen albino-knaap, door
hem te Goenong Sitoli waargenomen. Hij had een zwakken lichaams-
bouw en leed aan groote lichtschuwheid met contractie van de
pupillen ; de pupil * • was niet , zooals bij Europeesche albino's , rood,
maar donkergroen. Overigens vertoonde hij alle uitwendige kenteekenen
van een Europeesch kind, had eene zeer witte, teere huid, blonde
wenkbrauwen en oogwimpers, en blonde haartjes over het geheele
lichaam verspreid *^. — Veelvuldiger dan op Nias, zijn de gevallen
van albinisme op Bangka. Yan de bewoners van dit eiland sprekende ,
zegt Dr. Mohnike: //Auflallend war mir das sehr haufige Yor-
kommen des Albinismus unter ihnen. Bei meiner zweiten A.nwesenheit
auf dieser Insel, wo ich auch den Zustand der Yaccine daselbst zu
inspiciren hatte, fand ich in den verschiedenen Districten unter
993 Kindem 78 Albino's. Diese Erscheinung befremdete mich um
80 mehr, als ich auf Java kein einziges Mal, auf den Molukken
80 wie auf Sumatra aber nur sehr selten Palle von Albinismus wahr-
genommen hatte// *•. Ook Dr. Epp maakt van albino's op Bangka
*4 Boyle, AdTentures among the Dyaks of Borneo, blz. 95 ylg.
^ Von Bosenberg, Der ICalayisohe Arohipel, blz. 145, en Het eiland Nias, blE. 24.
^ Br staat: de ohoroidea, dat is dus — dit moet wel de bedoeling zijn — de
kleur der ohoroidea, zooals die sioh in de pupillen afiipiegélt.
*f Durdik, Genees- en yerloskunde bij de Niasers, Geneeskundig tijdschrift y.
Kederl. Indië, dl. XXn, blz. 268.
» Mohnike, Baoka und Palembang, blz. 52.
5« Volgr. V. 8
114 ALBINO^S IN DBN INDISCHSN AECHIPIL.
gewag, waarvan hij er eenige zag, ffYon weissrother Hantfarbe,
blonden Haaren and lichtbrannen Augen; ihr Körper war stark
behaart. Sie genossen einer gaten Gesandheit and waren kiaftig.
Sie waren von EItem erzeogt, die eine branne Haat, schwarze
Aagen and Haare batten^ *•. — Onder de Maleiers schijnen albino's
zeldzaam te zijn. Newbold zag er echter een , een knaap , op' het
schiereiland Malaka. ^His skin of a reddish white, with blotcfaes
here and there, was thinly covered with short white hairs. The
eyes were small and contracted; the iris of a very light vascalar
blae; the lids red, and fringed with short white lashes; the eye-
brows scant and of the same coloar; the papil mach contracted
from the light .... He evinced an extreme sensibih'ty to the
stimalas of light, from which he almost constantly kept his eyes
gaarded, by shading them with his hands. He told as he coald
see better than his neighboars in imperfect darkness, and best by
moonlight//. Overigens was hij ^by no means deficiënt in physical
strength^. De zaster van dezen knaap leed aan hetzelfde gebrek.
Hanne beide oaders hadden echter de gewone klear. De grootvader
was weder een albino ••.
Uit het medegedeelde blijkt het , dat het albinisme bij de volken van
den Indischen Archipel geen ongewoon verschijnsel is, ja bij enkele
stammen , de Dajaks en de bewoners van Bangka , zelfs zoo veelvaldig
voorkomt, dat het bijna gezegd kan worden bij hen endemisch te
zijn. Hetgeen door alle schrijvers als kenteeken wordt opgegeven,
is de witte of rosé haidsklear, de witte, geelachtig witte, rood-
blonde of lichtbraine kleur van het hoofdhaar, en de witte kleur
van de wenkbrauwen en wimpers en van de haren op het lichaam.
Wat de oogen betreft, wordt slechts door een paar waarnemers
(Dr. Jacobs en Von Rosenberg) de roode kleur als kenmerk daarvan
opgegeven. Door de overigen worden echter de oogen • * gezegd ,
blauw of lichtblauw, grijs, lichtbruin of donkergroen te zijn •*•.
** Bpp, Sohüdeningei) aua HoUSndifloh-Ostlndieii , bic. 172.
*® Newbold, Politioal aad stttbistioal aooonnt of the BritiBh lettlemeiitB in the
StraitB of Malaooa, dl. H, blz. 160 ylg.
tl Nonnaal lijn de oogen, bij de volken van den Indiaohen Ardhipel, gitswart of
donkerbruin van kleur.
•u Onder kleor van de oogen venteat men gewoonlijk de kleur van deiritf. Het
18 eohter aan te nemen , dat waar , in de gedteerde beeohrgvingen van de albino's,
Bonder meer van de kleur der oogen gesproken wordt, daaronder eoowel die van
de iris als van de pupillen bedoeld is. In geen geval taüen dece laatrten cwirt
Bohjjnen.
ALBINO^S in dek mDISCHBN ARCHIPEL. Il5
Zonder onderscheid worden echter door bijna allen de lichtschuwheid
en het vermogen, om in het dnister of halfduister beter te zien
dan bij klaarlichten dag, op den voorgrond gesteld. — Ofschoon
het albinisme bepaaldelijk als een pathologisch verschijnsel moet
worden beschouwd, schijnen de personen, daarmede behept, niet
altijd zwakke of ziekelijke en geestelijk achterlijke of minder ont-
wikkelde individuen te zijn. Meerdere berichtgevers (Goldman,
Dr. Meyer, Low, Brooke, Dr. Epp, Newbold) vermelden juist het
tegendeel van de door hen waargenomen exemplaren. — Merkwaardig
is de herhaaldelijk temgkeerende mededeeling (van Badermacher ,
Valkenaar, Dr. Meyer, D'Albertis, George Muller, Boyle , Dr. Epp ,
Newbold), dat de albino^s uit normale ouders geboren zijn, die
volstrekt niet aan het gebrek lijden, en het bericht , bij een paar der
oudere waarnemers (Badermacher en Yalkenaar), dat de kinderen
van de albino's geene albino's zijn, de gewone huidskleur hebben.
Hiertegenover staat het door velen (Dr. Meyer, D'Albertis, Van
Lynden, Boyle, Low en Newbold) geconstateerde feit, dat het albi-
nisme niet geisoleerd^ doch bij meerdere of alle leden van hetzelfde
gezin of van dezelfde familie zich voordoet. Ook de mededeeling
van Newbold , dat de grootvader , en van Boyle , dat verschillende
der voorouders van de door hen waargenomen albino's eveneens
albino's zijn geweest, verdient bijzondere opmerking. £en en ander
schijnt er op te wijzen , dat het albinisme erfelijk is , doch slechts
atavistisch optreedt , dat wil zeggen niet rechtstreeks op de kinderen ,
doch, met overspringing van een of meer geslachten, op latere
descendenten overgaat **. — Wat overigens de aetiologie van het al-
binisme betreft, wil Dr. Blume het veelvuldig voorkomen van dit gebrek
bij de Dajaks aan het verblijf in de bosschen toeschrijven. /rGteen won-
der >y, zegt hij, //dat de Dajaks, en vooral het vrouwelijk geslacht , als
van een slapper en lymphatischer gestel, nog al dikwijls aan dezen
ziekelijken toestand , die op Java tot de zeldzaamheden behoort , zijn
blootgesteld , daar zij hun leven in donkere wouden verslijten , waarin
de altijd vochtige dampkring als opgesloten blijft en schaars door
** De erfelijkheid tmi het ftlbinisme, ofBohoon bij de dieren geconstateerd, ia bij
de meDBohen nog niet aangetoond. Dr. Andree merkt hieromtrent op : nBrblichkeit
des AlbinisnraB würde mit den Beispielen aus dem Tierreich Tor Augen an und
fttr sich niohta anffiUlendes haben ; er ist aber bei den Mensohen nioht naohgewieeen
imd es mnsB berOoksiohtigt werden, daas bei den Albiuotieren bewusste Züohtung
Yorliegt. Nnr Mollien giebt an — und zwar nach flOrensagen — daas die in Seue-
gamUen unt^r^ander heiratenden Albinos wieder Albinokinder seugten. Dagegen
116 albino's in den indischbn archipel.
winden gezuiverd wordtin *'. Van de bewoners van Bangka merkt
Dr. Mohnike op, dat zij op hein den indruk maakten, //als ob sie
im Allgemeinen nicht aUein minder gut genahrt, sondern auch von
einer viel schwachlicheren Körperconstitution waren als die meisten
andem malaiischen Yolksstamme auf den indischen Insein // , en wil
hij hierin de oorzaak zoeken van het veelvuldig optreden van het
albinisme bij hen *♦ Anders Dr. Meyer. >yEs dürften>/, merkt hij,
van de Papuwa's sprekende, op, /-/diese F&Ue von Albinismus in dem
Heirathen innerhalb der Familie oder des engeren Stammes ihren
Grund haben// **. Deze meening behoeft hier geen uitvoerige weder-
legging. Het leerstuk der schadelijkheid van consanguinaire huwelijken
voor de progenituur, vroeger algemeen als bewezen aangenomen, is
in den laatsten tijd op goede gronden meer en meer betwijfeld
geworden *•.
Gaan wij nu de volksbeschouwingen na ten aanzien van de
albino's. Dat hun eene bovennatuurlijke afkomst wordt toegekend ,
en, in verband daarmede, zij bf met minachting behandeld en geschuwd
worden h{ bij hunne medeburgers in aanzien staan, kan geeiie
verwondering baren ''^. AUereerst wijzen wij op de Niasers. Deze
bestatagen aber eiae gaiu&e Reihe von unabhangigen und zuverlaesigen Beobaohtern
das Gegenteil, daas namlioh von Albinoeltern normale Einder gezeugt wurden:
PoweU für Neu-Britannien , de Roohas fOr Neu-Kaledonieu , Wilson Mr Zeutral-
afrikaii (Audree, Ethnngraphisohe Paralleleu und Yergleiche, blz. 254. Zie ook:
blz. 240). A»n de mogelijkheid van het atayistisch optreden van het albinisme schijnt
dus door Dr. Andree niet te aja gedacht , en blijft een nader onderzoek Iq deze
richting gewensoht.
** Bliune, ToélichtingeD aangaande de nasponngen op Bomeo van O. Muller,
Indische Bij, dl. I, blz. 120, noot.
*^ Mohnike, Banka und Palembang, blz. 62.
** Meyer, Anthropologische Mittheilungen ttber die Papuas van Nen-Guinea , blz. 16.
M Za» onder anderen het uitvoerige werk van : Huth , The marriage of near
kin , pauim. — Dat albinisme een gevolg zou zijn van consanguinaire huwelijken , is
meermalen beweerd. Dr. Audree (Ethnographisohe PaitJlelen und Vei^gleiohe',
blz. 263 vlg.) merkt hieromtrent op : nDie von verschiedenen Seiten ausgesprochene
Ansicht , dass Albinismus eine Folge consanguiner Ehen seien , soheint keinen Orund
zn haben ; Bmin Bey (Dr. Sohnitzer) widerspricht derselben mit Rücksicht auf Zen-
tralafrika und Baseri, welcher die italienischen Albinos untenuchte, ist derselben
Meinungit.
^ Dat dezelfde beschouwingen ook elders voorkomen, heeft Dr. Andree (O. c,
blz. 240 vlg.) met verscheidene voorbeelden aangetoond. — Hier willen wij nog
opmerken, hoe evenzeer ten aanzien van albino- diereu dergelijke voorstelliu gen be-
staan. Men herinnere zich slechts de vereering van den witten olifant in Siam en Pegu.
albino's in den indisohbn akohipbl. 117
noemen eenen albino onó^m-bela, dat is: kind van eenen bela
of boozen geest, want zij gelooven dat zulk een wezen de vracht
is van den bijslaap van eene vrouw met eenen bela. Dikwijls, zegt
Yon Aosenberg , maken ongehuwde zwangere vrouwen van dit geloof
gebruik , en beweren , dat zij door eenen bela verkracht zijn. In
dat geval wordt de bevalling afgewacht: blijkt het kind bij de ge-
boorte geen albino te zijn , dan ondergaat de vrouw de gewone straf,
welke op zwangerschap buiten het huwelijk gesteld is. De geboorte
van eenen albino wordt overigens , volgens Dr. Durdik , als een onheil
beschouwd , en is voor de moeder eene groote schande. Slechts als
de vader overtuigd is, dat de booze geest zijne gedaante heeffc aan-
genomen, om de vrouw te bedriegen, laat hij het kind opgroeien,
in de hoop dat later de kleur van de huid bruingeel en de haren
zwart zullen worden. Is dit tot het vijftiende jaar niet gebeurd , dan
wordt er iemand gehuurd, om den albino te vermoorden, zoodat op
Nias geene volwassen albino's worden aangetroffen. Intusschen schijot
dit niet zoo algemeen te gebeuren , zooals uit de mededeelingen van
Von Rosenberg blijkt. Volgens dezen worden de albino's in het leven
gelaten, doch strekken zij tot speelbal van oud en jong. Het exem-
plaar , dat Von Rosenberg zag , was dan ook daardoor geheel ver-
stompt en verdierlijkt. Volwassen geworden, kan de albino zelfs eene
vrouw bekomen, doch is de te betalen bruidschat grooter dan ge-
woonlijk. Voorbeelden dat eene albino-vrouw tot een huwelijk is
gekomen, zijn echter, volgens Von Rosenberg, niet bekend *•.
De beschouwing, dat eene vrouw, die eenen albino ter wereld
brengt, op eene bovennatuurlijke wijze bevrucht is, vindt men bij
meer volken van den Archipel. >/The credulous Malays /y, zegt New-
bold, ^imagine that the Genii have some furtive share in the pro-
duction of such curiosities, though this they teil as a great secret >/.
Anders echter dan bij de Niasers, worden bij de Maleiers de albino's
juist daarom met bijgeloovigen eerbied beschouwd en na hunnen dood
zelfe vereerd. Zoo werd het graf van den grootvader van den door New-
In den Indiaohen Arohipel wordt de witte buffel (sie noot 2 hierboven) alleen ab
trek- of lastdier gebruikt , dooh nooit gealaoht , omdat , naar het heet , het gebruik
van het vleeech schadelijk is voor de gezondheid (Van Hasselt, Volksbesohiijving
van Midden-Sumatra , bis. 873; Veth , Java» dl. I, bis. 584; Coolsma, Soenda-
neesoh woordenboek, i. v. huU).
^ Zie voor het in den tekst medegedeelde: Von Rosenberg, Het eiland Nias,
bis. 24, 41 en 102, en Der Malayisohe Arohipel, bis. 145, 155 — 156 en 167;
Durdik, Genees- en verloskunde bij de Niasers, Geneeskundig Tijdschrift v. Ne-
derl. Indië, dl. XXII, bis. 262 vlg.
118 ALBINO^S IN D£N INDISCHEN ARCHIPEL.
bold beschreven albino-knaap, die eveneens, gelijk reeds werd op-
gemerkt^ een albino was^ heilig gehouden , en werden geloften daarbij
afgelegd '*. — Bij de stammen van Centraal-Celebes bestaat het
geloof, dat albino's kinderen zijn van vrouwen, die met de anggas
of geesten der voorouders gemeenschap hebben gehad *®. Op de
Ceramlaoet- en Groram-eilanden staan de albino's in zeker aanzien ,
dewijl zij kinderen zijn van vrouwen, die tegen den ochtend
door de morgenster bevrucht zijn geworden, terwijl zij bij de Am-
boneezen aan eene vallende ster op die wijze het aanzijn te danken
hebben **.
Van de overige volken vinden wij niet medegedeeld, welke de
beschouwingen zijn ten aanzien van de albkio^s. Zooveel is echter
zeker , dat zij , noch bij de Dajaks, noch bij de Papuwa's van de Geel-
vinksbaai , geminacht zijn of als verstootelingen worden beschouwd.
Integendeel, >/the natives are fond of such monstrositiesA , meent
Brooke, eene getuigenis die bevestigd wordt door Boyle, waar deze
zegt, dat de Dajaks in de witte kleur van de albino's behagen
vinden **. Van de door hem waargenomen albino-vrouw deelt
Dr. Meyer mede , dat zij vele minnaars had. //Man schien den starken
Contrast ihrer Hautfarbung mit der eigenen zu lieben und sie mit
keinerlei Abneigung zu betrachten// **. Ook bij de Balineezen
schijnen de albino's, zooals Dr. Jacobs ons berichtte, volstrekt niet
verafschuwd of gemeden te worden. Degenen, die Dr. Jacobs zag, be-
wogen zich ten minste schijnbaar vrij onder de menigte.
Op eene eigenaardige positie , die de albino's soms innemen ,
hebben wij nog de aandacht te vestigen. Bekend is het, dat, gelijk
voorheen vaak aan de Europeesche hoven gebeurde, zoo ook door
de Javaanache en Maleische vorsten voor hun vermaak personen
worden gehouden, die mismaakt zijn of aan eenig gebrek lijden,
als: dwergen, gebochelden, enz. **. Tot deze personen nubehooren
*' Newbold, Political and statistioal aooount of the BritÏBh setüementB in the
StxtdtB of Malaoca, dl. U, blz. 160 vlg.
^ Riedel, De oorspronkelijke volkastammen van Centraal-Oelebes , Bijdragen tot
de T. L. en Vk. van Nederl. Indië, 5e volgreekB, dl. I, blz. 78.
^1 Riedel, De alaik- en kroesharige raaaen tuasohen Selebes en Papua, bU. 76
en 176.
«s Zie blz. 112 en 118 hierboven.
^ Meyer , Anthropologisohe Bfittheilungen über die Papuas von Nea-GKiinea ,
blz. 16 vlg.
^ Zie onder anderen: Niemann, Maleische Chrestomathie, dl. I, Aanteekeniugen,
blz. 14. — ZelfB in de Gouvemementslanden op Java ziet men, hoe de regenten
albino's in den INDISCILEN ARCHIPEL. 119
ook aibino's. Zoo zag de Heer Van der Paut, nog. in het jaar 1878,
te Soerakarta twee dergelijke wezens^ die aan den Soesoehoenan be-
hoorden als kalanghian^ als voorwerpien van vermaak ^^. fieeds in
vroegere tijden schijnen de albino's op die wijze aan de Javaansche
hoven te hebben verkeerd. Prof. Keni vestigde onder anderen mijne
aandacht op eene oud- Javaansche oorkonde nit het begin van de negende
eeuw , waaruit blijkt hoe door tusschenkomst van eenen btde , dat is :
een albino, die blijkbaar een gunsteling was van den vorst, aan
dezen een verzoek werd gedaan. Ook op Somatra worden blijk-
baar albino's tot vermaak door de vorsten gehouden. In de wndang-
widcmg van de Pasêmah-landen vindt men onder anderep de bepaling :
/y Indien er in de marga (het district) personen met bochels {bunffioi
ifobol)^ albino's {orafi^ buU)^ personen met kroes haar {oran^ toandan
ierüang) of dwergen {orang dcmghak pandak) gevonden worden , mogen
die aldaar niet aangehouden worden, maar moeten aan den pasirah
(het districtshoofd) worden gebracht, die hen verder aan den vorst
te Palembang opzendt// ^*. Evenzoo geldt in het Maleische rijk van
Matam, in de Wester-Afdeeling van Bomeo, het voorschrift, dat
albino's, dwergen, enz., w/wr, slaven, moeten worden bij denverst.
Misschien dat zij ook hier als //voorwerpen van vermaak>/ worden
gebruikt^ hoewel het heet^ dat de veroordeeling tot den slavenstand
geschiedt, dewijl dergelijke personen als onheilbrengend worden
beschouwd *^.
Alvorens te eindigen, moeten wij nog hier met enkele woorden
over het voorkomen van het partieele albinisme bij de volken van den
Indischen Archipel spreken. Bij dit partieele albinisme zijn maar
enkele gedeelten van de huid van pigment ontbloot en dus wit.
Dergelijke witte huidvlekken nu kunnen het gevolg zijn van eene
vaak dergelijke penonen in hun gevolg houden , zioh bij voorbeeld den Bonneeoherm
doen nadragen door dwergen of andere menschelijke gedrochten (Hardouin en
RiMer, Tooneelen uifc het leven, karakterschetsen en kleederdrachten van Java's
bewoners, bis. 106 vlg.).
^ Kalangénan = wat tot vermaak of verlustiging strekt van een vorst , sooals :
een lusttuin, prieel, bijsit, hofnar, een mooi paard, een mooie hond of vogel , ens.
(Boordi^yreede , Javaansoh woordenboek, i. v. (nACfoojf),
M Oenen, Oendang-oendang of versameling van voorschriften m de Lematang^
Oeloe en Ilir 'en de Pasemah-landen , Tijdsohr. v. Ind. T. L. en Vk. , dl. XX i
bis. 126, art. 88.
47 Vod de Wall, Matam, Simpang, Soekadana, de Karimata-eilanden en Koeboe,
Tijdsohr. v. Ind. T. L. en Vk., dl. XI, bis. 28 vlg.
120 ALBlNO^S IN BEN INOISOHEN ABOHIP£L.
ziekte, en dos tijdens het ]even verworven wezen (vitUigo, alphus,
enz.), of aangeboren zijn. Alleen om het partieele albinisme, als
aangeboren anomalie, is het ons hier te doen. Men treft het onder
anderen aan bij de Niasers en bij de Menangkabansche Maleiers van
Midden-Somatra. ^rOok gedeeltelijke kleurveranderingen, of beter
gezegd ontbreken van kleurstof aan de huid , worden dikwijls geziene,
zegt Von ttosenberg van de eerstgenoemden *•. Wat de Menang-
kabansche Maleiers betreft^ zag de Heer Yan Hasselt onder hen
ff eenige mannen en vrouwen, wier huid groote roomgele vlekken
vertoonde , die bij een enkelen ietwat rosé getint waren. Die vlekken
waren zeer onregelmatig over het lichaam verspreid; terwijl soms de
eene arm de natuurlijke, donkerbruine, kleur had, was de andere
geheel geel, en waren de beenen en het gelaat gevlekt. Niemand
hunner had roode oogen, maar wel waren de wenkbrauwen en oog-
leden wiU. Naar men den Heer Van Hasselt zeide , waren allen met
die vlekken geboren ^*. Als een partieel albinisme, doch dan van
lichteren graad, is misschien ook het panau te beschouwen. Zoo
noemen de Maleiers vlekken op de huid van eene eenigszins lichtere
kleur dan de huid-zelve , welke vlekken tot de schoonheden van het
lichaam gerekend worden *<>. Ook bij de Atjehers is dit het geval,
bij wie dergelijke vlekken panée heeten * * .
^ Yon Rosenberg, Het eiland Niaa, bis. 84.
«• Yiui HasBelt, VolksbeeohriJTiiig tui Mldden-Sumatra, bis. 6.
w Von de Wall-Van der Taak, Maleisoh woordenboek, i. y. JLi. Zie ook: Van
Hasselt, Volksbesohrijying van Bfidden-Samatra , blz. 4.
BI Van Langen , Woordenboek der Atjehsohe taal , bk. 178 , i. v. famM. — Eene
gevlekte baid wordt bg meer volkeu mooi gevonden. Waar de vlekken niet vau
natore aanwezig lijn, brengt men se door klearsel op de huid. Zoo bij de Bali-
neeaen. Bene gewoonte is het bij bon , zich de huid pleksgewijse met boreh , eene
soort, van gele zalf, in te smeren, omdat eene gevlekte huid biJBonder geliefd is
(Gatalogos der Afdeeling Nederlandsohe Koloniën van de Internationale Koloniale
en Uitvoerfaandel Tentoonstelling te Amsterdam, Oroep U, blz. 49).
DIE SEELENZAHL DER EINZELNEN EINGEBORNEN
STAMME DER PHILIPPINEN.
VOH
Prof. F. BLUMBNTRITT.
Die Seelenzahl der einzelnen philippinischen Eingebomenstamme
ist zttm ersten nnd letztenmal im Jahre 1865 von der spauischen
Begiemng mitgetheilt worden. Sind auch diese Mittheilungen , wie
ich es im Jhrgg. 1887 der Berliner Zeitschrift fiir Erdkunde im
einzelnen nachgewiesen habe, nicht zaverlassig^ so waren sie doch
allen Frennden der philippinischen BevöUeerangsstatistik sehr will-
kommen. Leider scheint seit dieser Zeit nichts mehr in dieser Bezie-
hang zn geschehen sein, wenigstens finde ich keine dies bezügliche
Bemerkung in den mir zu gebote stehenden Censnslisten , auch aaf
private Anfragen habe ich nor vemeinende Antworten erhalten.
Wenn ich nnn heute es wage, die einzelnen Volksstamme der
Philippinen nicht nar anzafiihren, sondern anch deren Seelenziffer
anzogeben, so bin ich mir wohl bewasst, dass meine Zahlen nnr
einen relativen Wert besitzen, obwohl ich bei der Berechnnng nnd
Schatzang mit aller Yorsicht and Bedachtigkeit vorgegangen bin.
Meine Zifiem sind in drei Spalten eingetheilt. Die erste Spalte
enthalt jene ZifiTer, zn welcher ich duxch Schatzang, spanischen and
französischen Qaellen folgend, gekommen bin. Die Zifiern der zweiten
Spalte resnltieren aas der Berechnnng der natürlichen Yermehrang
dnrch Überschass der Gebarten über die Sterbefalle, mitBerücksrch-
tigong der Gholeraepidemieu von 1884 and 1889. Bei der dritten
Spalte nahm ich die Bevölkernngsziffer der Philippinen mit 7| Mil-
lionen an (wie man dies allgemeiu thnt^ ohne Bücksicht auf die
letzte Censnsziifer) and berechnete nan die Seelenzahl der einzelnen
Stamme nach demselben Frocentsatz, den in der Gesammtbevölke-
rangszifier von 1865 die einzelnen Stamme eingenommen batten,
natarlich auch die geanderten Yerhaltnisse in Betracht ^ehend. Dies
122
DIE S££L£NZAHL D£& £INZ£LN£N EING£BOBN£N
gilt aber uur fiir die civilisierten and christlichen Stamme, beiden
heidnischen and mohamedanischen Stammen bat seit 1865 darch die
Eroberang und Occapation damals anabh&ngiger Territorien sich das
Yerhaltnis za der Zahlang von 1865 so total amgeandert, dass es
mir anmöglich war, die Berechnangsmethode der Spatten II a. III
aof sie anzawenden.
Wegen Mangels jeglicher Daten konnte ich die AJimat , Altasaneu ,
Bayabonanen, Bouayananen, Bajuauos, Balali^^onos , Bongananen,
Calingas , Dalanganen , Gamanang , Gaimbahanos , Ifamangies , Barnat,
Ileabanen, Irapis, Isinays, Itetapanen, Itais, Jamangi, Nabagn-
ganen, Panaipayes, IVtgabaloyes , Tagabawas^ Tinitianos, n. Tini-
vayanes nicht in die Tabellen einstellen.
A. Civilisierte sind christliche Stamme.
NAMEN.
Adang
Agutainos . . .
Bikol oder Vicol .
Bisayas oder Visayas
Gagayanes . . .
Calamianos . . .
Coyuvos ....
Üocanos . . . -
Pampangos . . .
Pangasinanes . .
Tagalog: ....
'Zambftles: . . •
4,000
2,200
380.000
1,700,000 — 2,500.000
82,000
5,000
8000 — 13,000
460,000
250,000
300,000
4,250,000
70,000
2,700
421,000
2,794,000
80,000
3,800
48,000
428,000
277,000
313,000
1,677,000
93,000
2,800
454,900
2,927,300
83,200
3,900
49,400
542,400
279,700
380,300
4,759,000
99,700
B. Heidnische oder*nar theilweise zam Ghristenthum
bekehrte Stamme.
800
Abakas
Abra-Igorroten
Apayaos ,
Aripas
Atéas (de Sfindanao) . . .
Bagobos 40-
Balugas:
Bilanes: 3
Bontok-Igorroten : ....
Bukidnon (Mindanao) . . .
Biikitnon (Negros) ....
CaUganen
Garolanos 2,400
Catalanganen
Catubanganen
JDadayag ".
-4,000,
. 6,000
, 3,000?
. 4,000?
. 24,000
-42,000
. 3,000
-4,000?
. 40,000
. 20,000
. 40,000
. 2,000?
— 9,000
8,000?
500?
. 2,000
Gaddanen 40^000
Guiangas 6,000
Guinaanen 6,000
Ibüaos 4,000
Ifugaos 23,000
Igorroten 40,000
DoDgoten 4,000
Irayas 3,000
Italonen 5,000?
Malaueg 3,000?
Maménuas ...... 2 — 3,000
Mandayas 30,000
Manguangas 80,000?
Manguianen 30,000
Manobos ... ^ ... . 22,000
Mayoyaos 4,500
STaMlCE DER PHIUPPINEN.
123
Mundos 5000 — 17,000
Negritos 20,000
Pungianen 2,400
Quianganen 6,000
Samak 2,000
Sflipanen 2,400?
Sabanos 20^70,000
(Sttflin-Igorroten 6,000)
Tagabelies 10,000
Tagacaolos 12—14,000
Tagbanuas 20 — 30,000
Tinguianen 16,000
Tirurays 8 — 10,000
C. Mohamedaner.
Suluaner .
lUanos . .
Lntaos . .
Maguindanaos
SAxnales . .
200,000-^)0,000.
LEiTMERrrz, S November 1889.
PALI-HANDSCHRIPTEN VAN 'S RIJKS ETHNO-
GRAPHISCH MUSEUM TE LEIDEN.
DOOR
H. KBBN.
Onder de geschenken waarmede de Heer Hamel, gewezen Consul-
generaal te Bangkok , het Ethnographisch Museum te Leiden verrijkt
heeft ^ behooren ook ettelijke handschriften op palmblad. Toen ik op
verzoek van den Heer Schmeltz die handschriften onderzocht, bleek
mij dat alle geschreven waren in dezelfde karakters, namelijk in een
soort van Cambodja-schrift , doch in verschillende taal. Drie er van
zijn in 't Pali , de vier overige in eene mij onbekende taal. Eene
korte beschrijving van de Pali-handschriffcen zal wellicht dezen of
genen welkom zijn.
Het HS. gemerkt N*. 207, in 18 bladen, is het bekende, Kam-
mawacam betitelde formulierboek der Buddhistische geestelijken. Een
gedeelte van de verzameling is in der tijd uitgegeven door Prof.
Er. Spiegel ' ; omtrent den aard der kam ma's in het formulierboek
vindt men het noodige bij Childers, Dictionary of the P&li language ,
p. 180, vg. , en in Spence Hardy's Eastem Monachism , p. 44, 207
en 283. De titels der verschillende handelingen , aan het einde van
elke afdeeling, luiden in het alles behalve correcte HS. als volgt:
Upasampada kammam nitthitam fol. 6 , b.
Kathinakammam samuhatam (I) nitthitam . . . . // 7 , b.
Simam samuhatam (!) kammam nitthitam . . . . // 8 , a.
Simam samuhanatam (I) kammam nitthitam . , . n n n
Sïmam samattam (I) kammam nitthitam . . . . // 9 , b.
Abbhanakammam jiitt^hitam // 18 , b.
Zoowel in déze onderschriften als in den tekst komen verscheidene
fouten voor; zoo is voor sïmam samuhanatam te lezen s. sa-
muhatam of sïmasamühananaih, en het eerste sïmam sa-
Kammavftkya (Bonn 1841) eu Anecdota Palioa (Leipzig 1848).
PAU-HANBSCHRIFrEN ÜNZ. 123
muhatam schijnt eene vergissing te zijn voor eenen geheel anderen
titel, namelijk ticiwarena wippawaso, dat één regel verder
staat. Samatta is eene font voor sammata.
Een tweede handschrift bevat dezelfde verzameling formnlieren.
Beide MSS. zijn netjes geschreven en verguld op snede; er is dus
aan ^t uiterlijk zorg genoeg besteed, maar de tekst is verre van
correct , zoodat men geen hoogen dunk opvat van de geleerdheid der
Siameesche monniken.
Het derde HS. , gemerkt No. 36, groot 13 bladen, bevat insge-
lijks verschillende stukken: vooreerst de bekende Buddhistische ge-
loofsbelijdenis; wijders de tien sikkhapadani of zedelijke geboden.
Daarna volgt het verhaal van den monnik, die door een giftige
slang gebeten stierf. Het is hetzelfde verhaal , maar in andere redactie,
dat wij ook aantreffen in CuUa-Vagga 5, 6 (uitgave van Prof.
H. Oldenberg). De monnik draagt den mij van elders onbekenden
zonderlingen naam Girimananda, waarnaar het verhaal dan ook ge-
noemd is: Girimananda-suttam.
Zoo de drie Pali-handschriften ons, wat den inhoud betreft, na-
genoeg geheel bekend waren, en zij dus onze kennis niet vermeer-
deren, hebben zij toch deze waarde voor ons, dat zij, voor zoover
mij bekend , de eenigste MSS. hier te lande zijn , die gemelde schrift-
soort vertoonen. Uit den vorm van dat schrift is mij duidelijk ge-
worden , hoe Prof. Spiegel in zijne voormelde uitgave van het Kam-
mawSkya telkens utti heeft voor natti; het karakter voor de na
vertoont namelijk groote gelijkenis met dat voor de u. In het Sing-
haleesche schrift lijkt de ïia niets op de u; hierin kan de ver-
gissing nooit ontstaan zijn.
JALOGRA.
DOOK
H« KBBN.
Het Jav. •^^ftrut^^ minder juist ook ««crw^ gespeld, is gelijk
men weet het hooge woord voor 'nüuinif , fluim. Neemt men in aan-
merking dat -nêMêmji eigenlijk hetzelfde woord is als 't Oudjavaansche
ryak, stroom, dan komt men van zelf tot de gevolgtrekking dat
ook •ir«}«^*t^ oorspronkelijk niets anders zal zijn dan eene Sanskritver-
taling van ryak en eene verbastering van jalaugha, d. i. water-
stroom, stroom waters. Nadat ryak zijne beteekenis van ff stroom ff
verloren had, bleef ook het gelijkwaardige jalaugha, hetwelk in 't
Jav. klankstelsel •it«^«ut(m moest worden, alleen in eene eigenaardig
beperkte beteekenis bewaard. De r in de hedendaagsche uitspraak
van het woord is /ranorganisch //, gelijk bijv. ook in *j«j««j« voor
sang-hyang-we, daggod, ^•^?y ^oo^^ •^•^^ > ©• <igl-
I>« B^drafeD Tan het Koninkl^k Inititaut TersehQnen In drie-
saandelQksehe afleteringen tan 8 è 10 Tel dmks. De prijs
wordt berekend h 20 eents per Tel dmks, en è 10 eents per
ylaat. Sy (de 4e afleTerlnir Tan ieder deel ontTangen de inteekeuaren
titel en inbond Toor het r^heele deel. ledere afle?eriiig is afzon-
derlUk TorkrUgrbaar.
Be Bibliotheken Tan het Instltnut en het Indisch Genootschap
(Heerengraeht, no. 21) z^n Toor de Leden toegankelUl^agclUks,
met nitsondering: Tan Zon- en feestdagen, van 12 tot 4 ure
'•namiddags.
Heeren Leden, Tooral in Indië, worden dringend Terzoelit, hij
Terandering Tan woonplaats of by niet geregelde ontTangst der
Bedragen en Werken, daartan kennis te geten aan den
tSeeretaris. Be leden, die Tan en naar Nederlaadseh Oost-Indi?
vertrekken, worden OTeneens dringend nitgenoodigd T^ór hun
vertsek tQdig daanran aan den Secretaris bericht te doen toekomen.
Uitgaven van MARTINÜS NIJHOFF, te 's-Gravenhage.
MEKKA
VOM
Dr. C. SNOÜCK HURGRONJE.
REKAUSOEOEBE.V VOX ^HET KOX. INSTITUUT VOOR DB TAAL-,
LAND- EN VOLKENKUNDE VAN NBDERL.-INDIB.»'
Erster Baud: Die Staclt und ihre Herren.
Zweiter Band: Aus dem heutigen Leben.
ïwee deelen roy. 8vo. met Atlas van 86 platen.
Prijs / 20.—.
Een Prospectus wordt crratis verzonden op ƒ/•««<» aanvraag.
Supplement op het
Boe^neesch-HoUandsch Woordenboek
DOOR
Dr. B. F. MATTHES,
Afgevaardigde vm het Ned, Bijbelgenootsckap op Celebes.
Een deel roy. Svo. ƒ 3. — .
Het Woordenboek zelf verscheen in 1874 onder den titel :
BOEGÜWESGH-HOLLANDSCH WOORDEÜBOEK,
met Hollandsch-Boefirineesche Woordenlijst en verklaring van
een tot opheldering bijgevoegden Ethaographischeu Atlas.
Een deel roy. Hvo. met Atlas in gr. folio Prijs ƒ20, — .
BIJDRAGEN
TOT DA
TAAL- LAND- EN VOLKENKUNDE
VAK
NEDERLANDSCH-INDIË
yiTGEGEVEN DOOR HET
Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde
van Nederlandseh-Indifi.
VIJFDE VOLGREEKS. —VIJFDE DEKL.
(deel XXXIX DER GEHEELS REBKS.)
TWERDE AFLEVEBIWO. v
'SGRAVENHAGE,
MARTINU8 NIJHOFR
1890.
INHOUD.
Bltdiüde.
Sumatra's Westkust van 18:36— 1810, door E. B.
Kielstra 127
Bijdrage tot de kennis van het Bantensch dialect der
Soendaneesche taal, door J. J. Meijer .... 222
Verslag van den staat en de werkzaamheden over 1889. XLV
Naamlijst der Leden LVIII
Lijst der binnen- en buitenlandsche academiën , geleerde
genootschappen en instellingen LXXI
SUMATRA'S WESTKUST VAN 18^6—1840.
DOOB
E. B. KIELSTRA.
EERSTE HOOFDSTUK.
Zending van Sieiumetz. — Zijn veialag omtrent den toestand in Januari
1836. — Verslag yan den resident omtrent den geest der bevolking en de door
hem getroffen maatregelen. — Beslissing der regeering; vermeerdering der
troepenmacht , vervanging van den luitenant-kolonel Bauer door den generaal-
majoor Cleerens ; wijsiging der operatieplannen. — Instruotie voor Cleerens. —
Onderhandelingen met Toewankoe Imam. — Hervatten der vijandelijkheden.
Uit ons opstel //Sumatra's Westkust van 1833 — 1835/^ heeft de
lezer kannen zien , dat de toestand voor Bondjol , en dientengevolge
ook in andere gedeelten der residentie, tegen het einde van het
jaar 1835 verre van bevredigend was.
De Indische Eegeering had echter geen voldoende gegevens om
te beoordeelen , wat verder zoude moeten worden gedaan. De luitenant-
kolonel Bauer, zelf sukkelend en nagenoeg van alle persoonlijke
hulp verstoken , hield haar onvoldoende op de hoogte van den gang
van zaken.
Zij had daarom reeds, bij besluit van 6 November 1835 no. 2,
bepaald dat de Ie luitenant van den algemeenen staf W. Gjré en
de 1» luitenant der genie F. Q. Yan Blokland ter beschikking van
den militairen commandant van Sumatra's Westkust zouden worden
gesteld; maar bij haar besluit van 13 November 1835 no. 4 over-
woog zij nader , dat deze voorziening //niet dadelijk , maar slechts na
eenig tijdsverloop ten gevolge zou hebben dat meer omstandige be-
richten otntrent de gesteldheid van zaken op het tooneel Van den
oorlog zouden worden ontvangen; dat het intusschen wenschelijk
was, eenige voorloopige inlichtingen deswege zoo spoedig mogelijk
in te winnen , en dat dit doel zou kannen worden bereikt door aan
de beide genoemde officieren nog een derde toe te voegen, bestemd
5e Volgr. V. »
128 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
om met het vaartuig, dat hen gezamenlijk naar Padang zou overvoeren ,
naar Batavia terug te keeren , voorzien van de berichten waarmede
zoowel de civiele als militaire chefs hem zouden belasten, en met de
kennis, die hij noodzakelijk door zijne dagelijksche aanraking met
dezen en door eenig verblijf op het tooneel- des oorlogs zou opdoen./^
Deze zending werd ^/opgedragen aan den 1» luitenant C. P. C.
Steinmetz, adjudant van den luitenant-gouverneur-generaal, met
uitnoodiging aan den resident en den militairen commandant van
Sumatra^s Westkust, om dien officier alle mogelijke hulp te be-
wijzen tot het bereiken van het doel zijner zending , en hem , hetzij
schriftelijk of mondeling, al die berichten te verschafien welke tot
eene volkomen kennis van deu tegenwoordigen stand van zaken
kunnen leiden >r; terwijl den heer Steinmetz werd gelast, ^bij zijne
terugkomst te Batavia een omstandig verslag van den afloop zijner
zending in te dienen.//
Steinmetz ging dientengevolge in November 1835 te Batavia
scheep , stelde zich na aankomst te Padang hier zooveel mogelijk op
de hoogte en vertrok vervolgens naar het tooneel des oorlogs, waar
hij den 8» Januari 1836 aankwam en weinige dagen bleef. Zijn
verslag is van groot belang; zoowel omdat het ons den toestand op
dat oogenblik doet kennen, als omdat het van grooten invloed was
op de verder door de regeering getroflen maatregelen. De Gouverneur-
Generaal schreef den 30n October 1837 n». 30 aan den Minister van
Koloniën dat Steinmetz, /rin 1835 naar Bondjol gezonden om het
Gouvernement met den waren staat van zaken bekend te maken,'/
door //zijne militaire kennis en daarop gegrond oordeelkundig verslag den
GK)Uvemeur-Generaal had in staat gesteld om die maatregelen te nemen
welke eindelijk tot den val van Bondjol geleid hadden , en alleen daarom
niet eerder met een gunstigen uitslag waren bekroond geworden wijl de
onbekwaamheid van een bevelhebber ze niet wist te benuttigen.//
Wij laten derhalve hier een uittreksel uit bedoeld verslag volgen. *
>/Te Bondjol aangekomen (8 Jan. 1836) leerde ik den staat
van zaken uit een ander en minder voordeelig oogpunt beschouwen
dan ik tot na toe gedaan had; en ik moet onbewimpeld verklaren
1 Het u Treemd , dat Lange met geen enkel woord van de sending van Steinmete
melding maakt (ofMhoon sij hem, blijkenB de 2e noot op bl. 111 van het Ile
deel, niet onbekend kan sijn geweest), en (bl. 112) de in Februari 1836 getroffen
maatregelan voorstelt als het gevolg van een door Bauer opgehangen tafereel van
den stand van zaken.
SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836 1840. 129
dat die gesteldheid op dit oogeDblik in den volsten zin van het
woord kan genoemd worden slecht, hoewel niet hopeloos; spoedig
aangebrachte en zeker werkende hulpmiddelen alleen zijn het, die
ons uit de gevaarlijke positie kunnen redden waarin wij ons in de
Padangsche Bovenlanden bevinden.
//De oorlog met Bondjol heeft ons tot dat alternatief gebracht; ik
zoude, om duidelijk te zijn, hier met de geschiedenis van dien oorlog
en der plaats gehad hebbende operatiën moeten beginnen , doch hier-
voor ontbreken mij de gegevens. Laat het dus voldoende zijn te
herinneren dat de luitenant-kolonel Bauer last had, Bondjol te
nemen; dat na de verrassing van Matoea de onderhandelingen met
Bondjol zijn afgebroken; dat in April 1835 de militaire operatiën
zijn begonnen tegen Bondjol , van Matoea en het circa 14 palen
verder gelegen Bambang uit; dat de troepen weinig of geen tegen-
stand in dat allermoeielijkst terrein , ook niet bij de rivier Massang,
ontmoet hebben en zeer spoedig te Koempoelan waren , ruim 1\-
uur van Bondjol gelegen, in eene kleine met bergen omgeven kom,
die van de kom , waarin Bondjol ligt . gescheiden wordt door eenen zeer
steilen bergpas; dat het nemen van eenige vijandelijke liniën bij
Koempoelan, hei aanleggen eener versterking enz. enz. geduurd
heeft tot in de laatste helft van Juni . en dat toen de doortocht door
de bergpas naar Bondjol over den berg Tjampa, het met veel verlies
nemen van Padang lawas, beneden dien berg naar de zijde van Bondjol,
en het nemen van posifcie in de vlakte van Bondjol heeft plaats
gevonden; de operatiën duren dus nu reeds 10 maanden, en de
troepen zijn 7 maanden in genoemde vlakte gelegerd.
//Deze vlakte, kom of vallei van Bondjol wordt gevormd of be-
grensd door het gebergte, dat van den Ophir afdaalt, ten Westen;
door ander hoog gebergte, van een anderen vulkaan afdalende, ten
Noorden; door hoog gebergte aan de grenzen van de L Kota's ten
Oosten, en door hoog gebergte van de VII Loerahs ten Zuiden.
//In die vlakte komen de .volgende bergpassen nit:
ten Westen, die van Alahan Mati;
ten Noorden, die van Loeboe Sikaping;
• ten Oosten, verscheidene van de L Kota's;
ten Zuiden , die van de VII Loerahs en Matoea , of de vroeger
bestaan hebbende groote weg, die noordwaarts over Ijoeboe Sikaping
naar het Fort Amerongen (Ban) liep; het vroeger bestaan hebbende
fort van Bondjol lag waar nu de kampong Aleh is.
//Voorts wordt de vlakte nog begrensd, ten Westen, door eene
l30 SUMATRA^S WESTKUSl' VAN 1836 — 1840.
groote breede rivier, diq uit de bergpas van Loeboe Sikaping zuid-
waarts loopt door de bergpas van Koempoelan en zich waarschijnlijk
verder zuidwaarts in de Massang stort.
>rEenige kleine bergstroomen doorsnijden de vlakte en storten zich
daar in de rivier. De geheele uitgestrektheid der vlakte schat ik
op 15,000 passen in omtrek; hare grootste breedte, 3000 passen,
is ten Noorden van Bondjol.
ffDe hoofdversterking Bondjol ligt, wanneer men van Koem-
poelan in de vlakte nederdaalt, rechts op cc. 1500 passen van het
begin van het vlakke gedeelte, dat hier het smalst is; ten Zuiden
en Oosten was Bondjol gedekt door eene menigte versterkingen , op
de toppen van het zich aldaar bevindende lager gebergte aangelegd.
/^Bij den opmarsch is de troep daarlangs getrokken; de eerste
positie waarin wij ons versterkt hebben was de redoute, door
kapitein Sutherland gecommandeerd , en de daarop volgende die welke
vlak voor Bondjol ligt '.
^/Gedurende den opmarsch reeds en tijdens het eerste verblijf in
de eerste positie had men zooveel te lijden van het vuur uit de
bentings des vijands, van de toppen der evengenoerade lagere ber-
gen, dat men verplicht is geweest, alvorens tot den hoofdaanval op
Bondjol over te gaan — die men dan ook meende dat door het
vuur van die bentings mislukken zoude — , eefst al die gedeta-
cheerde werken te nemen, waarin men dan ook langzamerhand
geslaagd is (vooral door den moed en de volharding van den 1^ luite-
nant Baaff, die met zijne Boegineezen achtereenvolgend negen van
die bentings 's nachts aangevallen en genomen heeft) in zooverre,
dat van die zijde alleen nog bezet zijn gebleven de tegen Bondjol
aansluitende bergen, waarop de vijand eene linie heeft, met ge-
schut — waarschijnlijk een 3-8*^* en eenige lilla's — bewapend. *
Intusschen hadden nog andere colonnes tot de operatiën medegewerkt.
Yan de Westzijde was de 2® luitenant Schultze , met een detachement
infietnterie en de hulptroepen van Mandaïling , over Alahan mati op-
gemarcheerd en doorgedrongen. Alahan mati , dat door ons bezet was
geworden, viel echter tegelijk met Koempoelan af, en met moeite
is de bezetting door kapitein Vogel vandaar gehaald *; luitenant
1 Dit ojn de yedoutes XIV en Xvili op de kaart van de ttVaUei van Alahan
Pandjangii (Lange, II.)
> NI. de linie op de Boekit Terdjadi en eene sterkte tuwchen deae en batterij
Xlbii gelegen.
» Zie Lange, II, bl. 106.
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 131
Schultze, met zijne Mandaïlingers , waarvan de regent gesneuveld
is, heeft das die gemeenschapslijn moeten abandonneeren en heeft
zich met de troepen voor Bondjol vereenigd.
>9^Yan de L Kota^s was de luitenant Schouten met een detache-
ment in&nterie en de hulptroepen van Halaban ingelijks opgerukt
en doorgedrongen tot door den bergpas heen , toen deze colonne , die
zoo het scheen niet door de BondjoUers verwacht werd, stootte op.
de vijandelijke kampong Talang en daaruit zoo hevig werd aan-
gevallen , dat zij met verlies in den bergpas teruggeworpen werd , dien
de vijand nu bezit; het detachement heeft verder achteruit, te
Poear Datétr , eene redoute opgeworpen.
//Yan den Noordkant is, van Bau, opgemarcheerd de kapitein
Van Beethoven met een detachement infanterie, onlangs met 190
man onder luitenant Wille en de Eauenaren versterkt. . Deze
colonne heeft den bergpas van Loeboe Sikaping niet kunnen for-
ceeren, dien zij aan de Noordzijde nóg bezet. Het is van gewicht,
deze positie te behouden om de vrije gemeenschap van Bondjol met
Tamboesei te beletten; deze laatste tracht de slechtgezinden in Bau
op te ruien, zoodat kapitein Van Beethoven c, q. moeite zal hebben
zijne vivres van Eau te krijgen.
ffln de vlakte waren, en zijn nu nog, behalve Bondjol, door
den vijand bezet en verstrekt:
Djamba en Kota,
Aleh,
Kampong baroe en Tengah,
// Mandhari ,
/f Padang koedoedoeq,
eene kleine tegen eene helling liggende kampong (Merappa)
en Talang.
^De luitenant-kolonel Bauer had het plan om Bondjol stormender-
hand te nemen verwisseld met dat om die plaats in te sluiten en zich
langzamerhand daaromheen uit te breiden, en dit werd, nadat ver-
sterking van Batavia was aangekomen , uitgevoerd , zoodat bij mijne
aankomst onze linie eene lengte besloeg van cc. 6000 passen, afge-
broken door het daartusschen vallende Djamba; de geheele circum-
vallatie zoude, om Bondjol ten volle in te sluiten, nog eene uit-
breiding behoeven van cc. 4000 passen, en successief zouden alle
bovengenoemde kampongs moeten worden genomen.
//De geheele macht echter, die nu in de vallei van Bondjol ver»
Z^meld is, bedraagt niet meer dan omstreeks 1300 man troepen en
13^ sümatra's wbstküst van 1836 — 1840.
1500 Maleiers; en aan geschat; een 68», twee 3fto«, een hou-
witser van 5^ duim, z. g. bresschieter, en èen mortier van 16 8
ijzer , 'zijnde een gedetacheerd bij de colonne te Kampoelan.
//Deze macht nu acht ik niet alleen ontoereikend om het plan te
volvoeren, maar zelfs te gering voor het goed bezetten van de nu
reeds geoccupeerde uitgestrektheid; want zij telt wel 1300 man
troepen , maar daaronder zijn de gezonden en niet aan de verwachting
beantwoordende Sumanappers begrepen, en in het geheel zijn cc. 700
man ziek in de infirmerie en in het kwartier, terwijl het overige
gedeelte geheel is gedemoraliseerd door de aanzienlijke geleden ver-
liezen; doorziekte, toe te schrijven aan buitengewone vermoeienissen ,
afgewisseld met langdurige werkeloosheid in een allerongezondst kli-
maat, en het geringe personeel van den geneeskundigen dienst; door
het mislukken van eenige ondernemingen; door de tracasseriën van
een rusteloozen vijand, die niet ophoudt nu en dan midden in
onze stellingen manschappen te verwonden , des nachts aanvallen te
doen en te trachten de woningen. in brand te steken, hetgeen hem
dan ook reeds met een kruitmagazijn gelukt is; door de compleete
onmogelijkheid om zich meer aan te schafien dan hun van Gonver-
nementswege verstrekt wordt; door het weinig vooruitzicht, dat de
soldaat zeer goed ziet, dat er is om tot een einde van dezen veld-
tocht te komen , en eindelijk door het oiitzetteud verlies aan officieren
en den ziekelijken toestand der overgeblevenen , zoodat , zeg ik , met
de beschikbare macht met geen mogelijkheid iets uit te voeren is,
en zij 'in den striktsten zin niet toereikend is voor het goed bezetten
eener linie van 6000 passen.
//Voeg hierbij :
dat de luitenant-kolonel Bauer , de man die alles dirigeeren moet ,
zoodanig door maanden lange ziekte geleden heeft dat hij zijne kamer
moet houden;
dat de majoor Prager, zijn opvolger, in een beklagenswaardigen
toestand naar Fort de Koek geëvacueerd is ;
dat de luitenant-kolonel Oosthout eerst tijdens mijn aanwezen te
Bondjol van Padang opgeroepen is;
dat, wanneer een groot verlies aan officieren geleden is, deze
grootendeels de beste geweest zijn en de luitenant-kolonel Bauer
zich over vele der overgeblevenen beklaagt , die oorzaak zijn dat van
de goeden te veel wordt gevorderd , waardoor de kapitein Sutherland,
Ie luitenants Raafl', Etzel , Stuten , 2e luitenants Donleben en Van
Geersdaele compleet hunne gezondheid moeten verloren hebbeu , het-
SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 133
geen den kapitein Vogel, den 1« luitenant Van der Tak en den
2^ luitenant Bavens ook tè wachten staat;
dat de vuurmonden van te klein kaliber zijn en door te weinig
ofScieren worden gecommandeerd. Het bresschieten met de daarvoor be*
stemde houwitser van 5| duim is eene schoone theorie , maar onuitvoer-
baar in de practijk hier; en de overige stukken zijn daartoe nog
minder geschikt, terwijl de vijand zich overdag te weinig in het open
veld laat zien om daartegen met vrucht te werken. Nu heeft men bij
8 vuurmonden twee o£Scieren : de 1^ luitenant Stuten en de 2« luite-
nant De Lange. Eerstgenoemde was reeds voor de 3« keer voor
bloedspuwing naar Koempoelan en doet daar evenwel nog dienst bij
de colonne van kapitein Vogel; dus bleven 7 vuurmonden onder
het bevel van een jong o£Scier zonder ondervinding, die ook reeds
ziek was geweest en, toch dienstdoende, langzaam herstelde. De
granaten zijn uit het worpgeschut van te klein kaliber en blijven^
evenals de brandkogels, van te weinig effect omdat zij, daar de
Maleische huizen op stijlen gebouwd zijn, door deze heenslaande, bij
de explosie zelden veel kwaad doen en geen huis in brand steken.
//De lijn van gemeenschap, of van terugtocht, bestaat uit eenige
langs den grooten weg van Bondjol naar Matoea en Fort de Koek
opgeworpen redoutes; zij heeft naar gissing eene lengte van:
van den berg Tjampa, van Bondjol tot Koempoelan 6 palen
over een zeer bergaohtig terrein van Koempoelan tot Samawang gedang . 2 i«
over eene aaneenBohakeling van beiden , van Samawang gedang tot Piaang 6 »
idem van Pisang tot de rivier Massang 2 tt
idem (zeer hooge beigen) van de Maasang tot Bambang 6 ti
over meer uiteenliggende en een viijer gezioht opleverende beif^en, van
Bambang naar Matoea • • . , . 14 h
86 palen
en over een nieuwen , grooten omweg door ontzettend diepe en steile
ravijnen van Matoea naar Fort de Koek 12 palen.
offic. inl. offlo. man
//Koempoelan heeft, behalve de mobiele colonne, sterk 3 7 338
welke tevens 3 kleine bentings bezet die sedert den
afval van Koempoelan enz. op den weg naar Bondjol
zijn aangelegd, eene bezetting van 1 — 32
zieken en reconvalescenten 5 — 131
Samawang gedang^ bezetting — — 28
Pisang 1 — 50
Redoute aan de Massang — — 41
Bambang , 1 — 60
te zamen, behalve Matoea . . 11 7 690
184 sumatra's WBsi'Küsï VAN 1836 — 1840.
Over te brengen .
In de vallei van Bondjol zijn
In de bergpas der L Kota's
Colonne aan gene zijde van Loeboe Sikaping
Totaal der tegen Bondjol ageerenden db
offio. inl. offio. man
11 7 690
20 13 1329
1 — 75
4 — 350
36 20 2444
welke ik zoo straks reeds zeide dat niet voldoende waren om het
plan te execateeren.
ffWij hebben gezien hoe weinig van de troepen tegen Bondjol te
verwachten is, en dat onze gemeeuschapslijn ernstig werd bedreigd
door den afval van Koempoelan, Alahan mati enz. ; laat ons nu zien ,
wat wij van de overige door ons bezette gedeelten en met ons be-
vriende landschappen te verwachten hebben.
/ylJit de Noordelijke Afdeeling waren , kort vóór mijn vertrek , de
anders ganstige tijdingen plotseling vrij alarmant; zij waren van 29
December en volgens deze zonde het Toewankoe Tamboesei gelukken
om in het Eau'sche eenige ontevredenen te verzamelen en de Koofden
aan het gisten te brengen^ zoodat kapitein Yan Beethoven zeer
bevreesd was dat zijne communicatie met Eau afgesneden , of de
toevoer van levensmiddelen bemoeielijkt zoude worden. Met den
Initenant-kolonel Bauer heeft hij geene andere gemeenschap dan langs
het zeestrand over Priaman.
>/In Lintou hadden priesterverzamelingen plaats, onder Hadji
Ismaël, van een onrustigen aard. De resident is daarheen geweest
om de gemoederen tot bedaren te brengen.
ffin de L Kota's en Tandjong alam was de geest, door het lang-
durig leveren van hulptroepen en het onderhoud van deze, minder
gunstig, doch redelijk. Toewankoe Halaban voor zijn persoon verdient
allen lof.
//Tanah datar en de XX Kota^s begonnen schoorvoetende met hunne
hulpbenden aan te komen ; eenige districten , vooral van de XX Kota's,
bleven geheel weg.
//De bevolking van Batipoe alleen is ons geheel genegen ; op haar
kunnen wij rekenen ; verlaten wij de bovenlanden , dan is die bevol-
king verplicht ons naar de benedenlanden te volgen en haren ge-
boortegrond te verlaten.
//In de Danau-districten is het vrij rustig, alleen hadden eenige
arrestatiën een kwaden indruk gemaakt, die de resident getracht
heeft weg te nemen.
>/ Agam en Matoea zijn zeer ontevreden ; gedurig hebben daar onder
SUKATBA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 135
allerhande voorwendsels van twisten verzamelingen plaats, en het is
de tegenwoordigheid van den resident alleen, die zeer veel op de
Maleiers vermag, die dat gevaarlijk gedeelte nog in suspens hondt.
Die bevolking schijnt slechts op een échec van onze troepen te
wachten — waarschijnlijk ook uit vrees voor de wraak van Bondjol —
om andermaal de hoofden op te steken ; en wat is onze macht daar ,
zoowel als in de andere districten? Zij is gereduceerd op het kleinste
minimum: de geringe bezetting der forten.
//Agam, Matoea en Lintou zijn ons nog in het geheel niet
genegen. Lintou is ten allen tijde hardnekkig de sectie der Padries
toegedaan geweest; van deze landschappen, zoowel als van alle
andere, geene uitgezonderd, bevinden zich eenige heethoofden in
Bondjol, en deze hebben hunne bloedverwanten en verdere betrek-
kingen in hun geboorteland; en hoezeer die bevolking ons nu
oogenschijnlijk vrijwillig de behulpzame hand biedt in den oorlog
tegen Bondjol, hebben wij alles kwaads van haar te wachten zoo
de zaken niet spoedig eene betere wending nemen.
//Het is niet met den Toewankoe Imam , hoofd van Bondjol , een
bekend , verstandig inlander , alléén dat wij te doen hebben , — neen ,
wij hebben te kampen met al de daar verzamelde dweepers , met de
vrees voor onze onverbiddelijke wraak over den vroeger gepleegden
moord aan de bezetting der forten, met de geestelijke oppermacht
en invloed welke Bondjol immer over de nabijliggende landschappen
uitgeoefend heeft, en eindelijk met het verlies van vertrouwen op
onze macht bij de bevolking der onderworpen districten, door de
langdurigheid van de operatiën tegen Bondjol, dat als een heilig
land beschouwd wordt waartegen geene menschelijke pogingen
bestand zijn.
^De aangeknoopte onderhandelingen met Toewankoe Imam zullen
ook wel geen ander gevolg hebben dan dat wij tijd winnen om
betere maatregelen te beramen en eene voldoende macht te verzamelen ,
terwijl intusschen de resident zijnen invloed gebruikt om te trachten
Koempoelan enz. weder in onderwerping te brengen en de bevolking
op onze gemeenschapslijn in rust te houden.
/^Om ons uit de kritieke stelling, waarin wij ons in de Padangsche
bovenlanden bevinden, te redden; om onzen verloren invloed en
het vertrouwen in onze macht te herstellen, blijft ons maar een
middel over.
aDc stelling te verlaten , of wel een terugtocht der troepen , houd
jk voor onmogelijk; het te doorloopen terrein laat dit niet toe; de
136 sümatra's westkust van 1836 — 1840.
menigvuldige bergpassen, de den weg van cc. 36 palen van alle
zijden beheerschende bergen; de weinige bescherming der fortjes,
die zelf door bergen zijn omgeven en die men niet gewaar wordt
voordat men er op een half geweerschot van af is; de ziekelijke
toestand der troepen en de menigvuldige zieken, die niet in staat
zijn te marcheeren, en eindelijk de geest der bevolking, die dadelijk
in openbaren opstand zoude geraken, zijn zoovele onoverkomelijke
hinderpalen.
//Er blijft mijns inziens niets over dan Bondjol met geweld ten
onder te brengen; eene macht te ontwikkelen zooals de Maleiers
nimmer een gezien hebben, en die hun de overtuiging zal geven
dat, wanneer wij willen, het ons niet aan middelen ontbreekt om
een eens begonnen werk te voltooien.
//Om dit te bewerkstelligen heb ik den luitenant-kolonel Bauerte
te kennen gegeven, die dit met mij eens geworden is, dat, zoo
spoedig als maar mogelijk is:
a, de macht voor Bondjol vermeerderd worde met een bataljon
infanterie , oude , geëxperimenteerde soldaten , waarbij zoo weinig
mogelijk Europeanen en vooral geene die pas van Nederland zijn
aangekomen ;
b, nog een detachement van 100 man infanterie op Eau worde
gedirigeerd , om aan de pogingen van Toewankoe Tamboesei paal en
perk te stellen en te voorkomen dat kapitein Van Beethoven genood-
zaakt zij van Loeboe Sikaping terug te trekken;
c, eene batterij van 12S-kanons, minstens 4, en van 16S-
steenmortieren , minstens £ , ruim voorzien van munitie en een aantal
knuppélkogels om de verhakkingen uit den weg te ruimen^ bres
te schieten en, als ik die uitdrukking mag bezigen , Bondjol onderste
boven te keeren, te vernielen, — met een crenoegzaam aantal
officieren en bediening derwaarts worde gezonden, zoomede
d, een detachement van 50 goede pionniers en
e, eeu 300-tal Javanen, bannelingen of kettinggangers , om als
koelies voor die goederen gebezigd te worden waarvoor de Maleiers
niet geschikt zijn. Yan de reeds bestaande vaste transportmiddelen
heeft men in de Padangsche bovenlanden weinig dienst; dat zijn
meest menschen van Coromandel, die weinig of niet aan de verwach-
ting voldoen en waarvan | op de posten ziek ligt.
f, het bevel over het geheel te doen overgeven door den luitenant-
kolonel Bauer, die door langdurige ziekte niet meer in staat is dit
commandement te blijven voeren, aan een hoofdofficier, ouder of
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 187
hooger in rang dan die welke zich reeds ter Westkust van Samatra
bevinden en dan dien van het te zenden bataljon infanterie;
g, naar Padang te doen zenden het door sneuvelen en evacueeren
ontbrekend aantal oflScieren, benevens drie. chirurgijns van de 2®
klasse , twee van de 3« klasse en een apotheker , behalve de ofScieren
van gezondheid die bij het te zenden bataljon behooren, zijnde de
meesten voor Bondjol ziek en gedeeltelijk geëvacueerd.
>/ Voorts, enz.
//In het algemeen zouden de versche troepen kunnen bezig worden
gehouden met het nemen der nog vijandelijke kampongs, terwijl
Bondjol beschoten wordt ^ en het nu reeds daar aanwezig geschut
van klein kaliber kan zeer dienstig zijn om van een daarvoor zeer
voordeelig gelegen punt met blikken doozen den storm te protegeeren.
//Het bataljon infanterie zoude moeten ontschepen te Tikoe en te
Priaman, het geschut en de tweede helft der pionniers te Padang,
zoodat eensdeels de last der transportmiddelen zooveel mogelijk ver-
deeld, en ten andere de infanterie een moeilijke marsch door de
Padangsche benedenlanden bespaard wordt.
//De resident zal zorgen dat, tegen den tijd dat^ulks noodig is,
de geheele bevolking ramehrrameh niet-alleen de troepen enz. behulp-
zaam zal zijn met het dragen van alles wat medekomt, maar zelfs
gewapend in massa de expeditie medemaakt. Er zal wel opgelet
moeten worden dat alles in afzonderlijke vrachten voor een man
moet ingericht zijn, niet zwaarder dan 50 Amsterdamsche ponden ,
omdat de Maleieis alles op het hoofd dragen. Bovenal zal aan de
troepen ingeprent moeten worden, die menschen niet te mishandelen ,
noch met woorden, noch met daden, want daaraan zijn de Maleiers
zeer gevoelig, en zij zijn in dat geval onze helpers, geen gewone
koelies."
Ongeveer gelijktijdig met dit rapport van Steinmetz ontving de
fiegeering het verslag van de in den laatsten tijd voorgevallen
krijgsverrichtingen (missive van Bauer dd. 22 Januari 1836 no 85 '),
^ Dit verslag komt geheel bij Lange (II, bl. 107 — 110) voor; aangesien de daarin
vermelde krijgsverrichtingen van ondergesohikt belang zijn. staan wij daarbij niet
stil, doch wensohen wij van de gelegenheid gebruik te maken om eene onnauw-
keurigheid van Lange te redresseei'en (bl. 108, onderaan). Volgens het rapport
werd den lln Januari last gegeven, eene versterking aan te leggen op oiroa 70
pas afstand van de ten Zuiden van Bondjol gelegen vijandelijke versterking, welke
door haar gunstige ligging onmogelijk bij verrassing kon worden genomen; daaraj
ona bij verdere operatiën zeer hinderlijk zou zijn , had Bauer beproefd nhaar door
138 sumatra's WBSÏK.ÜSÏ VAN 1836 — 1840.
e» de missive van den resident dd. 23 Januari 1836 no 2. Deze
laatste brief vult de mededeelingen van Steinmetz aan en doet ons
nader zien , in welke moeilijke omstandigheden men destijds ter
Westkust van Sumatra verkeerde. De bemoeiingen vanden resident,
om overal de rust te handhaven en met de militaire autoriteiten
mede te werken, blijken het best uit zijn dagboek, maar het zou
ons te ver leiden indien wij daaruit wilden gaan putten; om niet
te uitvoerig te worden bepalen wij ons tot de mededeeling van een
uittreksel uit bedoelden brief.
/yBij mijne rapporten van 9 en 29 October , 24 November
en 23 Deo. jl. no« 102, 108, 114 en 125 heb ik getracht, Uwe
Excellentie aan te toonen de afnemende goede gezindheid der
bevolking en den rampspoedigen toestand van het leger te velde. Ik
heb daarbij gewezen op de noodzakelijkheid der toezending van
versterking, ten einde de Maleisohe hulpbenden met hunne hoofden
gedurende de poeasa ten minste naar huis te kunnen zenden.
//De tijdige aankomst van die versterking heeft onze hoop wel
opgewakkerd, maar het doel, om de bewuste hulptroepen huiswaarts
te doen keeren, is niet bereikt.
//De toestand van <ie onzen was, doorziekte, sterfte , slecht weder,^
ongebaande wegen en hoogen stand der rivier in die mate verergerd ,
dat versterking en hulptroepen beide benoodigd waren om zich nog
onder zooveel tegenspoed staande te houden.
//Het lange aanhouden der laatsten kon echter niet nalaten, eene
nadeelige uitwerking op de algemeene rust te hebben, om welke
tegen te gaan ik heb bevonden dat mijne tegenwoordigheid in de
binnenlanden hoogst noodig was. Gedurende de vasten spelen de
priesters hier doorgaans eene grootere rol onder de bevolking dan in
gewone tijden, doch hun invloed wordt getemperd door de tegen-
werking der wettige hoofden.
//De laatsten bevonden zich echter gedurende de laatste poeasa in
grooten getale vóór Bondjol , waardoor eerstgemelde de handen ruimer
hebben gekregen en^ aangespoord door groote beloften en door het
goud van Toewankoe Imam uit Bondjol, de bevolking tegen ons in
het harnas hebben zoeken te jagen , en zelfs op de zwakke gemoederen
middel van het geeohut te doen ontruimen, wat echter mislukt was. ir Door de
nieuw op te werpen yersohansing eou men neen ruim uitsioht op Bondjol ver-
krijgen n, en tevens de gelegenheid om een achterwaarts gelegen kleinen poet in
te trekken.
SiTMATRA''s WBSTKUST VAN 1836 — 1840. 139
der vrouwelijke sekse hunnen invloed hebben uitgeoefend door zich
te beklagen dat de door ons aangevangen oorlog tegen Bondjol hunne
bloedverwanten buiten de gelegenheid stelde op een gelukkig
oogenblik de rijstvelden te ontginnen , waardoor men zich niet anders
kon beloven dan een slechten oogst en hongersnood, — maar ook
dat zij daardoor vergaten de verschuldigde ofiers te brengen aan de
graven der voorouderen , op welk verzuim volgens hunne bijgeloovige
begrippen de straf des Hemels zeker niet lang meer zou uitblijven ,
ja zelfe zich onder de belegeraars reeds gevoelen deed door tegenspoed ,
ziekte en dood, waarvan zij evenmin als wij verschoond bleven.
//Hoezeer nu de door het Gouvernement bezoldigde hoofden in
het algemeen ons toegenegen blijven, zoomede de soekoe^s waartoe
zij behooren, zoo neemt dit toch niet weg dat eene grpote menigte
andere soekoe's — en hoevele zijn er hier niet in elk district! —
aan de inblazingen der priesters hebben gehoor gegeven, onver-
schillig, en zelfs vele van den oorlog afkeerig geworden zijn.
//"Voeg daarbij den heimelijken wrok van de menigte soekoe-
hoofden tegen de bezoldigde districtshoofden, de misbruiken, door
sommige der laatsten op ^s Gouvernements gezag gepleegd — een
gebrek , in tijden van oorlog het allermoeielijkst tegen te gaan , — en
de onberedeneerde voorkeur, die eenige militaire commandanten aan
Maleiers geven zonder geboorte, waardoor zij de wettige hoofden
ontevreden maken; de heerendiensten, waartoe de Maleische hulp-
benden op het bivak verplicht worden door het vervaardigen van
bentiugs als anderszins; de lastige koeliediensten ten behoeve van
gezonde en zieke militairen, die den trotschen Maleier, ondanks
de strikte bevelen van den militairen commandant, met de meeste
minachting bejegenen; de groote opofferingen, die de geleverde
contingenten voor onderhoud aan de kampongs kosten , — dan is het
wel na te gaan , dat , door eene geweldige inspanning van 8 maanden
zonder eenig goed gevolg, de bevolking op eene te harde proef
gesteld is om in hare toegenegenheid jegens het Gouvernement te
blijven volharden.
//De sporen daarvan heb ik op vele plaatsen aangetroffen ; die van
het landschap Batipoe, die ons in den Padrie-oorlog zoo getrouw
heeft bijgestaan, is daarvan niet uitgezonderd. *
^ In den avond van den Sin Deoember 1886 had de reeident eene ontmoeting
met den regent van Batipoe. Volgens een verslag van den resident omtrent sijne
nbevindingen en verriohtingenn op zijne reis naar de Bovenlanden (28 Deoember
1885—22 Januari 1886} deelde de regent hem mede:
140 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
//Uwe Excellentie zal opmerken dat de Maleiers, zelfs zij die de
meeste verplichting aan het Gouvernement hebben , bij menige
gelegenheid een zeer wispelturig karakter aan den dag leggen; maar
dit zijn de onvermijdelijke gevolgen van herhaalde omwentelingen
gedurende meer dan een derde van eene eeuw, waarbij zoovele
maatschappelijke banden zijn losgemaakt, die in hare gevolgen bij
voortduring verwarring en opstand veroorzaken.
II dat hij zeer verheugd was den resident te kunnen spreken, daar de tegen-
woordige staat van zaken in de Bovenlanden hem zeer bezorgd maakte;
ndat de lange duur van den oorlog tegen Bond jol vele opofferingen heeft gekost
van de bevolking door het leveren van hulptroepen en het vervoeren van de noo-
dige munitie en levensmiddelen; voorts dat vele menschen gesneuveld en door
ziekten zijn omgekomen ; dat zij , bij aUe deze opofferingen en verliezen , nog geen
uitzioht ziende dat de oorlog spoedig zal eindigen en de thans gevorderde zware
diensten ophouden zullen, thans mismoedig begon te worden en reeds op eenige
plaatsen blijken gaf van openbare ontevredenheid;
iidat de sleohtgezinden onder deze omstandigheden de schoonste gelegenheid
vinden om de bevolking tegen het openbaar gezag op te ruien en dat hij bevreesd
is, dat wanneer de oorlog nog 2 it 3 maanden blijft voortduren , groote ongeregeld-
heden onder de bevolking in het algemeen zullen ontstaan en 'slands gezag in
gevaar brengen;
i'dat hij zelfs op de bevolking van zijn eigen district zich niet meer verlaten
kan, dewijl hij reeds een slechten geest onder haar bespeurt, waarschijnlijk omdat
zij zooveel geleden heeft voor Bondjol;
tidat hij nu gedurende ruim 7 maanden circa 800 man onafgebroken voor Bondjol
heeft gehad, en een groot gedeelte van de beste zijner hoéloebaltuigB heeft ver-
loren, zoowel voor den vijand als door ziekte;
ndat de geheele massa hulptroepen moet worden onderhouden door bijdragen in
geld en rijst van het achterblijvend gedeelte der bevolking, en dat de daarvoor
gedaan wordende heffingen met véle misbruiken gepaard gaan , die aanleiding geven
tot groote misuoegdheid onder de bevolking in het algemeen, waarvan de slecht
gezinden gebruik weten te maken om den gemeenen man op te ruien tegen de
eerste hoofden;
ndat hij om al deze redenen het als zeer noodzakelijk beschouwt voor de alge-
meene rust der bovenlanden, een spoedig einde te maken aan den oorlog tegen
Bondjol, althans dat de bevolking binnen twee maanden ontheven wordt van de
verplichting om hulptroepen te leveren. n
De resident , zich met de meening van den regent vereenigendo , beloofde dezen ,
de Regeering daarmede in wetenschap te zullen stellen en inmiddels, wanneer
binnen 80 dagen Bondjol nog niet genomen was , de noodige maatregelen te zullen
treffen om de bevolking zooveel mogelijk van de op haar drukkende lasten te
ontheffen.
Toen hiervan ook elders de dringende noodzakelijkheid bleek, bepaalde Franois,
den 19n Januari, dat de hulptroepen zouden worden bezoldigd. (Zie beneden bl. 142.)
Uit het hier medegedeelde is af te leiden, dat de hulptroepen niet, gelijk de
Generaal De Stuers (II, bl. 180} zegt, met het oog op de te verwachten roof en
buit, voor hun genoegen medegingen.
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 141
ffDe noodlottige invloed van het voormalig priesterdom doet zich
nog in verscheiden richtingen gevoelen; eenige ontijdige arrestatiën,
door militaire commandanten, hebben wantrouwen en wrok verwekt
die , door priesterlist geleid , het eerste in Koempoelan zijn uitgebarsten
door het afvallen van Simpang, Alahanmati en Kota Ketjil;
gebeurtenissen, die den toestand van ons leger te velde nog beden-
kelijker konden maken indien zij achtervolgd werden door opstand
van de Vil Loerahs, Danau, XII Kota's en Matoea, waar het
niet aan opstokers en kwaadgezinden mangelt.
ffOm uit deze moeielijke omstandigheden ons te redden zag ik
geen beter middel dan om, mijne grondbeginselen getrouw blijvende,
andermaal den weg van onderhandelingen in te slaan. Te meer werd
ik in die meening versterkt, omdat de militaire commandant er nu
geen geheim meer van maakt dat , met de te zijner beschikking
staande middelen, Bondjol met geweld niet te nemen is.
//Vooraf echter moest getracht worden, de slechtgezinde en wan-
kelende hoofden in eene betere stemming te brengen; ook dit is,
onder de gegeven omstandigheden , geen geringe taak onder het zoo
veelhoofdig Maleisch bestuur; overal treft men andere beginselen,
andere belangen aan , belangen , die ook van onzen kant uit een twee-
ledig oogpunt beschouwd worden, te weten: door het civiel bestuur
anders dan door het militair gezag, welk laatste gedurende den
oorlog — dit kan niet ontkend worden — op het inwendig bestuur
en de inlandsche huishouding een groot overwicht uitoefent, de
gebreken van het voormalig bestuur telkens onder de bevolking ver-
levendigt , en daardoor de goede bedoelingen van het Gouvernement
verlamt en het zedelijk overwicht, dat men zich had weten te ver-
schaffen door het openhartig afkondigen van 's Gouvernements milde
beginselen (publicatie van 25 October 1833), doet ophouden.
//Het kan niet ontkend worden , dat een gedeelte dezer bezittingen
sedert jaren bewezen heeft, zich tevreden te kunnen houden met
eene verstandige en matige vrijheid; maar dat gedeelte is in geen
halve eeuw door eenige rustverstoring van eenig belang geteisterd
geworden, en heeft het genot van den vrede leeren kennen. Wij
vorderen te veel, wanneer wij dit verwachten van een ander ge-
deelte , dat in de laatste jaren door overdreven begrippen , breidel-
looze driften, onbeteugelde eerzucht en egoïsme geheel uit zijn ver-
band is gerukt. Er behoort tijd toe, om die gewenschte gemoeds-
stemming onder zulke onbeschaafde menschen te verkrijgen. Wanneer
die inwendige gebreken niet met toegevendheid worden behandeld
142 sümaïra's westkust van 1836 — 184Ö.
en telkens in de beste vouwen geplooid, zonder krenking van weder-
zijdsche belangen , van adel , geestelijkheid en volk , dan zullen .wij
nimmer tot een rustig bezit van die landen geraken.
^Dit is echter niet mogelijk in praktijk te brengen onder den
invloed van een militair gezag, waaronder de oproerige landen tot
dusver gestaan hebben. De militairen geven telkens te veel aanstoot
door het gevoel van meerderheid, dat hun steeds te na aan het
harte ligt. Dit oordeel berust op de overtuiging, die ik gedurende
mijn verblijf in de binnenlanden opnieuw heb opgedaan.
ffïk. heb geene pogingen onbeproefd gelaten om de ontstemde
gemoederen tot bedaren te brengen, en ik koester de hoop dat ik
niet te vergeefe gearbeid heb.
ffin den stand van zaken, waarin wij ons bevinden, heb ik mij
verplicht gezien op het leveren der hulpbenden eenige regelingen te
maken ^ en de bevolking te ontlasten van de zware onkosten die
daaruit voortvloeien. Mitsdien heb ik met overleg van den militairen
commandant het hulpkorps gebracht op 1500 koppen (behalve de
Batta's en de hoofden) waaraan maandelijks, zoolang zij in dienst
zijn, ƒ 8 per man en ƒ 16 aan de hoofden zal worden betaald. *
//Vervolgens ben ik met de hoofden overeengekomen, op den 1»
Febr. a. s. een groot nationaal feest te houden bij gelegenheid van het
eindigen der poeasa, hebbende de militaire commandant mij beloofd,
alle hoofden , die gemist kunnen worden , ter viering van dit feest
naar hunne landschappen terug te zenden. Dit heeft een tweeledig
doel , nl. om de eerzucht der hoofden te vleien , en om hen in eene
goede stemming te brengen jegens de belangen van het Gouverne-
ment ; ten einde daarna met hen te overleggen de middelen, die naar
'hunne wijze van zien kunnen leiden om met Bondjol tot eene goede
^ Met inb^pïp Tan 260 hoofden souden gerequireerd worden 1750 man (waarna
aUe voor Bondjol aanweaigeu zouden worden afgelost), nl.:
uit Agam 500 man
II LKota*8 400 it
II .Tanah datar 500 n
t> XX Kota'B 100 t>
•' Batlpoe en X Kota's .... 100 >•
tt Tandjong alam 50 m
I» Matoea 100 n
Samen. . . 1750 man
maandelijks eene uitgaaf yoi*derende van / 16000 (beschikking van den resident
dd. 19 Januari 18S6, n®. 23, goedgekeurd bij Gouy.- Besluit fan 25 Februari
18S6, h9. 9, met aanbeveling nom dese beswarende uitgaven zoodra mogelijk weder
te verminderen of in te trekkenn).
StjkATllA*S WKSTKUST VaN 1836 — 1840. ' . 143
uitkomst te geraken en de troepen voor Bondjol krachtdadiger te
ondersteanen.
//Bij den Toewankoe Imam van Bondjol heb ik den eersten stap tot
onderhandeling reeds gedaan. . . '
aNu de zaken zoover gekomen zijn en de pogingen der krijgs-
macht ontoereikende zijn geweest om Bondjol en de pas afgevallen
kampongs te bedwingen , durf ik echter niet verzekeren dat mijne
maatregelen overal dien zedelijken invloed zullen uitoefenen, die
noodig is om rust en orde te doen wederkeeren.
ffDe ph jsieke macht der militairen is zoo geknakt , dat het bestuur
nu geheel lijdelijk moet worden en zich moet verlaten op de mede-
werking van inlandsche hoofden, die van onze onmacht bewust
zijn. In hoever het doel van het Gouvernement daarmede bereikt
kan worden, laat zich na al hetgeen bereids is medegedeeld ge-
makkelijk beoordeelen , terwijl de verkregen ondervinding en de
tegenwoordige stand van zaken de noodzakelijkheid aantoont, dat
op nieuw eene indrukmakende macht hier vereischt wordt om den
invloed van het Gouvemementsgezag te herstellen en de vijanden
van dat gezag tot rede te brengen.
f/Om al de vermelde omstandigheden geef ik Uwe Excellentie dringend
in overweging , met den meestmogelijken spoed eene toereikende macht
herwaarts te zenden, om den oorlog tegen Bondjol te doen eindigen
en in het bijzonder om den verloren moreelen invloed onzer macht
zooveel mogelijk te herstellen ; want zonder dat zal het bestuur te
dezer kust in den vervolge altijd met groote moeielijkheden te
worstelen hebben, om 's lands gezag in deze gewesten met goed
gevolg te handhaven.
//Ik zal door de nog overblijvende gehechtheid der bevol-
king onze macht voor Bondjol nog eenigen tijd kunnen ondersteunen
en zorgen ten minste de gemeenschapslijn tusschen Matoea en
Bondjol open te houden, maar daar de bevolking reeds te veel ge-
leden heeft, zoo mag men met billijkheid niet al te lang op dezen
steun rekenen.//
Na ontvangst der bovenbedoelde verslagen van Steinmetz, Bauer
^ NI. door hem den 7ii Januari 1886 een eigeuhaDdlgen brief te senden , waarin
werd medegedeeld dafc de rerident zioh thans in de bovenlanden bevond en het
desen aaDgenaam sonde sijn den Imam aan te hooren wanneer dese iets in sijn
belang voor te stellen had.
Hierop werd den 15n Januari het antwoord ontvangen, dsb in substantie is
medegedeeld door den generaal De Stuers (II, bl. 88).
6e Volgr. V. ' 10
144 ■ SUMATR/L*S WESTKUST VAN 1836*- 1840.
en Francis, Dam de Indische regeering eene beslissing bij besluit
van 26 Febraari 1836 no. 1.
In dat besluit wordt overwogen: dat volgens de ontvangen rap-
porten de staat van zaken ter Westkust van Suraatra niet was ver-
beterd; dat de ongesteldheid van den militairen commandant , luiienant-
kolonel Bauer, steeds aanhield, zoodat hij bij voortduring verplicht
was zijne kamer te houden, en dat zoowel door den resident als
door den militairen commandant werd aangedrongen op nieuwe ver-
sterkingen^ daar beide van oordeel waren dat de aldaar voorhanden
middelen ontoereikend waren om de vijandelijkheden door kracht van
wapenen ten einde te brengen.
Mitsdien werd bepaald , dat , uithoofde van de aanhoudende ziekte
van den luitenant-kolonel-adjudant Bauer, het bevel over de troepen
ter Sumatra's Westkust zou overgaan op den generaal-majoor J. B.
Cleerens, en dat de krijgsmacht aldaar zoude worden vermeerderd met:
Het 6© bataljon infenterie, compleet (thans in garnizoen te
Kedong Kebo) ;
8 oflScieren en 100 kanonniers; de kapitein, over dezen
bevelvoerende, moest //een oflScier zijn van beproefde be-
kwaamheid en geschiktheid//.
1 detachement infanterie, bestaande uit 2 oiBcieren, 4 onder-
officieren en 100 Javanen die minstens een jaar gediend hadden ;
5 officieren van gezondheid en 1 mih apotheker;
en voorts zooveel officieren als op Java gemist konden worden en
voor de vervanging van zieken noodig waren , benevens het noodige
geschut met munitie.
Bij de mededeeling van dit besluit aan den Minister van Koloniën
scheef Baud denzelfden dag (missive uo. 100):
>yln het rapport van den In luitenant-adjudant Steinmetz vindt
men eenigermate de oplossing van den tragen voortgang der mili-
taire operatiëu sedert eenige maanden , en van de aanhoudende
aanvragen om meer hulpmiddelen; daar het blijkbaar is dat het
ontwerp van den overste Bauer — eene insluiting of omsingeling
der gansche vallei van Bondjol — niet was uit te voeren zonder
eene zeer aanzienlijke maeht. Dat ontwerp zal nu door dat van een
geregelden en krachtigen aanval op het hoofdpunt worden vervangen.//
Bij het besluit van 6 Maart 1836 no. 1 werd bepaald dat Steinmetz —
thans adjudant van den Qouverneur-Gteneraal — weder //in com-
missie// naar Sumatra's Westkust zou worden gezonden; hij werd
aldus aan den generaal Cleerens toegevoegd.
sümatea's westkust van 1836 — 184^0. 145
De instructie, bij besluit van 9 Maart 1836 no. 1 voor dezen
opperofScier vastgesteld, luidt als volgt:
Art. 1. De generaal-majoor titulair Cleerens zal zich bij zijne
aankomst ter Westkust van Sumatra onverwijld in communicatie
stellen met den resident te dezer kuste en met den luitenant-kolonel
Bauer , commandant der troepen , ten einde van laatstgemelde het
commandement der troepen over te nemen en van beide die autori-
teiten alle mogelijke inlichtingen te bekomen omtrent den staat
van zaken in die riesidentie in het algemeen, en omtrent alles wat
betrekking heeft tot de operatiën tegen Bondjol in het bijzonder.
Art. %. Van het oogenblik af aan , dat de generaal-majoor Cleerens
het commandement heeft overgenomen, berust op hem de verplich-
ting om met de ter zijner beschikking staande militaire macht, versterkt
met de weldra nog van Java te vertrekken expeditie, bestaande uit;
een bataljon infanterie , een battterij van 4 twaalfponders , twee
steen mortieren van 16 pond met bediening, eene compagnie sap-
peurs en eenige transportmiddelen, met die klem en die beraden-
heid welke de hem bekend gemaakte omstandigheden vorderen en
de beschikbare macht toelaat , de operatiën tegen Bondjol voort te zetten
en te eindigen.
Art. 3. Uit de aan hem, generaal-majoor titulair Cleerens, door
het Militair Departement ter hand gestelde afschriften van vroeger
gegeven instructiën en andere tot de operatiën tegen Bondjol betrek-
king hebbende stukken , zal hem genoegzaam blijken welke oorzaken
tot de bestaande vijandelijkheden aanleiding hebben gegeven en in
welken geest het Gouvernement verlangt dat gehandeld worde; hij
zal zich derhalve daarnaar, zooveel de omstandigheden dit nog zullen
gedragen, hebben te gedragen.
Art. 4. Dien onverminderd , en hoezeer ook het commandement
der troepen ter Westkust van Sumatra, zonder eenige reserve, uit-
sluitend berust bij den generaal-majoor Cleerens, en de resident,
geheel afgescheiden daarvan, de eerste of hoogste civiele autoriteit
is, zoo is het de uitdrukkelijke begeerte van den Gouverneur-Gene-
raal, dat de beide genoemde autoriteiten, civiele en militaire, steeds
met gemeenzaam overleg zullen handelen, met dien verstande dat
de commandant der troepen, nadat hij met den resident zal zijn
overeengekomen dat de operatiën wederom een aanvang zullen nemen ,
de directie der mouvementen bij uitsluiting uitoefent, en de resident
zal gehouden zijn van zijnen kant, op aanvraag van den comman-
dant der troepen, die hulpmiddelen te verstrekken welke met de
146 sükatra's Westkust van 1836— 184-0.
behoeften geëvenredigd ?iJD en het land en de bevolking zonder
bezwaar kunnen leveren ; terwijl de leiding van eventueel noodig of
nuttig geoordeeld wordende; of de voortzetting van de reeds aange-
vangen onderhandelingen met het hoofd der vijandelijke macht aan
den resident zal blijven opgedragen, die echter geene beslissing,
dan met overleg Van den commandant der troepen , zal mogen nemen.
De generaal Cleerens kwam den 14»» April, de versterking der
troepenmacht in de eerstvolgende weken (Steinmetz met een deel der
troepen den 4»», de laatste compagnie eerst den 25» Mei 1836) te
Fadang aan.
Om den toestand te doen kennen , welken de nieuwe bevelhebber
aantrof, dienen wij thans mede te deelen wat ons bekend is omtrent
de inmiddels met Toeankoe Imam gevoerde onderhandelingen.
Uit den boven medegedeelden brief van Francis dd. 22 Januari
1836 no. 85 blijkt, dat deze, om zich uit de moeielijke omstan-
digheden te redden, den weg van onderhandelingen had ingeslagen
en den 7» Januari 1836 daartoe den eerste stap had gedaan door
een schrijven te richten tot Toewankoe Imam, hetwelk echter op
weinig bevredigende wijze was beantwoord.
Den 8» Februari vatte Toewankoe Imam de onderhandelingen
evenwel weder op; op dien datum ontving Francis een brief van
den Toewankoe, waarin deze te kennen gaf, tot onderwerping ge-
neigd te zijn op de volgende voorwaarden:
1^. dat de gemeenschapsweg met Sau over Alahan mati zoude
aangelegd worden;
20. dat de kampong Bondjol vrijgelaten werd van alle heerendiensten
en van het maken van wegen, doordien zij uitsluitend de verblijf-
plaats was van hem, zijne vrouw en kinderen, benevens van men*
schen die zich geheel aan den godsdienst wijden;
3^. dat men met de overige kampougs naar verkiezing zou kunnen
handelen.
De resident deelde hierop denzelfden dag (missive n^'. 51) aan
den militairen commandant mede, dat hij de bespoediging der onder-
werping van Toewankoe Imam zeer wenschelijk achtte.
Bij zijne komst in de Bovenlanden toch had hij Koempoelan,
YII Loerahs^ XII Kota^s, Halaban en een groot gedeelte van Agam
rijp gevonden voor eenen opstand, terwijl ook in eenige andere
districten vele zaden van ontevredenheid werden bespeurd, die
geene mindere bezorgdheid wekten. De rampen, hieruit voortvloei-
sumaïra's westkust van 1836 — 1840. 147
ende, waren gelukkig bijtijds gestuit, maar het kwaad was niet
geheel uitgeroeid, en bij voortduring werd derhalve groote omzich-
tigheid van de zijde des bestuurs gevorderd.
Imam toch stond, zooals de resident had ontdekt, in verbintenis
met de meeste invloedrijke priesters in onze districten, vooral in
Agam , welke priesters niet alleen zijne belangen behartigden , maar
hem ook van alle benoodigdheden voorzagen die hij noodig had om
den krijg te kunnen voortzettten. Die priesters, waarvan nu een
groot aantal met den resident in aanraking waren , hielden zich stil
uithoofde van de aangeknoopte onderhandelingen en in de verwach-
ting, dat het voorstel van Toewankoe Imam een gunstig onthaal
bij ons vinden zoude ; maar wanneer hun het tegendeel bekend werd,
zou te voorzien zijn dat dat de thans heerschende stilte spoedig weder
afgebroken zou worden.
De resident verzocht daarom den militairen commandant, alle
deze omstandigheden en den tegenwoordigen staat van onze macht,
in verband met de bevelen van het Gouvernement en de bestaande
vooruitzichten om ons doel door geweld van wapenen te li^reiken,
rijpelijk te overwegen en hem dan «te doen weten in hoever het
raadzaam moest worden geacht, de voorgestelde voorwaarden van
Toewankoe Imam aan te nemen of te verwerpen.
Dit schrijven bleef voorloopig onbeantwoord. Inmiddels hield
Francis de onderhandelingen slepende, zooals blijkt uit deze zin-
sneden van een door hen aan den Gouverneur-Generaal gerichten
geheimen brief van 25 Maart 1836 Ti» A:
ffDe onderhandelingen hebben dien voortgang niet ge-
maakt welke ik aanvankelijk verwachtte; de oorzaak daarvan ligt
m.i. in den stilstand der operatiën tegen Bondjol; het terugtrekken
van de luitenant-kolonels Bauer en Oosthout wegens ziekte: de
eerste naar Fort de Koek, de tweede naar Koempoelan; de ver-
wijdering van eenige ofScieren en manschappen van het teoneel des
oorlogs, tot betere dekking van den rug. Deze omstandigheden,
gevoegd bij de hoop op eene omwenteling in de Bovenlanden, zullen
bij den vijand de hoop verlevendigd hebben van ons geheel uit onze
stelling voor Bondjol te zien aftrekken; Imam zal het daarom naar
alle waarschijnlijkheid raadzaam hebben geacht voor zijn belang,
de. onderhandelingen op den langen baar te schuiven. Eenige
dagen geleden liet hij mij weten dat , hoezeer hij ook voor zijn per-
soon zich gaarne wenschte te onderwerpen, hij door de slecht ge*
148 sumaïra's westkust van 1836 — 181^0.
ziuden binnen Bondjol daarin verhinderd werd. Het was licin daarom
onmogelijk geworden mij thans zijne afgevaardigden te zenden om
te onderhandelen.
//Aangezien de schijn van onderhandeling met Bondjol in de
gegeven omstandigheden een voor ons gunstigen indruk maakt op
de gemoederen der kwaadgezinden in de onderworpen districten , heb
ik het nog ongeraden geacht, de bestaande aanraking af te breken;
ik heb mitsdien mijn aanzoek herhaald met eene boodschap om
nadere explicatie van des Imams meening. Ik verwacht mijnen zen-
deling dagelijks terug, doch vlei mij met geene gunstige uitkomst,
aangezien het te ver vachten is dat het onlangs door de onzen bij
Doeriantinggi geleden échec ' den vijand weder moed zal hebben
ingeboezemd om zijn geluk nog verder te beproeven. >/ ....
In de maand April zond Toewankoe Imam zijne zendelingen naar
de resident, met de vraag of de aangeboden voorwaarden al dan niet
konden worden aangenomen. Zoo ja , dan verklaarden de zendelingen
gemachtigd te zijn, een paar vertrouwde personen van het Gouver-
nement naar Bondjol mede te nemen om de bedoelde onderwerping
tot stand te brengen.
De resident schreef, naar aanleiding daarvan, den I8n April 1836
no. 15 aan de Regeering o.a. ;
//In ieder geval. . . onder den hachelijken toestand der troepen en
de geheime aanslagen van kwaadwilligen tot verstoring van de rust
in de onderworpen districten , blijft het v redes voorstel van Imam
altoos eene gewenschte omstandigheid , waarmede men de zaken nog
eenigen tijd slepende kan houden, misschien wel tot de aankomst
der zoo hoogst benoodigde troepen van Java, zonder welke men
niet krachtdadig tegen Bondjol zal kunnen ageeren, daar het nu
veel moeite kost om te behouden wat wij hebben en de rust te
bewaren.//
En denzelfden dag (missive n^. 108) schreef hij aan Bauer, met
verzoek om antwoord op de hem bij schrijven van 18 Februari n^.
51 gestelde vragen.
Bauer voldeed daaraan thans onmiddellijk ; zijn brief van 20 April
1836 no. 358 is zeer belangrijk, omdat daaruit blijkt hoe van
militaire zijde de toestand beoordeeld werd. Die brief luidt als volgt :
//In aanmerking nemende den algemeenen staat van zaken, de
1 Zie Lange, II, bl. 121, en beneden blz. 167.
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 149
opofleringen die wij reeds hebben moeten ondergaan , het verlies
onzer beste officieren en manschappen , zoowel voor den vijand als ,
door aanhoudende vermoeienissen in een ongezond klimaat als dat
in het dal voor Bondjol, den zietelijten en zwakken toestand der
overige officieren en manschappen en de verliezen die wij ons nog bij
een eventueel hervatten der operatiën zouden moeten getroosten; de
onzekerheid , of de verwacht wordende aanzienlijke versterking vol-
doende zijn zal om aan dezen hardnekkigen en kostbaren strijd een
einde te maken , in de veronderstelling dat wij met de nieuwe ver-
sterking en het grof geschut Bondjol nemen, hetwelk zeker niet
anders dan met groot verlies plaats hebben zal , dan is het nog niet
waarschijnlijk dat daarmede de oorlog geëindigd zal zijn, en wij
hebben alsdan nog een oorlog van kampong tot kampong te vreezen^
waarin ons de wel versterkte vijand door eene hardnekkige, aan
woede grenzende verdediging (waarvan tet nog toe geen voorbeeld
was) gevoelige slagen zoude kunnen toebrengen , ongerekend de ver-
liezen door ziekten , die aanhoudende vermoeienissen en ontberingen
in eene ongezondjB landstreek altijd tengevolge hebben, die al
spoedig, de gelederen verminderen en de hospitalen vullen, en wel
vooral bij de nieuw aangekomene , nog niet geacclimatiseerde troepen,
zijnde de ziekte, zoogenaamde moeraskoorts, van dien aard dat de lijder
haar niet dan na langen tijd weder te boven kan komen; een zoo-
danige oorlog zoude ons bovendien verplichten, afwijkingen te maken
van onze lijn van operatiën , deze te verlengen , nieuwe posten, aan
te leggen tot verzekering der gemeenschap, en alzoo ook op die
wijze onze macht te verminderen;
//zouden wij nogmaals in de onaangename verplichting worden ge-
bracht versterking aan te vragen , dan is het wel denkelijk dat het
Gouvernement verlegen zou zijn om die te verleenen.
//ook moeten wij indachtig ziju om het hoofd nergens te stooten,
dewijl bij een échec van belang de door het geheele land verspreide
priesters, onze aartsvijanden, die zich thans wederom stil houden,
al dadelijk het hoofd zouden opsteken, waarbij nu nog komt dat,
volgens schrijven van den kapitein Van Beethoven , commandant der
Noordelijke afdeeling, van 80 Maart jl. no. 104, Toewankoe Tam-
boesei tegert het Mandaïlingsche in beweging zoude zijn , hij kapitein
reeds het grootste gedeelte zijner Battasche hulpbenden heeft moeten
terugzenden en de andere waarschijnlijk al spoedig van zelf zullen
volgen ;
//al bet bovenstaande rijpelijk in overweging genomen hebbende,
150 suMatüa's westkust van 1836 — 184j0.
alsmede dat alleen door een verdrag tot onderwerping een spoedig
einde aan dezen vernielenden oorlog te maken is , komt het mij raad-
zaam voor, de aangeboden voorwaarden tot onderwerping van ïoewankoe
Imam van Bondjol aan te nemen , mits er zich niet al te veel hinder-
palen opdoen om den nieuwen weg over Alahan mati en Simpang
aan te leggen.
//Mijns erachtens zal het Gouvernement , op grond der aangehaalde
redenen, de hooge noodzakelijkheid eener afwijking van de gegeven
bevelen in de omstandigheden waarin wij ons bevinden wel willen
inzien. Ik verzoek u mij te willen doen kennen in hoever u met
mijne gevoelens in deze belangrijke zaak instemt.//
De resident antwoordde denzelfden dag (missive L^. A) dat , hoezeer
het om vele redenen zeer te wenschen ware dat de 'oorlog tegen
Bondjol met geweld der wapenen geëindigd werd , hij nochtans onder
de gegeven omstandigheden volkomen met den militairen comman-
dant moest instemmen, dat het sluiten van een voordeeligen vrede de
voorkeur verdiende boven eene gewaagde kans in de voortzetting van
den oorlog, die al zoovele moeielijkheden bad opgeleverd en zeker
nog groote opofleringen, en aan den lande, en aan de bevolking
kosten zou.
De militaire commandant gaf (dd. 23 April 1836 n». 379) kennis
van de gevoerde correspondentie en den (22 April) aangevangen
wapenstilstand aan den generaal Cleerens, die inmiddels te Fadang
was aangekomen.
Hij deelde daarin mede dat reeds in de maand November 1835
een zendeling van Toewankoe Imam bij hem was geweest om te
vragen wat diens lot zou zijn in geval van onderwerping. Bauer
liad toen geantwoord hetgeen door den Commissaris-Generaal ten
aanzien van Bondjol was voorgeschreven. Die voorwaarden waren
door Imam verworpen; deze deed weten dat hij nooit de kampcmg
Bondjol , de zetel van het geloof, van hem en van zijne leerlingen,
slechten zou en zich liever tot den laatsten man toe verdedigen
wilde. Hij had toen ook dadelijk de onderhandelingen gestaakt totdat
hij ze in Februari weder, bij den resident, had hervat.
Bauer vroeg aan Cleerens of hij ook nadere instructiën had mede-
gebracht en welke zijne meening was omtrent de voortzetting der
vijandelijkheden. Cleerens antwoordde dd. Fort de Koek, 28 April
no. 18biBj dat hij zich geheel vereenigde met de meening van mili-
sumaïua's westkust van 1836 — 1840. 151
tairen coDimaiidant en resident; ook wegens //de weinige hoop om
Bondjol, wegens zijne voordeelige ligging en de sedert circa een
jaar aangebrachte verdedigingsmiddelen vanwege den vijand, met
geweld van wapens, die zelfs der verwacht wordende troepen der
expeditie er onder begrepen, te kunnen overmeesteren; waarbij nog
komt de weinige hulp die wij van het grootste gedeelte onzer Maleische
hulptroepen te wachten hebbeu in een strijd , waarvan de overwinning
zeer twijfelachtig is, aangezien hun eigen belang vordert dat zij
steeds ^ de zijde van de sterksten kiezen^ zooals sommigen reeds bij
vroegere nederlagen bewezen hebben; en eindelijk de nadeelige resul-
taten, die ongetwijfeld zouden voortvloeien uit een nederlaag van
.onze zijde, welke het verlies der geheele bezitting zoude ten ge-
volge hebben.*"
De resident gaf daarop, dd. 29 April n». 115 en 14 Meino. 17,
verslag aan de Begeering van de gevoerde onderhandelingen.
Aan de zendelingen van Toewankoe Imam had hij , na ontvangst van
den brief van den luitenant-kolonel Bauer dd. 20 April , medegedeeld
dat de tegenwoordige stelling der troepen voor Bondjol niet zoude
worden verlaten alvorens men de volkomen zekerheid had van de
onderwerping van Bondjol , en voordat de weg naar Loeboe Sikaping
(over Alahan mati) zoude zijn voltooid, doch dat inmiddels een
een wapenstilstand zoude kunnen worden toegestaan.
Hij merkte hun verder op dat zij te veeleischend waren en niet
wantrouwend ten opzichte van de vergevensgezindheid van het Gou-
vernement behoorden te zijn; dat zij zich hunne onverzettelijkheid
spoedig zouden kunnen beklagen , daar onze macht eerlang met vele
troepen en schepen zou versterkt worden, die aan Bondjol een ge-
duchten oorlog voorspelden , enz.
Met de zendelingen werd eindelijk overeengekomen dat zij, ingeval
Toewankoe Imam zich nu wilde onderwerpen , een witte vlag in
Bondjol zouden vertoonen , hetgeen van onze zijde op gelijke wijze
zoude worden beantwoord ten teeken dat de vijandelijkheden geschorst
waren.
Inderdaad werd reeds den 22n in de Bondjolsche benting het
afgesproken vredesteeken geheschen , doch tegelijkertijd werd op som-
mige andere vijandelijke ^bentings eene zwarte vlag waargenomen.
Hieromtrent gaf de resident de volgende verklaring :
//Bondjol is tegenwoordig niets meer dan eene schuilplaats voor
kwaadwilligen, ontevredenen en geestdrijvers uit verscheidene land-
152 sümatra's westkust van 1836 — 1840.
schappen , die zich onder den oproer-standaard van Toewankoe Imam
hebben geschaard en zich van alle verplichtingen jegens hunne moe-
derkampongs en soekoes hebben ontslagen.
//Nevens dezen hoop kwaadwilligen staat de bevolking der Bon-
djolsche soekoes met hunne hoofden van den ouden stempel , die ,
jaloersch op de grootheid van Imam , en weinig gediend met zijne
despotieke regeering, die niet met den geest hunner vooroudelijke
instellingen overeenkomt, zeer naar den vrede verlangen, en die
van de eerste gunstige gelegenheid die zich aanbiedt gebruilf zullen
maken om zich te ontdoen van de dwingelandij van Imam en zijne
geweldenaars, wien het in den grond der zaak om niets anders te
doen is dan om het oppergezag, ten einde onbeteugeld en schaam-
teloos even als hunne voorgangers, — de instellers der Padrische
secte — allerlei ongeregeldheden door het geheele land te plegen.
//De partij van Imam is langen tijd de sterkste geweest, doch,
naarmate de oorlog langer duurt, de inspanning en opofferingen
grooter worden, begint zij te verzwakken. Het beurtelings hijschen
van de witte en zwarte vlag is een duidelijk bewijs, dat de volks-
menigte in Bondjol in een moeielijken tweestrijd is: de partij van
den Imam pleit voor oorlog, maar die den oude soekoes voor vrede.
//Hierbij komt nog eene andere omstandigheid. Imam heeft gedu-
rende onzen hachelijken toestand in de eerste drie maanden dezes
jaars door zijne geheime zendelingen velerlei woelingen en onrust in
de onderwerpen districten weten te stichten; hij vond overal aan-
hang onder de heerschzuchtige geestelijkheid , die onze strijdkrachten
uitgeput zag en in eene verhitte verbeelding de geestdrift bij onze
moedige tegenstanders wist op te wekken, de eenvoudige Maleiers
omtrent de bedoelingen van Imam misleidende , en in het geheim
de hoop koesterende dat door volharding der Bondjollers en medewer-
king van buiten, de zaak van Imam eindelijk zou zegepralen en de
Padrische secte andermaal het oppergezag in handen zon weten te
krijgen.
//Tijdige tegenwerking heeft de verwachting van die volksleiders
teleurgesteld , terwijl door Imam , dien zij , als strijdende vó6r het
ware geloof tegen ongeloovigen , als onoverwinnelijk hebben uitge-
kreten, dat plan nu geheel verijdeld wordt door het opsteken eener
witte vaan en het zenden van gezanten; beide veege voorteekenen
in de oogen der Maleiers, om den oorlog langer tegen ons vol te
houden; voorteekenen, waardoor de heiligheid en onfeilbaarheid van
Imam, en de verzekeringen zijner geheime aanhangers worden
SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 153
gelogenstraft, en die de algemeene achting voor Bondjol doen ver-
flauwen.
/s'Desniettemin blijven de eischen van Imam nog veel. '\ . .
Den S^ Mei had deze een mondgesprek buiten zijne benting met
twee zendelingen van den resident; en hij zond die zendelingen
terug met Katib Bandhara , een der aanzienlijken van Bondjol , met
de mededeeling dat hij verlangde:
lo. het terugtrekken van de belegeraars op Koempoelan,
2o. herstel der gemeenschap tusschen Koempoelan en Loeboe
' Sikaping , buiten bemoeienis van Bondjol.
3°. vrijheid voor de Bondjollers van alle gouvemementsdiensten ,
met voorbehoud om, daartoe verzocht, in billijkheid vrijwillig het
Gouvernement bij te staan.
De vredesgezindheid van Imam had, zoo schreef de resident verder
eene gunstige uitwerking gehad , zoowel bij onze afgematte belegeraars
als bij de nieuw aangekomen versterking , en de moedeloosheid doen
ophouden. Ook droeg de gunstige weergesteldheid veel bij tot herstel
van vele verzwakte manschappen.
Het toenemen onzer strijdkrachten zou den vijand nog handelbaarder
maken. Imam had den eersten stap gedaan, noodgedrongen door
zijne tegenpartij, doch bij dien stap had hij de belangen zijner
eigene partij ernstig in het oog gehouden. In zijnen benarden toestand
kon hij wel niet anders doen ; doch mocht de nood nog hooger rijzen ,
dan verwachtte de resident dat Imam zich met zijne vertrouwelingen
zou trachten te redden en Bondjol aan zijn lot overlaten.'
//De onderhantlelingen — aldus meldde Francis — die ik vroeger
op alle mogelijke wijzen gerekt heb, en nog rek om slechts tijd te
winnen tot wij al onze strijdkrachten vereenigd hebben, boezemen,
onder zoo veranderde omstandigheden, van weerskanten andere
wenschen en andere verwachtingen in. Van onzen kant beschouw
ik, zonder eene onvoorwaardelijke onderwerping, eenig vergelijk ol
minnelijke schikking geheel doelloos, en de onderwerping met geweld
daarentegen als volkomen berekend om den schok te herstellen , dien
ons gezag ouder de laatste ongelukkige militaire operatiën gekregen
heeft.'' . . .
In zijn schrijven dd. 31 Mei 1836 no. 27 meldde Francisaande
Regeering, dat de onderhandelingen met Bondjol nog vervolgd of
liever aangehouden werden; meer met het inzicht tot bevordering
154 sumatea's westkust van 1836 — 1840.
eener onderling toenadering en om zoo mogelijk vertrouwen in ons
in te boezemen dan met eenige bepaalde hoop op een dadelijk goed
gevolg, nl. eene geheele onderwerping des vijands.
Hiertegen , zegt hij , kant zich nog te zeer de groote verdeeldheid
tusschen het Maleisch en Padriesch bestuur , welke , schoon onderling
naijverig, gezamenlijk het bewind over de bevolking voeren en te
zeer uiteenloopende belangen bij eene eventueele onderwerping hebben
om lot eene ineensmelting dier belangen reeds nu te kunnen
besluiten; hetgeen alleen te verwachten is bij een overwicht van
macht en invloed, welke de loop der omstandigheden aan een der
beide partijen zal verzekeren. Omstandigheden , waaruit te voorzien is
dat zelfs bij eene onderwerping van Toewankoe Imam, het hoofd
van het Padriesch bestuur, waarmede de onderhandelingen thans
voornamelijk worden gevoerd en die het meest tot eene onderwerping
overhelt, groote moeielijkheden ons zullen worden veroorzaakt door
Baginda Kaleh, zijn tegenstander." . . .
Ook de generaal Oleerens was van meening dat Toewankoe Imam
inderdaad vredelievend gezind was; maar, — zoo schreef hij den
6n Mei 1836 (particulier) aan den generaal-majoor Oochius , comman-
dant van het Indisch leger — //de bedoeling van Imam, die
geenszins oppermachtig is in Bondjol, wordt geparalyseerd door hen
die hem omringen en belang hebben bij den voortdurenden stand
van zaken. Dat hij zelf gezind is om tot ons over te komen betwijfel
ik niel , maar zijne afhankelijkheid in den loop der onderhandelingen
blijkt uit het feit dat, toen Imam met onze zendelingen in gesprek
was , Padries hem bewaakten die met schietgeweer in het kreupelhout
verscholen waren "
En , nadat hij zich omtrent de toestanden nader op de hoogte
had gesteld , schreef hij nog den 26n Mei 1836 aan Cochius o.a. :
vDe ongezondheid van de vallei van Bondjol is nog meer te duchten
dan de vijand zelf." . . . //In een bergachtig land als Sumatra's
bovenlanden kan de geheele macht van Oost-Indië opgeofferd worden
indien men door kracht van wapenen de bevolking wil ten onder
brengen. Men staat verwonderd wanneer men hunne middelen van
verdediging ziet "... //Dagelijks krijg ik meer vertrouwen in de
onderhandelingen; de toenadering tusschen de militairen en de Padries
van Bondjol wordt van dag tot dag grooter. Ik ben van meening,
dat de versterking op den berg van Bondjol ^ door geen geweld te
De Boekit Terdjadi.
sümatba's WESïkusr van 1836 — 1840. l55
nemen is, en een iegelijk deelt dat gevoelen. Ik maak intusschen
gebruik van den wapenstilstand, om het terrein van nabij te laten
verkennen , en zal den Imam den toevoer vaa rijst moeielijk maken, n
. . . ^Ik deuk geheel eenstemmig met den resident, en laat de
onderhandelingen geheel aan dezen over" . . .
Op verzoek van Baner — waarschijnlijk in de hoop dat inmiddels
de vrede gesloten zou zijn — had Cleerens het overnemen van het
militair bevel tot den 3n Mei uitgesteld. De onderhandelingen leidden
evenwel in den loop dezer maand evenmin als te voren tot een
bepaald resultaat, en in het begin van Juni hervatten de Padries
de vijandelijkheden door de opwerping van een benting ten Noorden
van Bondjol itam. Hoe onze pogingen om den vijand van daar te
verdrijven faalden en met een volkomen échec eindigden, is door
Lange (TI bl. 146 en 148) in overeenstemming met het rapport van
Cleerens dd. 6 Juni 1836 no. 185 verhaald.
TWEEDE HOOFDSTUK.
Krijgayemohtingen in 1836. — Toewankoe nan Tüiggi. — De meening yau
Van den Bosoh. — Maatregelen der Induohe Regeexing. — Generaal Goohius
als Oouvernemente-CommiBsarifl naar Sumatra's Westkust. — De oommissle
van Mr. C. Visscher. — Toewankne nan Tiiiggl, beoordeeld door Goohius en
Tan der Gburt. — Vervanging van Cleerens door Miohiels. — Bondjol ver-
overd. — Verdiensten van Goohius, Miohiels en Ondaatje. — De Bondjol-
medaille. — De regent van Batipoe. — Toewankoe Imam. — Ougeregéldhedeu
in de Benedenlanden. — Het transport-etablissement. — De versterking van
Padang. — Goohius keert naar Batavia terug.
Omtrent de krijgs verrichtingen , welke in den loop van 1836
hadden plaats gehad , hebben wij , behoudens enkele détails , geene
andere gegevens dan Lange, die over al de militaire rapporten te
beschikken heeft gehad. Wij zallen daaromtrent alzoo slechts zooveel
mededeelen als ons noodig schijnt om den algemeenen gang van
zaken te kannen volgen.
Wij hebben vroeger gezien dat, in de Noordelijke Afdeeling, de
kapitein Van Beethoven steeds met vele moeielijkheden te kampen
had. Menigvuldige regens, vele zieken en gebrekkige aanvoer van
levensmiddelen waren de oorzaak dat hij , in de laatste maanden
van 1835 , niet meer kon doen dan zich staande houden in de
nabijheid van Doeriantinggi (niet ver van Loeboe Sikaping gelegen),
uit welke versterkte kampong de onzen, den 30n September en den
4n October, te vergeefs getracht hadden den vijand te verdrijven.
Den 26"i December 1835 werd Van Beethoven"» macht met 109
(van Padang gezonden) inlandsche soldaten aangevuld. Hij hoopte
nu , zoodra de weersgesteldheid gunstiger werd , weder actief te
kunnen optreden, doch ondervond daarbij weinig voorspoed. Wel
werd den 'HS^ Januari eenig voordeel behaald, maar een aanval, den
4n Februari op de kampong Djamba — mede in de vallei van
Tjoeboe Sikaping gelegen — ondernomen, liep ongelukkig af; met
een verlies van 2 dooden en 14 gekwetsten moesten de onzen tot
SUMATttA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. l57
de» terugtocht besluiten. Toen in het laatst der maand Februari de
adsistent-resident Bonnet was . aangekomen met 900 man hulptroepen ,
benevens een drieponder en een handmortier, waagde Van Beet-
hoven den 8» Maart een aanval op de karapong Tandjong Waringin
(ten zuiden van Doerian tinggi) , die weder met een échec eindigde :
7 dooden en 13 gewonden, benevens 23 lichtgekwetsten bij de ge-
regelde troepen en 7 dooden en 48 gekwetsten bij de hulptroepen
waren aan onze zijde het resultaat van den strijd.
En den 18» Maart stootten de onzen weder het hoofd voor eene
vijandelijke benting, met een verlies van 10 gewonde soldaten, en
1 doode en 8 gekwetsten bij de hulpbenden.
Intusschen had Bauer , na van den mislukten aanval van 8 Maart
bericht te hebben ontvangen , last gegeven de offensieve bewegingen
te staken totdat weder aanvallend tegen Bondjol zoude worden. op-
getreden. Voorloopig had diensvolgens niets bijzonders meer plaats.
Wij hebben in het vorige hoofdstuk gezien, dat overeenkomstig
het voorstel van Steinmetz, een detachement infanterie, bestaande
uit 2 officieren, 4 onderofficieren en 100 Javanen door de Begeering
was beschikbaar gesteld om Van Beethoven's macht te versterken en
hem in de gelegenheid te stellen, zich althans te Loeboe Sikaping
staande te houden. Die versterking, ter aanvulling van de geleden
\erlieaen nog met 2 officieren en 12 onderofficieren vermeerderd,
kwam den 25n Mei te Padang, den 18° Juni te Natal en den 6n
Juli te Loeboe Sikaping aan , waar de toestand inmiddels weinig ver-
andering had ondergaan.
In de eerste helft van Mei had de Jang dipertoewan van Eau,
die sinds lang voortvluchtig was en //de veiligheid des lands be-
dreigde// , zich met onderscheidene hoofden en een 600-tal volgelingen
onderworpen. Op hunne aansporing had de bevolking de moeielijke
gemeenschap op verscheidene plaatsen verbeterd , waardoor het vervoer
van leeftocht en munitie voor de troepen belangrijk vergemakkelijkt
was. In afwachting van den afloop der onderhandelijigen met
Bondjol waren ook van 's vijands zijde (Doerian tinggi, Tan-
djong Waringin, Djamba enz.) de vijandelijkheden gestaakt ge-
bleven (missives van Francis aan den Gouverneur-Generaal van
31 Mei en 7 Juni 1836, no» 27 en 29.) Vele vrouwen en kinderen
uit de vijandelijke kampongs waren, wegens groot gebrek aan
levensmiddelen , bij ons overgeloopen , om het genadebrood smeekeude
(brief van Van Beethoven van 1 April 1836). De toestand bleef
overigens nog langen tijd in statu-quo. Alleen werden nog, van
i58 SÜMAÏRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
October tot December 1836, vijandelijkheden ondernomen (') tegen
Taloe , welke vijandelijkheden den onzen op een ondubbelzinnig échec
te staan kwamen (Lange II bl. 181 , 182.) Bij het op 25 December 1836
bij Taloe geleverd gevecht viel eene som van f 2040. — aan zilvergeld
in 'svijands handen (Gtouv. besluit van 9 September 1837, no. 4.)
Niet voordeeliger ging het, in het jaar 1836, de onzen voor
Bondjol.
De bevolking van Alahan mati (ten Westen) en van Koempoelan
(ten Zuiden) van Bondjol, door zendelingen van Toewankoe Imam
daartoe overgehaald , keerde zich in de eerste dagen des jaars tegen
ons. De luitenant-kolonel Bauer was dieusvolgens verplicht, de
noodige maatregelen te nemen tot verzekering der gemeenschap;
daartoe werden twee bentings tusschen Bondjol en Koempoelan op-
geworpen , en het ten Zuiden van Koempoelan gelegen Batoe Bedindit
bezet (rapport van Bauer, van 7 Januari 1836 no. 26). De post,
te Alahan mati gevestigd, was geheel door den vijand ingesloten;
hij werd, den IQ"» Januari, door den kapitein Vogel met 300 ba-
jonetten en eenige honderde hulptroepen bereikt en ontzet, maar
tegelijkertijd ontruimd.
Terwijl aldus de operatiën tegen Bondjol niets vooruit kwamen ,
werd de toestand in den omtrek ongunstiger, en de Padries, daar-
door aangemoedigd, verontrustten onze posten aanhoudend door
kleine aanvallen. Bij Kota ketjil, ten Westen van Bondjol, ver-
sterkten zij zich meer en meer, en in het ten Westen van Koem-
poelan zich verheflend gebergte hadden zij verschillende bentings
opgeworpen.
Omstreeks het midden van Maart rukte de kapitein Vogel, met 150
^ De BattaBohe hulptroepen, die tot dxuiyer, kraohteD0 eene resolutie tmi den
reoident van 18 Mei 1885, n^ 8, alleen rations rijst en oout ontyingeii, schenen
den strijd moede te worden en verwijderden noh veelvuldig van het terrein des
oorlogs. Om dat te verhindei'en , sag de resident ach verplicht, hun van 1 Ko-
rember 1886 af, in de plaate dier rations, een vasten onderstand toe te leggen
voor den tijd gedurende welken lij bij het leger te velde souden dienst doen:
één opperhoofd èi ƒ 80 'smaands
4 distriotshoofden èi ƒ 15 n 60 ti
20 kamponghoofden k ƒ 10 •• 200 ••
1475 gewapende manschappen h ƒ 6 . . . n 8850 it
Samen 1500 personen voor ƒ9140 'smaauds.
(Oeuv. Besluit van 4 Maart 1837, n». 5.)
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 159
bajonetten en eeuige Maleische hulpbenden, uit om hen van daar
te verdrijven. Hij slaagde er in, hun y/een gevoeligen slag toe te
brengen; eenige Padries sneuvelden, andere vielen ons levend in
handen , maar hun tegenweer was zoo groot dat men hen op de plaats
moest afmaken. De onzen verbrandden een honderdtal huizen en
maakten eene aanzienlijke boeveelheid kleedingstukken enz. buit.//
(Brief van Bauer aan generaal Oochius, van 22 Maart 1836.)
Volgens een rapport van den commandant van Z. M. korvet Van
Speijk^ dd. 29 April 1836 no. 1, had de vijand bij deze gelegen-
heid 24 dooden achtergelaten en waren 5 voorvechters gevangen
genomen, waarvan 3 door de Afrikanen wewlen omgebracht. //Deze
voordeden hadden bij meer geestkracht aan den kant onzer troepen
betere gevolgen kunnen opleveren indien men ook KotaKetjil, dat
door den vijand bezet was, had genomen; doch men verzekert dat
kapitein Vogel zijne troepen daartoe niet heeft; kunnen bewegen, en
hij verplicht is geweest, nadat een paar gewonden waren gevallen,
terug te trekken.//
Zeker is het wel, dat met onze troepen, door ziekte en sterfte
steeds verminderend , niet veel was uit te richten. //Wij durven ons
in de gegeven omstandigheden, en in afwachting der gevraagde
versterking hoegenaamd niet meer uitbreiden a^, schreef Bauer den 22>^
Maart particulier aan Cochius; //in geval van grooten tegenspoed zouden
de gevolgen onberekenbaar zijn//, schreef hij den \h^ April aan
Cleerens. De gevoerde onderhandelingen kwamen hem dus wel te
stade, om de zaken slepende te kunnen houden.
Zooals wij gezien hebben , werden die onderhandelingen in het
begin der maand Juni 1836 afgebroken. Doch ook daarna verliepen
er nog maanden voordat de eigenlijke operaiiën konden worden
hervat: de aanvoer van zwaar geschut en munitie eischte veel tijd ,
en ondanks de versterking, welke de troepenmacht had ondergaan,
kon nog geenerlei vooruitgang worden geconstateerd. Nu en dan
hadden kleine schermutselingen plaats ; de koeliediensten , welke van
de goedgezinde bevolking moesten worden gevorderd, maakten haar
ontevreden; de lange duur van Bondjol's beleg maakte de hoofden
onverschillig, en inderdaad werd de toestand steeds gevaarlijker.
Naar de meening van Van der Hart was het alleen aan de trouw
van Toewankoe nan Tinggi, het hoofd der VIII Kota's, te danken
dat wij ons zoolang voor Boudjol hebben kunnen staande houden. '
> De meeniog hieromtrent van Coohiufl eu Vaii der Hart saUeu wij beneden
6e Volgr. V. 11
160 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
Eindelijk werd echter tot een grooten aanval op Bondjol besloten ;
den 18» November waren alle k rijgsbehoeften ter plaatse aanwezig
en de inlandsche hulptroepen , ten getale van ongeveer 13000 man,
opgerukt en over de verschillende posten verdeeld. Aan het hoofd
dier hulptroepen bevonden zich de regenten van Batipoe, Halaban,
L kota^s en Priaman, die, met de aanzienlijkste hoofden, gewillig
waren opgekomen ; onder de Maleiers heerschte een goede geest. Men
was op genoemden datum nog met het opwerpen van batterijen bezig
en kon dus den dag van aanval nog niet bepalen (Maandrapport
over November 1836).
Die dag werd nader vastgesteld op 4 December, maar de onder-
neming liep noodlottig af; naar de uitdrukking van Lange (II. bl.
170) //oogstten onze wapenen meer schande dan roem.// Volgens de
oflScieele en particuliere berichten , door den Gouverneur- Generaal
ontvangen, scheen de mislukking toe te schrijven //grootendeels aan
de mismoedigheid der troepen*/ (Gouv. Besluit van 5 Januari 1887
no. 11), of — zooals de Gouverneur-Generaal den 9» Januari 1837
missive no. 1 , aan den Minister schreef — //grootendeels aan de
wankelmoedigheid der militaire macht en de verwarring welke reeds
bij het eerste indringen der bres ontstond.//
Alvorens nu mede te deelen welke maatregelen, naar aanleiding
van dit nieuwe échec, door de Indische Begeering genomen werden,
moeten wij eenige oogenblikken stilstaan bij eene correspondentie,
door den minister Yan den Bosch omstreeks dezen tijd met Koning
Willem I gevoerd. Van die correspondentie geeft Lange (II bL
291 — 293) alleen het resultaat, en het gevolg daarvan is geweest
dan men, naar het ons voorkomt, de werkelijke bedoeling des Mi-
nisters verkeerd heeft opgevat.
Het zou ons te ver voeren indien wij de beide tot den Koning
gerichte brieven, van 12^ December 1836 La H 6 Kabinet en 8
mededeelen. Hier oj eleohts de opmerking gemaakt, dat de Begeering niet juiBt
kan ojn ingelicht geweeet toen nj, in het Koloniaal Verslag yan 1875, bl. 77,
mededeelde dat Toewankoe nan Tinggi na 1832 «een dubbelzinuige roln gespeeld
had, maar in de moeielijke omstandigheden destijds door het bestuur noutzienii
was i'hoewel hij sioh als larashoofd dikwijls aan kneyelarijen sohuldig maakte.»
In 1872 werd Toewankoe nan Tinggi als larashoofd ontslagen. In de wijse, waarop
hij toen behandeld is, kunnen wij weinig dankbaarheid ontdekken van het bestuur,
dat, speoiaal in 1886 en 1837, inderdaad aeer groote yerpliohtingen aan hem had
gehad. Hij overleed in 1878.
SüMA'lWs WESTKUST VAN 1836 — 1840. I6l
Pebrnari 1837 L* A 1 Kabinet, hier in extenso wilden mededeelen.
Een analyse dier beide brieven zal evenzeer aan ons oogmerk voldoen.
De eerste brief vangt aan met de mededeeling, dat de Ie luite-
nant P. C. Stuten, van den algemeenen staf van het leger in Indië,
in Nederland was aangekomen en den Minister vele inlichtingen
had verstrekt omtrent den gang van zaken voor Bondjol.
Stuten was een //intelligent ofiRcier", die van den aanvang der
expeditie tegen Bondjol deze had bijgewoond.
Zijne mededeelingen en de verdere overwegingen van Van den
Bosch leidden dezen staatsman, in zijn rapport aan den Koning
bovengenoemd, tot de slotsom dat onze tegenspoed in hoofdzaak te
wijten was aan de gebrekkige militaire kennis der toenmalige hoofd-
officieren van het Indische leger. //Veelal van studiën ontbloot,
bepaalt zich hunne kennis tot die ondervinding , welke de oorlog op
Java en elders in Indië hun heeft verschaft, dat is de oorlog in
het open veld, of het bestormen van inlandsche versterkingen,
meestal zonder eenige bekwaamheid aangelegd en diensvolgens zeer
verschillende van die welke men op Sumatra ontmoet."
Bauer, geen kans ziende om de vijandelijke linie ten oosten van
Bondjol te forceeren, had daarom besloten haar in te sluiten en te
bombardeeren; maar de insluiting was wegens gebrek aan troepen
en door den in Rau en bij Loeboe Sikaping ondervonden tegenstand
onvoltooid gebleven, en het bombardement kon weinig effect hebben
wegens het gering aantal stukken en het moerassig terrein.
Van den Bosch meende dat de lange duur van Bondjol's weerstand
slechts kon worden toegeschreven aan eene opeenstapeling van mis-
slagen en onkunde; had men de zaak met meer beleid aangevat,
dan had die weerstand, nadat de troepen eenmaal voor Bondjol
waren aangekomen, geen acht dagen kunnen duren.
Door de ontwikkeling zijner zienswijze omtrent het plan van
aanval dat gevolgd had moeten worden, trachtte Van den Bosch
deze stelling te bewijzen Het was mogelijk, dat de generaal-majoor
Cleerens intusschen het doel bereikt had, ofschoon eene bestorming
moeielijk blijven zou en zeer wel mislukken kon, wanneer men niet
door middel van loopgraven de vijandelijke versterking naderde;
mocht de generaal Cleerens niet slagen , dan zou ook //de noodzake-
lijkheid bewezen zijn om van hier afdoende maatregelen te nemen
om een einde te maken aan een staat van zaken die., tot schande
van ons leger in Indië, maar al te lang geduurd heeft en te veel
nuttelooze en bloedige offers heeft verslonden.//
162 sumatra's westkust van 1836 — 184Ö.
//De voorzichtigheid zou in dat geval aanraden, den generaal
Cleerens door eenen anderen commandant te doen vervangen. Hij is
voorzeker een braaf oflScier, die meermalen bewijzen van beleid en
moed gegeven heeft, doch hij zou dan hebben getoond, minder
geschiktheid te bezitten voor dat soort van oorlogen dan voor die
in het open veld .... De kolonel Le Bron de Vexela, die eerst-
dsflsigs naar Indië vertrekt, zou in dat geval met het commando
kunnen worden belast, na hier de vereischte instructiën te hebben
ontvangen omtrent de wijze, waarop de aanval moet worden geleid.
Van den Bosch betoogde verder dat het , bij mislukking der aan-
vallen van Cleerens, noodig zoude zijn de dan waarschijnlijk ont-
moedigde troepen van Java te versterken; en voorts dat het, niet
voor de ten onderbrenging van Bondjol alleen , maar voor de verdere
verovering van Sumatra noodig was een goed korps sappeurs van
2 (1 300 man op Sumatra te bezitten. //Een langdurige burgeroorlog
heeft de bewoners aldaar geleerd, hunne dorpen te versterken; zij
hebben daarin zooveel vorderingen gemaakt , dat zij veelal tegen een
aanval de vive force^ den eenigen dien zij kennen, bestand zijn.
Maar zoo men in Europa de vestingen, door talrijk geschut ver-
dedigd, door meerdere diepe grachten en buitenwerken omringd, op
het doelmatigst aangelegd, in een betrekkelijk korten tijd ten onder
brengt , dan moeten op Sumatra aarden borstweringen , alleen door
geweervuur verdedigd , veelal van geringe capaciteit , niet zelden
gedomineerd, voor gelijke middelen bezwijken . . ."
/i'Een geschikt korps sappeurs, geoefend in al die werken die het
aanvallen en verdedigen van versterkingen kunnen vorderen, zal in
Indië, ook elders dan op Sumatra ^ hoogst nuttig zijn.'^
Op de zaken van Bondjol kwam Van den Bosch terug bij zijne
tweede, zeer geheime kabinetsmissive van 8 Februari 1837, naar
aanleiding van eenen particulieren brief vaa den Raad van Indië Van
Sevenhoven, dd. 20 Sept. 1836, waarbij een extract uiteen brief van
generaal Cleerens, dd. 25 Augustus 1836, was overgelegd.
Zoowel over den inhoud van dezen laatsten brief als over den
gang van zaken in het algemeen voor Bondjol was Van den Bosch
zeer ontevreden, en in dit opzicht is zijn rapport aan den Koning
in hoofdzaak eene herhaling van het boven medegedeelde. Het is
onnoodig hierbij stil te staan ; slechts eene aanhaling uit dit gedeelte
van het rapport zij ons geoorloofd, omdat daaruit eenigszins de geest
der onderworpen bevolking blijkt.
sümatiia's westkust van 1836 — 1840. 163
//Wat de geueraal Cleerens zegt over de verbitteriug der bevolking,
die den koeliedienst moede wordt , — zou het te verwonderen zijn dat
zij , de nutteloosheid harer pogingen ondervindende , het moede wordt
verder tot het doel mede te werken ; terwijl de schampere verwijten
aan de hoofden die , gelijk o.a. van Batipoe , ons in de moeielijkste
omstandigheden trouw gebleven en ten allen tijde met hunne geheele
macht ondersteund hebben, genoegzaam doen zien hoe weinig de
generaal Cleerens gezind is de goede diensten te erkennen, vroeger
door hen bewezen , en zich van hunne welwillende medewerking te
verzekeren!//
Omtrent den resident Prancis wordt het volgende gezegd:
//Deze man, van Engelsche ouders in Bengalen geboren, bezit
eene zeer groote ambitie en veel geschiktheid om met inlanders om
te gaan. Het is altijd een voorwerp van zijne eerzucht geweest om
de oproerige districten door onderhandelingen tot onderwerping te
te brengen, omdat hij, als civiel ambtenaar, met het bestuur der
militaire aangelegenheden niet kon worden belast. Alle zijne pogingen
daartoe zijn vruchteloos geweest, en natuurlijk moet het thans zijne
eigenliefde streelen, dat ook de militaire commandant geen ander
middel meer ziet dan onderhandelen en veel geld//. . .
Het is wel zeker, schrijft Van den Bosch verder, dat noch de
generaal Cleerens, noch de resident Francis geschikt is om Bondjol
in onderwerping te brengen; derhalve behooren er andere en meer
afdoende maatregelen in deze te worden genomen
ir Waar het op Sumatra voornamelijk op aankomt, bestaat in het
vermeesteren van versterkte dorpen, en dat wel kunstmatig»^. Met
het oog daarop gaf Van den Bosch thans iu overweging , den kolonel
Van der Wijck (tijdelijk in Nederland aanwezig) met de ten onder-
brenging van Bondjol te belasten. Deze hoofdofficier had //in den
oorlog op Java gedurende een geruimen tijd mobiele colonnes aan-
gevoerd en daarbij dikwerf bewijzen van dapperheid en beleid ge-
geven, terwijl het wel niet te betwijfelen is, of hij verstaat grondig
alles wat tot de kunstmatige veroveringen gevorderd wordt, y — /rEen
tijdsbestek van zes weken of twee maanden is meer dan voldoende
om de zaken op Sumatra te herstellen.//
//De Gouverneur-Generaal zou dan moeten worden aangeschreven
dat Uwe Majesteit verlangde, eeü einde gemaakt te zien aan den
oorlog op Sumatra en, de onderwerping van Bondjol verlangende,
het noodig acht dat de heer Raad van Indië Nahuys, die vroeger
164 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
op Suinatra is geweest^ derwaarts gezonden wordt, als Commissaris
van het Gouvernement met het hoogste gezag aldaar bekleed, en dat
aan den kolonel Van der Wijck aldaar het militair gezag worden op-
gedragen . . . . ; dat aan den Heer Nahuys en den kolonel Van der
Wijck speciaal zal worden opgedragen om Bondjol te onderwerpen ;
dat onmiddellijk daarna beproefd zal moeten worden om ook de overige
dessa's van dat district in onderwerping te brengen, hetzij door
geweld of door onderhandeling, en dat, zoo de pogingen, daartoe
thans aangewend , andermaal mochten mislukken , het aan hem
Gouverneur-Generaal wordt overgelaten om de zaken op de best
mogelijke wijze op Sumatra te schikken. Ik acht deze bijvoeging
daarom noodig, omdat, na deze laatste proef, er wel geene redenen
bestaan kunnen om zich verder af te matten , schoon het dan in de
gevolgen blijken zal dat Sumatra voor ons verloren is. Ik houd mij
intusschen verzekerd dat , zoo de onderwerpelijke bevelen wel worden
uitgevoerd en de kolonel Van der Wijck voor Bondjol zijne macht en
middelen verzameld heeft, de tegenstand van die, noch van eenige
andere versterkte kampong drie dagen zal duren , en derhalve spoedig
een einde zal zijn gemaakt aan eenen oorlog, die reeds al te lang
geduurd , te veel opofleringen gevorderd heeffc en den schijn verkrijgt
alsof het Eijk der Nederlanden geene genoegzame macht en middelen
meer heeft om een ellendig versterkt dorp, ontbloot van geschut,
door Sumatranen verdedigd, in onderwerping te kunnen brengen.
Een schijn, hoogst gevaarlijk voor onzen zedelij ken invloed in Indië!//
Gelijk door Lange is medegedeeld, vereenigde de Koning zich
met 's Ministers voorstellen, met dien verstande dat de door Van
den Bosch aangegeven //bijvoeging// achterwege moest blijven. De
Koning verlangde dat de algeheele onderwerping van Sumatra, buiten
het gebied van Atjeh, steeds zou blijven het staatkundig beginsel
van het bestuur in Indië.
In zijn brief van 30 Maart 1837 n^. 1, waarbij Van den Bosch
den Gouverneur-Generaal mededeeling deed van de gevoerde corres-
pondentie, drukte hij de door hem verlangde //bijvoeging// in korte
woorden aldus uit: //zoo ook met de nu gezonden middelen het
oogmerk niet zou kunnen worden bereikt, zou men ah het ware
de zaak kunnen opgeven.// Uit de boven aangehaalde zinsnede uit
zijn rapport aan den Koning blijkt nu echter, welke zin aan dat
ah het ware moet worden gehecht.
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 165
De even bedoelde //middelen'" kwamen echter pas te Batavia aan
in Augustus 1837, omstreeks het oogenblik van BondjoFs val. Niet
de bemoeienissen van den Minister van Koloniën, maar wel de
maatregelen van de Indische regeering, inmiddels genomen, leidden
tot afdoende verbetering van den toestand.
Bij het besluit van 5 Januari 1837, n^. 11 werd, naar aanlei-
ding der omtrent den aanval van 4 December 1836 ontvangen be-
richten, aan den leger-commandant, generaal-majoor F. D. Cochius,
opgedragen :
//om , zoodra Z. M. stoomschip Willem de Eerste voor den actieven
dienst beschikbaar zou zijn, zich met dien bodem te begeven naar
Sumatra^s Westkust om aldaar plaatselijk den stand van zaken met
opzicht tot de krijgsoperatiën te onderzoeken, naar aanleiding der
reeds bij hem bekende berichten en de stukken welke hem ter zake
nog nader door den Gouverneur-Generaal zouden worden medege-
deeld, en voorts, in het bijzonder, om, na zich volledig met den
staat van zaken bekend gemaakt te hebben, ter plaatse zoodanige
maatregelen onder de nadere goedkeuring van den Gk)uvemeur-Geneiaal
in het werk te stellen als waartoe onverwijlde noodzakelijkheid mocht
bestaan; zullende van hem, zoo spoedig mogelijk na aankomst, een
omstandig rapport nopens zijne bevinding worden tegemoet gezien,
vergezeld van zijne beschouwingen en van zoodanige voorstellen als
hem nuttig zullen voorkomen tot bereiking van het beoogde doel,
en wijders, te zijner tijd , volledige berichten nopens de genomen
maatregelen, met bekendstelling van de daartoe geleid hebbende
motieven.//
Aan deze opdracht werd, bij Gouvemements besluit van 15
Januari 1837, no. 2, nog eene belangrijke uitbreiding ge-
geven.
De Gouverneur-Generaal De Eerens schreef op dien datum (mis-
sive no. 14/2) aan den Minister van Koloniën: //Er bestaan bij mij
geene redenen om aan de goede bedoelingen van den resident Francis
te twijfelen, maar in den loop van mijn bestuur en vooral in de
laatste tijden is mij herhaaldelijk meer of min stellig gebleken,
dat de zaken op Sumatra en in het bijzonder de handelingen van
dezen en genen ambtenaar aldaar een onpartijdig en nauwgezet on-
derzoek vorderen , ten einde nopens een en ander zoodanige volledige
wetenschap te bekomen als noodig is in het belang van het Gou-
vernement.//
En in den considerans van genoemd besluit werd o. a. gezegd,
166 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
dat officieele en particuliere berichten ' //onzekerheid hadden doen
ontstaan , of het beheer ter Westkust van Sumatra in onderscheidene
meer of min ondergeschikte deelen van den dienst met genoegzame
bekwaamheid en beleid , met klem en uitsluitend met het oog op
de belangen van den lande gevoerd wordt en inzonderheid ook of
het hoofd des bestuurs aldaar, zoodanig als diens positie is , middelen
heeft om zich eenen behoorlijken gang van zaken te verzekeren , in
dier voege als gewenscht moet worden tot verwezenlijking van
's Gouvemements bedoelingen met Sumatra//.
Daarom werd de generaal-majoor Cochius nu benoemd, tot com-
missaris van het Gouvernement ter Westkust van Sumatra , speciaal
om, als zoodanig, een nauwkeurig onderzoek te doen omtrent al
wat het civiel bestuur aldaar betreft.// Mr. C. Visscher werd hem
hiertoe als adjunct-commissaris toegevoegd , ^onverminderd de voort-
(*) Van wien dese beriohteu afkonuitlg waren, wordt uiet yermeld. Het zij ous
vex^gimd, hier de yeronderstelliiig uit te spreken — welke verondersteUing eeuige
flteim vindt in de omBtandig^eid dab de heer ViMcher aan Goohius werd toege-
Toegd — dat een der partioaliere berichtgeyers van den Gouyemeor-Generaal was
Mr. C. Viflsoher (later algemeene seoretaris en lid in den Baai Tan Ned.-Indie), die
sinds geruimen tijd ter Westkust van Sumatra aanwezig was.
Omtrent het doel dier aanwezigheid hebben wij het rolgende aangeteekend.
Naar aanleiding van art. 4 , § d , Tan het besluit van den Commissaris-Qeneraal
Tan 10 Ootober 1838 , n<>. 810 , had de Commissaris Van SeTenhoTen een Raad Tan
Justitie te Padang in werking gebracht en Tan eene Toorloopige instructie Toorzieu.
De resident Franois begreep echter al spoedig na de aanTaarding Tan zijne
betrekking, dat de Raad Tan Justitie, zooals hij door Van ScTcnhoTen was inge-
steld, niet strookte met de belangen der bcTolking en ook niet met de door den^
Commissaris-Generaal Toor het bestuur Tan Sumatra's Westkust Tastgestelde be-
ginselen. Hij maakte derhalTC andere bepalingen, Tolgens welke de rechtsmacht
Tan den Raad Tan Justitie zich bepaalde tot zaken Tan appel en tot de rechtsbe-
deeling onder de Europeanen en Christenen.
Bij de resolutie Tan 22 Juli 1886, n^. 8, wórd deze Terrichting Tan FranoiB
afgekeurd en aan den Raad in het Hooggerechtshof Mr. C. Visscher opgedragen
om, nadat het door den heer Van ScTenhoTcn in werking gebracht reglement door
het Hoog gerechtshof zou zijn herzien , gedurende een jaar de functiën Tan presi-
dent Tan den Raad Tan Justitie te Padang op zich te nemen om Toorts het
reglement in quaestle, in oTerleg met den resident, in werking te brengen en om
na ommekomst Tan het jaar gezamenlijk met den resident te dienen Tan conside-
ratiën en adTies omtrent de werking Tan het reglement, zoowel uit een justitieel
als uit een politiek oogpunt.
Visscher diende den SOn September 1886 een («ampel rapporti* in, dat hij den
21n December d.a.T. nog nbreedToerign toelichtte.
De zaak werd Terder, gelijk in het Tolgende hoofdstuk zal blijken , door Cochius
(althans in naam) behandeld en naar aanleiding Tan diens ToorsteUen tot af doening
gebracht.
sumaïra's westkust van 1836— 184iO. 167
during der commissie, «' hem iu 1835 ter zake der justitie opgedragen.
Aan den commiasaris, generaal Cochius, werd opgedragen /rzoodra
mogelijk een omstandig rapport van zijne bevinding in loco aan den
Gouverneur-Generaal in te dienen, vergezeld van zijne beschou-
wingen en van zoodanige voorstellen als hem nuttig zullen voor-
komen , met aanbeveling om in ernstige overweging te nemen en
deswege bij het gemeld rapport zijn gevoelen gemotiveerd mede te
deelen, in hoever het als nuttig en noodzakelijk te beschouwen is,
het civiel en militair bestuur ter Westkust van Snmatra in een per-
soon te vereenigen. /r
Bij Besluit van 16 Januari 1837 no. 4 werd bepaald dat Cochius,
behalve door zijn adjudant, kapitein P. J. T. A. Battaerd, zou
worden vergezeld door den majoor van den generalen staf Jhr. C.
F. A. de Salis , die als zijn chef van den staf zou optreden , en door
den kapitein-ingenieur P. P. C. O. Ondaatje. Ter aanvulling der in
den laatsten tijd geleden verliezen werden 150 man infanterie be-
stemd, en voorts bepaald dat ^ter vervanging van overleden en
zieke officieren der in&nterie en artillerie, zoodanige officieren naar
Sumatra^s Westkust zouden vertrekken als bij het leger op Java
konden worden gemist.^/
Daar, met het oog op het groot aantal troepen, de benoeming
van een tijdelijk auditeur-militair te Padang //gebiedend gevorderd//
werd, besloot de Segeering daartoe bij haar besluit van 19 Januari
1837 no. 1.
De generaal Cochius kwam den 9n Maart te Padang aan. Intus-
schen waren slechts krijgsbedrijven van ondergeschikt belang voor-
gevallen, en van de onderhandelingen, in het laatst van Januari
1837 weder door Toewankoe Imam geopend, verwachtte men niets;
naar vermoed werd, was het deze slechts te doen om eenige zorge-
loosheid bij de onzen te doen ontstaan en tijd te winnen. Onze
troepen werden nog steeds door ziekten geteisterd : volgens een verslag
van 10 Maart was de generaal Cleerens ongesteld en waren boven-
dien nog 32 officieren ziek.
De verschillende maatregelen, door Cochius getroffen, zijn uitvoerig
door Lange medegedeeld. Wij zullen ons daarbij niet meer ophouden
dan noodig is om op enkele punten het juiste licht te doen vallen.
Cochius bleef tot den 19n Maart t« Padang, en be^f zich toen
naar de Fadangsche Bovenlanden, over welk gewest hij het civiel
bestuur opdroeg aan den kapitein-adjudant Steinmetz. "Van 22, Maart
168 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
tot 9 A^ril hield de generaal zich op te Fort de Koek , waarna
hij, met generaal Cleerens, naar de vallei van Bondjol toog.
Op de reis van Matoea over Soengei poear naar Bambang (10
Aprilj ontmoette hij, te Soengei poear, den Toewankoenan Tinggi.
In zijn verslag aan den Gouverneur-Generaal van 29 April 1837
no. 34/99 schreef hij over dit hoofd het volgende, waaruit tevens
het groote gewicht blijkt van het behoud van den weg over Soengei
poear voor onze troepen, welk behoud slechts van Toe wan koe nan
Tinggi's gezindheid afhing:
//De weg , door de VIII Kota's, alwaar geen effen terrein gevonden
wordt, is zeer doelmatig door dit hoofd aangelegd, en gewis zou
geen ingenieur dat beter hebben gedaan ; men kan echter gereedelijk
vaststellen dat hij in eene nacht niet-alleen onbruikbaar te maken
is, maar de stellingen die hij oplevert zijn zoo, dat er, wanneer zij
verdedigd worden , aan geen doortrekken te denken is. Nimmer zag
ik een terrein beter geschikt om voet voor voet betwist te worden.
Toewankoe nan Tinggi is een snugger inlander, die zich, van
hoeloebalang van den vorigen Toewankoe, door moed in het gezag
over dit land heeft weten te verlieffen; van den tijd der Padries af
heeft hij eene eenhoofdige regeering weten te handhaven, i^aarbij
zijne bevolking welvaart, terwijl hij haar leidt en beveelt hoe, en
om , het land tot haar eigen voordeel te bebouwen ; zoo heeft hij
dan ook de koflSeteelt aangemoedigd, wel inziende welke voordeden
daarbij in de toekomst te behalen zijn. . . .
//Hij tracht geenszins te verbergen , hoezeer zijn belang medebrengt
met ons wel te zijn , daar de Maleier geenszins gaarne bevolen wordt
zooals hij dat doet; zoolang hij echter met ons wel is, durft men
zich niet tegen hem te verzetten. Wel behandeld wordende, is het
dus niet te denken dat dit hoofd ons afvallig zou kunnen worden;
gebeurde dit nochtans , dan zou onze positie voor Bondjol zeer nete-
lig, ja zelfs gevaarlijk worden^ daar ons dan alleen de weg over
Paloepoe voor de gemeenschap open zou blijven. Ik houd den Toe-
wankoe nan Tinggi ten volle berekend , met zijne bevolking zijn
land, zoo bijzonder daartoe geschikt, krachtdadig te verdedigen."
Het schijnt ons hier de geschikte plaats, mede te deelen wat
Van der Hart, den 15 Maart 1853, in zijn Verslag van de resi-
dentie Padangsche Bovenlanden , schreef omtrent de toestanden tijdens
den krijg om Bondjol. Ook daaruit kan men zien hoe destijds i/het
water aan de lippen stond^', en hoeveel verplichting wij hadden aan
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 169
//het scherpzinnig overleg en de onkreukbare trouw van Toewankoe
uan Tinggi". (')
ffWity die vóór 15 en 20 jaren den staat van zaken op Sumatra
heeft gekend, zal het een hoofd thans als vergrijp gaan aanrekenen,
dat hij destijds aan deze of gene kampong eene koe of buffel heeft
ontnomen om voor de troepen te slachten; wie zal thans als een
misdrijf gaan straffen dat hij toen dezen of genen van een wapen
of van eenig ander voorwerp heeft beroofd, om hem te dwingen,
hetzij bij de colonnes, als koelie, dan wel voor Bondjol als hulp-
soldaat dienst te doen ? Wij , die bij ondervinding weten welke
moeite en inspanning het heeft gekost aan de hoofden om hunne
contingenten voor Bondjol voltallig te houden en van levensmiddelen
te voorzien, zullen dit voorzeker niet doen, want wij begrijpen
dat in een toestand, als waarin het Gouvernement te dier tijd op
Sumatra was geplaatst en het de beslissing gold eener quaestie to
be or not to be, dikwijls naar geweldige middelen moest gegrepen
worden.
//In dien tijd ging het op de volgende wijze toe : waren er bouw-
stoffen noodig voor logies van troepen, of behoefte aan levens-
middelen voor deze, zoo werd het larashoofd bij den comman-
deerenden oflScier ontboden , en dan was het : Toewankoe , op dezen
of dien tijd moeten er zooveel bamboe's, zooveel balken, zooveel
van dit en zooveel van dat wezen ; of wel : Toewankoe , lever een
buffel, of eene koe, eene genoegzame hoeveelheid rijst, zout enz.
Men vroeg niet, kunt gij dat leveren? Neen, men bepaalde zich
tot het bevel : levert , en daarin lag opgesloten : het is mij onver-
schillig hoe gij er aan komt, maar zorg dat het er is, of vrees de
gevolgen. In dien staat van eeuwigdurenden oorlog werd zoo, en
kon dikwijls ook niet anders worden gehandeld//. . .
//Welken indruk, vraag ik, zou het nu maken , wanneer wij daden
gingen straffen , die jaren herwaarts bedreven zijn , hetzij om eene
woeste menigte in bedwang te houden , dan wel ons bij te staan of
^ Naar het ons yoorkomt u de meening yan Van der Hart niet juist opgevat
door Van Swleten en de Regeering. Uit zijne beeohouwingen is o. i. niet af te
leiden itdat het beste middel om 't gezag der gouvemementshoofden te sterken
was , hunne kleine knevelarijen en wiUekeur door de vingers te zienu (medegedeeld
door den heer E. De Waal, Ome Indische financiën , VI, bl. 171), maar wel, dat
het z. i. onbillijk was in het verledene te zoeken naar ongeoorloofde huideliugen ,
en daarvan een wapen te maken tegen hoofden die ons toen zoo groote diensten
bewexen hadden.
170 SÜMATRA'ö WJ58ÏKUST VAK 1836 — 1840.
te gehoorzamen, en die w^ toen als deugden en als blijken van
verknochtheid toejuichten ?
//Welken indruk moet zoo iets maken op mannen als Toewankoe
nan Tinggi^ Toewankoe Radja en anderen van hetzelfde gehalte^
die wij, toen ons het water tot aan de lippen stond, op allerlei
wijzen cajoleerden, > die nimmer de regeeringsbeginselen van het
plakaat pandjang hebben aangenomen, vermits zij in 1833 nog als
vijanden tegenover ons stonden, die in hun land in den waren zin
autocraat waren en met de scherpte van het zwaard regeerden; die
geene overwonnelingen zijn , maar , bouwende op onze goede trouw ,
als bondgenooten zich aan het Nederlandsche Gouveniement hebben
aangesloten onder voorwaarde dat hunne prerogatieven en rechten
zouden ontzien woi*den, doch die zich thans geduldig naar den
vooruitgang gebiedenden eisch des tijds schikken en ten volle bewust
zijn dat wij, aan wier edelmoedigheid zij zich hebben overgegeven,
hen niet zullen verlaten, nu wij zelf machtig zijn en, om te blijven
bestaan, hunnen bijstand en vriendschap niet meer behoeven?
ffDe massa ziet dit wellicht evengoed in als de hoofden ; ook haar
vertrouwen wordt aangetast , ofschoon zulke handelwijze voor een deel
moge geprovoceerd zijn; ik geloof, het zij in eerbied gezegd , dat de
grootste politieke kracht van het Gouuernement ligt in goede trouw ,
billijkheid en consequent handelen, en niet in veranderlijkheid van
beginselen.
>yMen denke overigens niet^ dat de hoofden geen invloed bezitten
en bloot onze werktuigen zijn ; dit zou eene deerlijke dwaling wezen,
die wrange vruchten zoude kunnen dragen; de beide zooeven ge-
noemde Toewankoe's hebben getoond, waartoe mannen van energie
in staat zijn. Zonder het scherpzinnig overleg en de onkreukbare
trouw van Toewankoe nan Tinggi ware het leger voor Bondjol
(1835 — 1837) onfeilbaar verloren geweest. Zal men thans, nu onze
suprematie onwrikbaar gevestigd is, deze trouw gaan miskennen,
ja wat meer is , daarin een middel van vernietiging zoeken van hen
die vroeger zulke gewichtige diensten bewezen hebben ?//...
^ Toewankoe nan Tinggi ontving sedert 1 Augustus 1884 eene maandéUjksohe
besoldiging van ƒ20 (Bes. in Rade van 10 Februari 1836, n^. 12), en sedert 1
Februari 1836 eene personeele traotements-verhooging tot hetzelfde bedrag (id. van
2 April 1886, u^. 10). — Bij besluit van 26 April 1838, n^. 14, werd hem een
inkomen van / 100 'smaands toegelegd; deee besoldlging werd bij besluit van 3
Juni 1840, n^. 12, definitief vastgesteld.
dUMATRA^S WESTKUST VAX 1836 — 1840. 171
Na deze uitweiding keeren wij tot Cochius terag. Deze bracht
eeuige dagen in de vallei van Bondjol door (12 — 18 April), nam
alle posten en stellingen in oogenschouw, en wist den goeden geest
onder de troepen weder op te wekken. Daartoe strekte ook een dag-
order, den 18^ April uitgevaardigd, waarin o.a. werd gezegd:
//Het leger, waarop ik trotsch ben, te midden van velen Uwer
eene reeks van 20 jaren een deel te hebben uitgemaakt , heeft meer-
malen moeielijke oogenblikken doorgestaan, en zelfs met belangrijker
tegenspoeden dan gij ondervonden hebt , te kampen gehad ; door vol-
harding echter heeft het alle bezwaren overwonnen, en eiken
oorlog die gevoerd ia moeten worden tot behoud en verzekering
van orde en rust in de kolonie, ons door Koning en Vaderland
toevertrouwd, met roem weten te eindigen. /y
Toen Ck)chius zich in alle opzichten van den stand van zaken had
op de hoogte gesteld, deed hij , bij missive van 8 Mei 1837 n©. 29/4
geheim , den Gouverneur-Generaal het voorstel, den generaal Cleerens
te doen vervangen.
»Alle rapporten van den generaal-majoor Cleerens — zoo merkte
hij op — dragen den stempel van weifelachtigheid ; zelfs in zijn
rapport van 8 December jl. zegt hij , alleen tengevolge van 's resi-
dents berichten tot den aanval besloten te hebben. ... Ik heb
echter noch bij de oflScieren, noch bij de soldaten onwil aange-
troffen; wel heb ik ontevredenheid bij de eersten bespeurd.//
Onder de bestaande omstandigheden achtte de generaal Cochius
Cleerens niet geschikt voor het militair commando ter Westkust van
Sumatra, /i^ moetende de chef dezer gewesten zijn een man meteenen
vasten wil, van veel ondervinding in de Indische oorlogen; die
tevens de instructie , de orde en de goede verzorging en het geregeld
beheer van dit gedeelte des legers weet te leiden , en verder door
zijne handelingen en daden een zeker vertrouwen aan de hoofden en
het volk weet in te boezemen//.
Was Cleerens in deze opzichten tekort geschoten, de billijkheid
vorderde , niet te verzwijgen ^rdat de thans overleden luitenant-kolonel
Bauer, hoezeer hij de troepen met moed heeft aangevoerd, echter
de zaken zoodanig had laten verloopen, dat de latere tegenspoeden
daaraan grootendeels mogen geweten worden, hetgeen het eenparig
oordeel van de officieren is die nog onder hem gediend hebben. De
volbrenging van de taak , aan Cleerens opgedragen , was daardoor
des te moeielijker.//
172 süicatra's westkust van 1836 — 1840.
Wat de vervanging van dezen opperofficier betrof, stelde Cochius
op den voorgrond dat, althans zoolang de oorlog voortduurde, het
noodig was het civiel en militair gezag in eene hand te vere^nigen ,
om wrijvingen en tegenwerking te voorkomen. Wanneer men dat
beaamde, dan konden alleen de luitenant-kolonels A. Y. Michiels
en H. F. Buschkens in aanmerking komen:
^Als aanvoerder van troepen heeft de eerste bewezen voorzichtig-
heid met fermiteit te paren, zijn omgang met den inlander is zacht
en omzichtig. . . .
//De tweede is meer bedaard, heeft een grondig oordeel, is een
kundig en ijverig dienaar, van een zeer fatsoenlijke levenswijze,
maar, geloof ik, bezit minder vastheid van karakter dan de eerste.
De eerste had ook ten allen tijde, zoo in de Java oorlog als daarna ,
voorspoed bij zijne ondernemingen; terwijl de tweede wel eens met
tegenspoeden heeft geworsteld die, hoezeer ten volle bewezen buiten
zijn schuld geweest te zijn, dan nog ten gevolge hebben dat ieder
officier en soldaat met meer vertrouwen den vijand onder de oogen
treedt met den luitenant-kolonel Michiels aan het hoofd, dan met
den luitenant-kolonel Buschkens."'
Naar aanleiding dezer beschouwingen werd, bij Gouvernemenls-
besluit van 31 Mei 1837 no. 1, de generaal Cleerens door Michiels
vervangen.
Hoe de Gouverneur-Generaal De Eerens dezen hoofdofficier be-
oordeelde, blijkt uit zijn geheim schrijven no. 93 van denzelfden
datum, waarin o. a. het volgende voorkomt:
//Het is mij bekend , dat de overste Michiels aan zijne
andere eigenschappen eene voortvarendheid in den dienst paart welke
soms, in overdrijving ontaardende, nadeelige gevolgen zou kunnen
hebben voor de hoogere belangen van het Gouvernement . . . Mijns
inziens voorts is hij een man, die, hoezeer uitmuntende in voor-
zichtigheid en fermiteit en ofschoon meer goede eigenschappen be-
zittende, nochtans, in andere opzichten, de palen van voorzichtig-
heid lichtelijk overschrijdt door het te veel luisteren naar eigen
begrippen en plannen van omvang, waarin hij een steun vindt
door gevestigd zelfvertrouwen en het terugzicht op eenen schooneii
loopbaan. Uit de stukken betreffende zijne zending naar de oostkust
van Sumatra (Djambi) en het destijds verhandelde blijkt, dat hij
wel eens verder ging of anders handelde dan met de bedoelingen
van de toenmaligen Gouverneur-Generaal Van den Bosch strookte.
Eene herhaling daarvan moet worden voorkomen , door het daarheen
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 178
te leiden dat geen verdere vrees voor de gevolgen zijner te groote
voortvarendheid behoeft gekoesterd te worden.
//Het is de vraag, of de overste Michiels, aan zich
zelven overgelaten, beter zal reusseeren daD de vroegere militaire
commandanten Elout, Bauer en Cleerens. Maar als de uitvoerder
van uwe bevelen vlei ik mij met een gunstigen uitslag. Ik noodig
u derhalve, om nog vooreerst op Sumatra te blijven, de zaak te
dirigeeren, na gelukkige beëindiging daarvan den overste Michiels
den gematigden weg te wijzen hoe verder te handelen , en eerst dan
naar Java terug te keeren wanneer u meenen zult, den genoemden
hoofdofficier gerustelijk het commandement onverdeeld te kunnen
toevertrouwen, het tijdstip waarvan ik volgaarne aan de kennis en
het oordeel van u overlaat.//
Door de benoeming van Michiels tot militair commandant van
Sumatra's Westkust , met het vooruitzicht daar ook als civiel bestuurder
op te treden , bleef deze voor den dienst des lands behouden : gelijk
ons uit een later (particulier) door hem aan Van den Bosch ge-
schreven brief dd. 10 October 1840 is gebleken, stond hij in Mei
1837 op het punt, ontslag te vragen en zich als suikerfabriekant
in Banjoemas te vestigen.
Hij begaf zich nu naar Sumatra, waor hij den 20» Juli aan-
kwam, den 6^ Augustus, in de vallei van Bondjol, het bevel van
den generaal Cleerens overnam, en meer dan elf jaren lang de ge-
wichtigste diensten bewijzen zou.
De krijgsverrichtingen tegen Bondjol — waartoe, bij Gouverne-
ments besluit van 4 Juni 1837 n^. 1 , nog de Afrikaansche com-
pagnie van het 2® bataljon, de te Palembang boven de bepaalde
sterkte aanwezige inlandsche militairen en, ter aanvulling van het-
geen aan de bepaalde sterkte ter Sumatra's Westkust ontbrak, de
noodige Europeanen werden beschikbaar gesteld, — werden intus-
Bchen, volgens de lastgevingen van generaal Cochius, met //veel
voortvarendheid// hervat. Van die operatiën heeft Lange een zoo
uitvoerig en juist overzicht gegeven, dat wij kunnen volstaan , daar-
naar te verwijzen.
Op den 16» Augustus 1837 — den 21» verjaardag van de weder
in bezitneming der kolonie door het Nederlandsch bestuur — viel
Bondjol ons eindelijk in handen.
Ter aandenken dat Bondjol onder de regeering van den Gouverneur-
Oeneraal De Eerens veroverd was , gelastte de generaal Cochius dat
diens naam aan de aldaar door ons op te werpen sterkte zoude worden
174 SaMAïRA*S WESTKUST VAN 1836 — 184.0.
gegeven, zoodat //het voormalige Bondjol in de toekomst, en te
rekenen van 22 Augustus, de benaming zou voeren van Sterkte De
Eerens (rapport van 21 Augustus 1837 n». 40/143).
De Gouverneur-Generaal antwoordde daarop (Gouv.-besluit van 3
October 1837 n®. 19) dat de eer der eindelijke overwinning van
BondjoJ geheel was toe te schrijven aan den generaal CJochius, en
bepaalde (art. 5) :
//dat de sterkte Bondjol geheel zal worden geslecht, en dat op
dit belangrijk punt een établissement zal worden opgericht , hetwelk ,
ter eere van den generaal-majoor F. D. Cochius, commandant van
het Indisch le^er en commissaris van het Gouvernement ter West-
kuet van Snmatra , aan wiens wijs beleid en militaire kennis de over-
winning van Bondjol te danken is, genoemd zal worden Kof^a
Generaal Cochius ff.
Gochius werd, bij Koninklijk Besluit van 8 Mei 1838 no. 72,
bevorderd tot commandeur der Militaire Willemsorde ; de twee per-
sonen , die zich bij de aanvallen op Bondjol het meest hadden onder-
scheiden — Michiels en Ondaatje — werden njet buitengewone be-
vordering, resp. tot kolonel en majoor, beloond.
Yan Michiels getuigde Cochius in zijne daartoe strekkende voor-
dracht: ffHi] is in de gelegenheid geweest zich op eene uitstekende wijze
te onderscheiden door het dirigeeren van de beide aanvallen op de
berglinie en daarna het innemen van Bondjol zelf^ ; en van Ondaatje ,
//een officier, dien ik om zijn betoond beleid in den Java-oorlog van Java
had medegenomen// : //Heeft hij bij de permanente verdedigingswerken
bewezen een excellent ingenieur te zijn, niet minder heeft hij dat
bij de berenning en inneming van Bondjol getoond ; het gold hier
niet-alleen de verkenning der plaats , maar ook de verandering van
de oude linie die wij bezet hielden. De daarop volgende aanvallen
zijn door hem bijgewoond, om zich dadelijk van het veroverde te
verzekeren. De loopgraaf, tegen Bondjol geopend , is meest door hem
zei ven bestuurd, geholpen door infanterie-officieren, daar de officieren
der genie en sappeurs allen gewond waren. Eindelijk was hij een der
eersten binnen Bondjol, tqrwijl hij, onverminderd dit alles, her-
haalde malen zware aanvallen van koorts had, daarmede echter in
dezen moeielijken arbeid heeft volhard en de linie niet verliet. . . .//
Bij het reeds genoemd Koninklijk besluit van 8 Mei 1838 no. 72
werden aan een aantal officieren en mindere militairen belooningen
geschonken. Bijzondere vermelding verdient hier, dat aan 3 inlandsche
officieren zilveren, aan 20 mindere militairen metalen medailles
sümatka's westkust VAX 1836 — 1840. 175
werden toegekend, met de bepaling dat '/in afwachting van eene
te nemen beslissing omtrent het al of niet instellen van een bepaald
eereteeken voor inlanders// , de vorm enz. der medailles door de
Indische Regeering zoude worden vastgesteld. Deze schreef , bij haar
besluit van 19 November 1888 no. 3, voor dat die medailles, vier-
kant van vorm, ten opschrift zoude hebben:
aan den eenen kant: Bondjol — Voor moed en trouw — 1837,
met het omschrift: Het Nederlandsch-Indi^ch Gouvernement;
aan de keerzijde: hetzelfde in de Maleische taal met Arabische
karakters.
De medaille zoude gedragen worden aan een oranjelint met één
blauwe streep.
Bij Koninklijk besluit van 24 Januari 1839 no. 102 werd even-
wel de (thans nog bestaande) medaille voor moed en trouw ingesteld,
en het (Jouvernements-besluit van 18 November 1839 no. 5 , art.
2 , gelastte dat de vroeger verleende vierkante zilveren en metalen
medailles (voor Bondjol) zouden worden ingewisseld tegen de nieuwe,
waaraan geldelijk voordeel verbonden was.
De Bondjol-medaille heeft alzoo slechts één jaar bestaan , maar de
verovering van Bondjol is de aanleiding geweest tot het in 'fc leven
roepen van de medaille voor Moed en Trouw.
Nu wij van belooningen spreken, is het hier de plaats om te
vermelden dat, bij besluit van 15 Februari 1838 n«. 7, //aan den
verdienstelijken regent van Batipoe// eene gouden medaille werd ver-
leend, met de vergunning tevens, om de Nederlandsche vlag te
mogen voeren.
De regent had het verzoek gedaan //om een titel , onderscheiden
van 5e larashoofden// ; doch de regeering was in dat verzoek niet
opgetreden, naar het schijnt op advies van den generaal Cochius
//dat eene inwilliging van dat verlangen den schijn zoude hebben
alsof het Gouvernement zich met het inlandsch bestuur op Sumatra
wilde inlaten.// '
Eene som van ƒ 3000. — door den regent ten koste gelegd aan
een vredes- of verzoeningsfeest na den val van Bondjol, werd bij
besluit van 8 Maart 1838 no. 6 voor rekening van den lande genomen.
^ De Minister van den Bosoh kon zioh , blijkens sijn zeer geheim KabinetaBchrijven
Tan den 17n April 1889, La A^ niet geheel met deze beBliaaiug vereenigen.
iiHet begiDsel eener zoo min mogelijke bemoeiing met de huishoudelijke aange*
legenheden der inlaudsche bevolkingtt — aldus schreef hij bij die gelegenheid aan
den Gouvemeur-Qeneraal — itmoet tooh altijd ondergeschikt blijven aan het eind-
5e Volgr. V. 12
176 sümatra's westkust van 1836— 1840.
Na den val van Bondjol zwierf het hoofd van den opstand, Toe-
wankoe Imam , nog eenige weken rond ; maar hij vond nergens
aanhang meer, zoodat hij zich, den 2Sii October 1887, onvoor-
waardelijk aan het gouvernement overgaf, slechts het behoud zijns
levens afsmeekende. De kolonel Michiels zond hem als krijgsgevangene
naar Java, waar de regeering hem aanvankelijk Tjiandjoer (Preanger
Regent(»chappen) tot verblijfplaats aanwees (Besluit van 23 Januari
1838 no, 3). Maar nog in den loop van 1838 bleek den resident
van evengenoemd gewest het //min doelmatige// , om staatsgevangenen
van dezen stempel daar veiblijf te doen houden , aangezien men
hun moeiel ijk kon beletten, ongeoorloofde relatiën aan te knoopen.
De Begeering overwoog, of men hem te Batavia zoude kunnen
oogmerk dat men aoh omtrent Sumatra heeft voorgeiteld , nl. van het wel vestigen
van ons gesag, en hoeseer ter bereiking van dat doel geenuins gevorderd wordt
dat wij ons vuoreerst met den dagelijkschen gang van het inlandBoh bestuur in-
laten, zoo zal het niettemin ter bevordering van onze oogmerken strekken, dat
Buocessieveiyk de hoofden der bevolking in de versohiUende districten meer en
meer in invloed toenemen, en daardoor in staat gesteld worden onze belangen te
behartigen, daar het altijd gemakkelijker zal zijn daaraan eenige hoofden dan de
geheele bevolking te verbinden. Hoezeer nu de verwezenlijking van 's Gouvemements-
bedoélingen ten aanzien van Sumatra slechts geleidelijk, en alleen na een verloop
van vele jaren zal kunnen bereikt worden, en dus, to7en eene ongepaste bemoei-
zucht van 's Gk)uvemements-ambtenaren , het beginsel van zoo min mogelijke be-
moeiing met de huishoudelijke aangelegenheden der inlandsche bevolking aldaar
wel en terecht is aangenomen geworden, behoeft zulks echter niet te verhinderen
dat het Gouvernement door daden, die geene dadelijke bemoeiing, althans osten-
sibel, aan den dag leggen, trachto de inlandsche bevolking aan een geregeld
bestuur te gewennen, en tevens de bestaande volksregeering langzamerhand door
een meer eenhoofdig bestuur, en de gelijkheid van standen door de vestiging eenor
aan ons verbonden aristocratie, waar die niet mocht aanwezig zijn, te vervangen.
(•Met dat inzicht zijn reeds jaarwedden toegelegd geworden aan een aantal in-
landers die op dat oogenbllk in hunne districten gebleken waren den meesten
invloed uit te oefenen; en het is mij voorgekomen, dat. het geheel hiermede in
overeenstemming zou zijn geweest om passende titels te schenken aan de aooda-
nigen, die mochten te kennen geven dat zij op die openbare bewezen van onzen
gunst en van ons vertrouwen prijs stellen.
II Dat men bij het verleenen van dergelijke gunstbewijzen niet met te veel om»
zichtlgheid kan te werk gaan, zal wel geen betoog behoeven, en Uwe Bzoellentie
zal overtuigd zijn dat het de bedoeling is, daarbij niet alleen te letten op ver-
knochtheid aan het Nederlandsch Gouvernement en op daaraan bewezen diensten,
maar ook , en wel in geen geringe mate , op de omstandigheid of de personen , die
tot eenige onderscheiding in aanmerking znuden kunnen komen , ook het vertrouwen
der inlandsche bevolking bezitten en hierbij in aanzien staan, n
Deze aanschrijving bracht echter geene wijziging in de eenmaal door de Indische
Regeering genomen beschikking te weeg.
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 177
interneeren , gelijk door den heer Francis was voorgesteld , omdat hij
daar , met meer beschaafde inlanders in aanraking komende , minder
in de gelegenheid zou zijn , door zijne dweepzucht kwaad te stichten ;
maar de Eaad van Indië was (advies van 20 Dec. 1838 n^. 1494)
van oordeel //dat ook de hoofdplaats Batavia ongeschikt was voor
hët verblijf van den genoemden balling, aangezien hij door zijne
dweepznchtige gevoelens aldaar een aanhang zoude kunnen verwerven ,
welke in zijne gevolgen nadeelig voor de rust zoude kunnen zijn,
terwijl hij daarenboven aldaar wellicht spoedig de gelegenheid zoude
kunnen vinden om zich aan het oog der politie te onttrekken en
heimelijk naar Sumatra terug te keeren./g^
Mitsdien werd bij geheim besluit van 19 Januari 1839 L» F
bepaald ^dat de staatsbanneling Toewankoe Imam met een der
Nederlandsehe oorlogsschepen naar Amboina zoude worden overge-
voerd om aldaar voortaan als staatsgevangene verblijf te houden,
met aanschrijving op den Gouverneur der Moluksche Eilanden om
bij aankomst van dien persoon een waakzaam oog op hem te houden
en te doen houden ter voorkoming van ontvluchting.//
In 1841 werd hij van Amboina overgevoerd naar Menado, waar
hij den 6» November 1854 overleed.
Nog vóór den val van Bondjol was de toestand in de Noordelijke
Afdeeling ten onzen gunste veranderd. Eleeds den 1 Ou Augustus was
Doerian tinggi door den vijand verlaten, en den 16» onderwierpen
zich alle kampongs in de vallei van Loebae Sikaping, wel ziende
dat de krijgskans nu voor goed ten onzen gunste gekeerd was , aan
ons gezag.
Aan de te Loeboe Sikaping op te werpen versterking werd door
Cochius de naam gegeven //Eedoute kolonel Michiels// (goedgekeurd
bij Gquvemements-besluit van 27 December 1837 no. 13).
Wij hebben nu nog eenige oogenblikken stil te staan bij eenige
onrustige bewegingen , welke omstreeks denzelfden tijd in de Padangsche
Benedenlanden voorvielen. Tengevolge van opruiingen van Toewankoe
Imam en de zijnen heerschte er sedert geruimen tijd gisting in de
in de XII Kota's benedenlanden , en eindelijk kwam het tusschen de
twistende partijen tot dadelijkheden , zonder dat nog een opstand
tegen het Grouvemement beoogd werd. De partij, die de wapens
had opgevat, vestigde zich te Gasang gedang (aan het zeestrand,
tusschen Tikoe en Priaman), onder de leiding van zekeren aanzien-
lijken maleier , den jang di pertoewan van Mengauw. Zij belemmerde
l78 suicatra's westkust van 1836 — 1840.
den doortocht tusschen Tikoe en Priamau, bracht den Ghineeschen
opiumpachter te Tikoe om het leven en verbrandde de eigendommen
van Toewankoe nan Ello, het hoofd der XII Kota's.
De kapitein-commandant van Mengoppo rukte daarop uit meteen
detachement infanterie, versterkt met eene afdeeling mariniers. Den
9n Angustus overviel hij de kampong Gasang gedang, die door den
vijand bij sujne vlucht in brand gestoken werd ; Toewankoe nan
Ello werd bij deze gelegeuheid gewond. Nadat de gewapende bende
verstrooid en de Jang di pertoewan naar de binnenlanden gevlucht
was, hielden de vijandelijkheden op, en na den val van Bondjol
keerde de rust geheel terug.
Wij zullen in het volgend Hoofdstuk mededeelen welke voor-
stellen door Cochius — die in het begin der maand September
1887 Sumatra's Westkust verliet en den 6^ October te Batavia
terugkeerde — werden gedaan tot organisatie van het belangrijk
gewest, dat, na den val van Bondjol, nu in werkelijkheid aan ons
gezag onderworpen was. Wij zullen daarbij regelingen van meer
plaatselijken aard buiten sprake laten, en teekenen hier slechts
aan, dat het door Lange (II bl. 295 — 296) medegedeeld plan tot
oplichting van een /^transport-établissement onder militair beheer
van Padang naar Bondjol//, aan welks uitvoering eene jaarlijksche
uitgaaf van f 74.220 verbonden was, werd goedgekeurd bij Gouver-
nements besluit van 31 October 1837 Uq. 10. Volgens dat plan
zouden transportparken, bestaande uit karren, karbouwen, draagpaarden
en koelies (Koringi's, pandelingen of bannelingen) gestationneerd
worden op 12 stations: Padang, Doekoe, Loeboe Along, Kiambaug,
Kajoetanam, Padang Pandjang, Port De Koek, Matoea, Soengei-
poear, Bambang, Pisang en Koempoelan. >
Voorts nog, dat bij het Besluit van 2 December 1837 no. 3
machtiging werd verleend tot de oprichting van een fort op een
open terrein ter Noord-oosten van Padang; daartoe waren reeds in
1828 voorstellen gedaan, waaraan nog geen gevolg was gegeven.
De opbouw werd nu //dringend noodzakelijk// geacht: //deels tot
bescherming der plaats tegen mogelijke aanvallen, b.v. van het onaf-
hankelijk landschap XIII Xota's, als ook om aan het gezag aldaar
meer klem bij te zetten ter bescherming van handel en landbouw,
1 Het tonuuiport-établiaBement werd, bij BeBluit yau 21 A^iril 1840, ii^ S,
weder onder oiviel beheer gebracht.
SinfATRA's WESTKUST VAN 1836 — 1840. 179
en om aldaar eeu versterkt punt te hebben hetwelk thans geheel en
al ontbreekt//. *
1 Aan dit besluit werd niet dadelijk uityoering gegeven; bij besluit van 18 Mei
1840, n^. 6 werd opnieuw autorisatie verleend tot den bouw van een fort te
Padang. Met dien bouw werd toen wéldra een aanvang gemaakt, maar blijkens het
besluit van 29 Maart 1842, n^ 2, werd het plan aoowél door den majoor der genie
Dibbets als door den kolonel MichiélB a%ekeurd. Zij gaven de voorkeur aan een
versterkt kampement, waarin het geheele garnizoen kon worden opgenomen. De
Directeur der genie, kolonel Van der Wijck, kon sich evenmin met het vast-
gestelde plan vereenigen y maar wensohte eene bamboedoeri-linie met 8 of 4 blok-
huisen titen einde Padang aan de landnjde tegen aanvallen te dekken, h
De Begeering gaf daarop bij gencemd besluit machtiging om de aangevangen
werkzaamheden te staken, en zond den kolonel Van der Wijok in oommissie tot
het instellen van een plaatselijk onderzoek. Qelijk bekend is, is later, overeen-
komstig diens denkbeeld, gehandeld; er zijn twee blokhuizen (thans het hospitaal
en het provoosthuis) gebouwd en een bamboedoeri-<auer-auer-) linie aangelegd,
maar de bouw van het 3e blokhuis nabij het zeestrand is achterwege gebleven.
DERDE HOOFDSTUK.
Reohterlijke orgSDlsatie. — Voorstellen van Coohlua betreffende het civiel
l>QBtuur. — Beeliflaing der Regeering. — Michiele benoemd tot civiel en mili-
têir gottvenieiir. — Inatniotie voor de officieren en ambtenaren. — Proviaio-
neele inatmotie voor den gouverneur, met memorie van toelichting.
Eeeds zeer kort na zijne aankomst te Fadang had de Grouverne-
ments-Gommissaris Cochius zijne goedkeuring gehecht aan de voor-
stellen van mr. Yisscher omtrent de rechterlijke organisatie ter
Westkust van Sumatra. Zijn aan de flegeering gericht rapport van
80 April 1837 L». O bevatte eene algemeene beschouwing over de
werking van politie en justitie in dat gewest en over de regeling der
rechterlijke aangelegenheden aldaar, vooral met betrekking tot de
rechtspleging tegenover de Maleier der Fadangsche Benedenlanden ;
daarbij werd overgelegd eene concept-instructie voor de ambtenaren
en officieren , met voorstel haar te arresteeren , gelijk geschiedde bij
het straks te noemen besluit van 29 November 1837 no. 8.
Na ingewonnen adviezen van het Hoog gerechtshof en den Raad
van Tndië werd , bij besluit van deuzelfden datum no. 9 , a. o.
dat de Baad van Justitie zou bestaan uit 1 president, 4 leden,
1 fiscaal, 1 griffier en een deurwaarder. De 4 leden waren geene
ambtenaren, doch ontvingen eene maandelijksche toelage van f50. — ;
de fiscaal was tevens magistraat en auditeur-militair te Fadang; de
griffier was tevens belast met de functie van notaris aldaar. Yoor
den Raad van Justitie werd een nieuw //provisioneel reglement»^
vastgesteld; verder werd eene instructie gearresteerd voor den
magistraat van Fadang en voor de eerste civiele autoriteit te Fria-
man; en
dat te Fadang en te Friaman inlandsche rechtbanken zouden
worden opgericht onder den naam van landraden, welke zouden
werken volgens een bij genoemd besluit gevoegd reglement. De
SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 181
oprichting van een landraad te Natal was mede in overweging geno-
men, doch afgestuit op de overweging: dat tusschenkomst in de
huishoudelijke en justitieele inrichtingen van den Maleier onraadzaam
was, aangezien deze zich nimmer als aan ons onderworpen heeft
beschouwd, en nu allicht op het denkbeeld zou komen dat wij onder-
werping aan ons gezag zouden beoogen ; //terwijl bij zijne gehechtheid
aan eigen begrippen en instellingen het voorbeeld van de daarstelling
van landraden wel eens hinderlijk zou kunnen zijn aan de uitbrei-
ding van ons gezag ter Sumatra's Westkust.//
Voor Padang en Priaman golden deze overwegingen niet, aangezien
dan ook reeds vroeger landraden gevestigd geweest waren; hunne
weder-instelling was zelfs wenschelijk, omdat de hoofden zich beklaagd
hadden , door de intrekking in hun aanzien en in hunne rechten
verkort te zijn. Maar voor Natal werd bepaald dat voorloopig de
de oude instellingen behouden zouden blijven, onder dien verstande
dat in de wijze waarop zij werken nader de noodige wijzigingen
zouden kunnen worden gebracht.
Omtrent de samenstelling van het civiel bestuur ter Westkust
van Sumatra schreef Cochius, bij missive van 20 October 1837
]> Q«, na raadpleging van den Adjunct-commissaris en //voor zoo-
veel noodig// ook van den resident, o. a. het volgende aan den
Gouverneur-Generaal.
//Het gezag van het opperhoofd dezer kust strekt zich uit over
bijna de geheele Westkust van het eiland en hetgeen verder van
daar door ons in de binnenlanden wordt bezet; eene lengte langs
de kust, gerekend tot aan de rivier Singkel tot waar onze uitbrei-
ding vermoedelijk zal ondernomen worden, van 161 HoU. mijlen,
waarop, behalve verscheiden kleine établissementen, tegenwoordig
reeds als belangrijk zich hebben doen kennen de zeehandelplaatsen
Padang, Priaman, Natal en Bengkoelen. De beide laatstgenoemden
kunnen vooralsnog van de hoofdplaats slechts over zee worden
bereikt, en vordert de reis naar een daarvan, en terug, gewoonlijk
eeue maand, welk tijdsverloop voor het hoofd des bestuurs nog
wordt verlengd door het door hem in te stellen onderzoek der be-
staande inrichtingen en den gang van het bestuur. Zooals onze
uitbreiding binnenlands nu reeds tot stand is gebracht, vordert zij
ook aldaar van dezen hoofdambtenaar de bijzondere aandacht, om den
geest van het volk dat dit gedeelte bewoont gade te slaan en te
doen leiden niet alleen , maar ook om te waken dat het daar geves-
182 sumatra's westkust van 1836 — 1840
tigd Earopeesche gezag zoodanig werkt als is uitgedrukt bij het
besluit van den Commissaris-Generaal van 11 October 1833 n^. 310,
hetwelk van den beginne af aan zorgvuldiger in acht genomen Iiad
behooren te worden.
^/Ongeacht dezen uitgebreiden omvang rust op den resident de
verplichting en verantwoordelijkheid om voor 's lands belangen , en
tevens voor die van de geheele bevolking te waken.
//Het een en ander veroorzaakt veel, en geen alledaagsch werk:
aan den eenen kant geregelde inrichtingen voor het financieel bestuur,
bij verscheidene handeldrijvende plaatsen langs de kust en eene niet
onaanzienlijke , zich op den handel toeleggende Europeesche bevolking,
waarvan de meesten vreemdelingen, benevens vele vreemde iulandsche
handelaars; en, aan den anderen kant, eene niet aan onze wetten
onderworpen en ooilogzuchtige inlandsche bevolking die, om onzen
handel uit te breiden, tot den landbouw dient te worden aange-
moedigd.
//De daaruit voortvloeiende arbeid is omslachtig : de financiën , de
correspondentie, de controle over de menigte ambtenaren, in een
woord de surveillance dat alle bevelen der regeering en hare inzichten
met dit land over het geheele gebied worden nagekomen, is eene,
voor een persoon te zware taak, hetgeen de tegenwoordige resident
dan ook niet geaarzeld heeft mij te verklaren.
^Onze financieele belangen, voorzeker een essentieel punt, binden
den resident aan Padang, alwaar die behandeld worden, hetgeen
dan ook de reden is , dat die hoofdambtenaar ^ zoolang hij daar het gezag
voert , noch Natal , noch Bengkoelen heeft gezien , gezwegen van de
plaatsen van minder belang op de kust; alleen door den drang der
omstandigheden genoodzaakt heefb hij , van tijd tot tijd , in de boven-
landen, waar de oorlog werd gevoerd, zich opgehouden, zonder even-
wel meer te kunnen zien dan hem de omstandigheden aanboden;
weshalve de landen der L Kotas, van Halaban, Boea enLintounog
niet door hem bezocht zijn kunnen worden, evenmin als, om de
Noord, de onderworpen landen Rau en Mandaïling.
//Ofschoon de afscheiding, van de residentie, van de adsistent-
residentie Bengkoelen welke ik als zeer doelmatig beschouw, reeds
in overweging genomen is, oordeel ik, al wordt daartoe ook over-
gegaan, de uitgestrektheid der residentie van Sumatra's Westkust
nog te groot voor ééne inrichting als de bestaande; hetgeen nu in
de Bovenlanden bestaat is geheel onvolmaakt, zonder eenheid en
aanzien; da^^rom acht ik het invoeren van een geregeld bestuur \jx
SUMATRA's IVESTKUST VAN 1836 — 184«0. 183
die landen niets meer dan dat daarmede eerst een begin zal worden
gemaakt, hetgeen ook niet ten onrechte op de kast van toepassing
is, alzoo men vandaar weinig meer verneemt dan hetgeen de plaat-
selijke ambtenaar in zijne rapporten opgeeft.
//Het mag daarom van belang niet-alleen , maar zelfs noodzakelijk
worden geoordeeld, dat de inrichting van het civiel gezag te dezer
kust aan het opperhoofd toelaat , zich te kunnen bewegen opdat hij ,
vooral in den beginne, dikwerf de onderscheiden gedeelten zal
kunnen bezoeken om zich te verzekeren dat zijne ondergeschikten
gelijk , met beleid en met zachtheid arbeiden in den geest der voor
hen ontworpen instructie, Uwe Excellentie aangeboden bij mijne
missive van 30 April jl. L» C*, en welke gegrond is op de voor-
schriften, bij het besluit van 11 October 1833 no. 310 gegeven.
//Vertrouwende, uit het vorenstaand kort overzicht te hebben
aangetoond van hoeveel omvang en van welken aard de velerlei
verplichtingen zijn die op den resident rusten, zoo geloof ik daaruit
te kunnen besluiten — nog in aanmerking nemende de inzichten
van het Gouvernement met dit land, waarvan de bevolking zoo
noodig heeft met beleid te worden beteugeld, — dat de taak van
den resident, met het personeel waarover hij te beschikken heeft , te
zwaar is, en zelfs naar eisch niet is na te komen.
'/De resolutie van den 23» Januari 1833 no. 3 bevat de bepa-
lingen dat het hoofd van het bestuur dezer kust zich in de boven-
landen zal vestigen, dat de keuze voor de hoofdplaats zoodanig
moet zijn dat zij, door het aanleggen van verdedigingswerken en
het aldaar plaatsen van de reserve van de bezetting der kust de
hand kan leenen tot behoud der inwendige rust, en tevens de mid-
delen aanbiedt om een buitenlandschen vijand te kunnen weerstaan ;
— dezelfde regel als tot basis voor Java is aangenomen.
ffJn het besluit van den 11"* October 1833 no. 310 en in de
daarbij gevoegde toelichtende memorie heeft de Commissaris-Generaal
echter den geest van ons bestuur ter bedoelde kust op eene andere
wijze geregeld, en bepaald dat er in de Bovenlanden wel één ver-
sterkt handelsetablissement zal worden opgericht, maar is tevens^ bij
het besluit van dienzelfden datum n©. 313, bevolen dat Padang de
residentie voor den civielen, en ook voor den militairen gezaghebber
zal zijn.
//In de, voormeld besluit no. 310 gevolgde instructie voor den
militairen commandant der kust van 20 December 1833 n^. 467 is
wijders voorgeschreven dat onze reserve in de Bovenlanden zal worden
184 sümaïea's westkust van 1836 — 1840.
gelegerd, en wel omstreeks Padaug Pandjang of liet daar nabij gele-
gen Gocnoeng, vó<5r de kloof of bergpas; tot welk einde, bij besluit
van 8 October 1835 no. 1, eene som van f41339,25 is beschikbaar
gesteld voor den opbouw van een kampement.
//Uit den geest van alle aangehaalde stukken meen ik nochtans
te mogen besluiten dat de bedoelingen van den lastgever dezelfde
zijn gebleven, zoo met opzicht tot het behoud van de inwendige
rust als tot de verdediging i^aar buiten ; en dat de verplaatsing van
den hoofdzetel des bestuurs naar de bovenlanden achterwege is ge-
bleven met het oogmerk daarop nader terug te komen, alzoo de
latere wijzigingen in het bestuur, hetwelk in de voren aangehaalde
resolutie van den 23^ Januari 1833 n©. 3 is omschreven, met het
oog op de inlandsche bevolking zijn gemaakt.
//In het belang van alle deze oogmerken mag het er voor gehou-
den worden dat liet aanwezen van het hoofd des bestuurs in de
Bovenlanden noodzakelijk is, en dat zijne bezigheden vorderen, hij
zijn beweegbaar zij en mitsdien in de gelegenheid zij gesteld zich
dtór te vertoonen , waar hij zulks noodig acht om met den volks-
geest en den gang van zijn bestuur door eigen overtuiging bekend
te blijven.
//Over het verkieslijksle punt voor het aanleggen van den hoofd-
zetel en over al het belang dat wij er bij hebben dat deze verde-
digbaar zij , zal ik de gelegenheid hebben nader uit te weiden bij
mijn rapport over de militaire aangelegenheden te dezer kust.
//De opgenoemde overwegingen leiden mij tot de verklaring dat
naar mijn oordeel het gezag ter Westkust van Sumatra, in naam
van het Gouvernement van Nederlandsch-Indië, door een Gouverneur
of Opperhoofd gevoerd worde en deze bijgestaan zij door de noodige
mindere ambtenaren.
//Voorts, dat hij meer macht dient te hebben en van ruimere
instructien voorzien zij dan thans het geval met den resident is.
Het verschil tusschen den Gouverneur of het Opperhoofd en den
resident dient niet alleen in naam te bestaan. Hoezeer Padang,
hemelsbreedte , niet ver van Batavia verwijderd is, zoo verloopen er
soms 3^4 maanden voordat op een dezer plaatsen tijding van den
andere wordt aangebracht, hetgeen in spoed vorderende zaken hinder-
lijk, ja dikwijls schadelijk voor de belangen werkt.. Daarbij zal,
gelijk ik zooeven heb aangemerkt, het hoogste gezag naar mijn inzien
uit de Bovenlanden moeten gevoerd worden.
//Nu ontstaat de vraag, of de eerste autoriteit te dezer kust zal
SUMATXA^S WESTKUST VAN 1836—1840. 185
dienen te zijn een civiel dan wel een militair persoon; waarop ik,
in overeenstemming met den heer Adjunct-commissaris , mij voor een
militair moet verklaren.
//De afscheiding van het hoogste civiel van het militair gezag
kan op Java in de residentiën bestaan, omdat het land gerekend
mag worden in vrede te zijn, de commandant van het leger zich
daar bevindt, en, in geval van verschillen, in korten tijd de toe-
vlucht genomen kan worden tot de Gouverneur-Generaal, in wien,
van beide, de oppermacht vereenigd is.
>7ln het algemeen acht ik de vereen iging van civiel en militair
gezag wenschelijk op de Buitenbezittingen, die niet louter handels-
plaatsen zijn ; en voor Sumatra's Westkust , waar een zoo aanzienlijk
gedeelte van het leger geëmployeerd wordt, oordeel ik eene ver-
deeling van gezag allemadeeligst voor 's lands belangen om de vol-
gende overwegingen :
//lo. Tracht het Indisch Gouvernement , nadat eenmaal vaste voet
in de Bovenlanden van Padang zal zijn verkregen , zich over Sumatra
uit te breiden , zooals het besluit van den Commissaris-Generaal van
11 October 1883 no. 310 zoo stellig beveelt. Met uitzondering eener
kortstondige onderwerping van Bondjol en Rau, benevens eenige
kampongs aan de Oostelijke grenzen gelegen, hjeeft die uitbreiding
bij den oorlogzuchtigen, dweepzieken en volhardendeu Sumatraan
slechts door kracht en door de schrik onzer wapenen knnnen worden
aangevangen. In het tegengesteld geval, n.l. wanneer die uitbrei-
ding langs den vredelievenden weg , , door onderhandelingen wordt
verkregen, zoo brengt niettemin de onderwerping van elk landschap
de verplichting voor ons mede het te beschermen, en dikwijls het
te bezetten.
ffTot het verkrijgen der bezetting zal de civiele autoriteit zich
alzoo tot den militairen bevelhebber moeten wenden ; en , vooraf niet
in staat geweest zijnde om de militaire macht te berekenen, kan hij
zich onvoorzichtiglijk in eene te groote uitbreiding voor die macht
hebben gewaagd, en grooier verplichtingen, door te verleenen be-
scherming, op zich geladen dan kan worden nagekomen.
>/Bij den militairen bevelhebber , met het opperste gezag bekleed ,
aan wien de bedoelingen bekend zijn, maar die ook tevens nauw-
keurig bekend is met de voorhanden middelen, wordt eene ver-
keerde berekening dienaangaande on verschoon baar, althans is hem
de gelegenheid benomen om de gevolgen van verkeerde maatregelen
of onjuiste berekeningen in de uitkomst op eene hem tegenover-
186 sumatea's westkust van 1836 — 1840.
gestelde autoriteit te werpen; zijne verantwoording is onverdeeld.
ff2^. Zonder hulp der bevolking, die alleen aan het Opperhoofd
der kust het oor leent, kunnen noch militaire bezettingen, noch
oorlogsoperatiën worden ondeniomen. Hetzij nu de bevolking als
bondgenoot zich vrijwillig aanbiedt, hetzij zij daartoe aangespoord
moet worden, vordert het belang der zaak, dat de militaire bevel-
hebber over deze medewerking de directe beschikking heeft.
^Ons bezit der Padangsche Bovenlanden is nog niets meer dan
eene militaire bezetting , die onderlinge twisten tusschen de bevolking
moet trachten te voorkomen, in het vooruitzicht dat eene voort-
durende rust de volksindustrie zal ontwikkelen, en tegelijk eene
toeneming van behoefte aan voortbrengselen van elders zal teweeg
brengen. Het gezag is weinig meer dan ideaal, niets meer dan
invloed oefenen wij bij de bevolking uit; onze uitbreidingen zijn
door militaire bewegingen verkregen , waarin de Maleier ons gewillig
zijn bijstand bood; maar die goede hulpvaardige gezindheid is ver-
dwenen met de verwijdering der Padries van het grondgebied en
met de vrees voor hunne onverbiddelijke gestrengheid.
>/De beloften , door ^s Gouvernements Commissarissen aan de be-
volking gedaan, bij publicatie van 25 October 1833 , dat zij bevrijd
zoude worden van de koeliediensten, kunnen nimmer, zel& niet met
de grootste inspanmng worden nagekomen daar , zooals is aangemerkt
alle militaire occupatiën van de diensten der bevolking afhankelijk
zijn. De daardoor bij het volk ontstane teleurstellingen worden wel
is waar in het voordeel onzer belangen iets gematigd door zijne
eigene overtuiging dat de koeliediensten niet geheel afgeschaft kondeu
worden, maar daardoor wordt, hoe aanzienlijk ook de loonen zijn
die daarvoor worden betaald, de afkeer niet verminderd welke de
inboorling vrij algemeen voor dezen dienst voedt. Alles wat in deze
gedaan kan worden is, zooveel mogelijk , de bevolking te verlichten ,
en vooral te waken dat door soortgelijke diensten hunne gemeen-
schappelijke dorps- of akkerbezigheden niet lijden.
//Om dit te kunnen beoordeelen behoort het bestuur zich met
het aantal inwoners , de gesteldheid van den bodem en met 's volks
plaatselijke bezigheden bekend te maken, waarbij de toestand van
den oogst niet over het hoofd mag worden gezien, waarover de
berichten in te winnen zijn bij hem, die eenigentijd onder de be^
volking zijn geplaatst geweest.
//Hiermede kunnen de officieren maar zeldzaam de vereischte nauw-
keurige bekendheid hebben; zoo wegens hunne vele verplaatsingei^
SÜMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 187
als omdat zij geen voldoende oorzaken hebben om zich in de huis-
houdelijke inrichtingen van den inlander in te dringen.
De militaire kommandant zal alzoo, bij de noodzakelijkheid van
het aanleggen van een militairen post en het doen eener beweging
het civiel bestuur daartoe moeten raadplegen, van wiens inlichtingen
en hulpvaardigheid al deze ondernemingen afhankelijk zijn.
z)' Zond er gemeenschappelijk overleg van het civiel en militair
bestuur kan dus in den regel het welslagen eener onderneming niet
worden verwacht; dit welslagen is evenzeer onderworpen aan den
spoed waarmede elke onderneming wordt ten uitvoer gelegd, welke
spoed bij eene afscheiding van gezag niet wordt bevorderd door den
tijd, we]ke er verloopt voordat alles tusschen de civiele autoriteit
en den militairen kommandant is overlegd , waardoor niet zelden de
gunstigste oogenblikken verloopen om , met één slag , de zaak reeds
in hare geboorte te smoren; noodwendige briefwisselingen, die het
gevolg eener scheiding van gezag zijn , geven daarenboven aanleiding
dat, met verbreking der geheimhouding, een bepaald voornemen
uitlekt en daardoor een voorbereide vijand wordt aangetroffen.
//De beschikbaarstelling van de noodige middelen vordert, zelfs
met de meeste eensgezindheid en overeenstemming , bij eene scheiding
van gezag, bevelen van verschillende autoriteiten, waardoor, reeds
vau den aanvang af aan , de bewegingen verdeeld worden bestuurd
ten koste der snelle uitvoering^ en is de militaire kommandant
onmachtig zelfs om de mindere civiele gezaghebbers tot voortvarend-
heid aan te sporen of wegens terecht te wijzen ; hetgeen , 't zij dan
te recht of ten onrechte, bij tegenspoeden, vooral in den aanvang,
gewoonlijk een beroep op het civiel bestuur tot verontschuldiging
voor den militairen commandant oplevert.
//Nimmer zijn, ter Sumatra's Westkust, de verschillende bedoe-
lingen van het Gouvernement volkomener en spoediger uitgevoerd
dan onder het bestuur van eenen civielen en militairen commandant ,
in 1831 en 1832; het wederom verloren gaan der behaalde voor-
deden is aan velerlei oorzaken toe te schrijven, onder welke als
een der niet onbelangrijkste te tellen is dat buitenlandsche aangele-
genheden de toezending van versterking derwaarts hebben in den
weg gestaan, waarop het hoofd des bestuurs dier kust op een vast-
gesteld tijdstip recht had te mogen rekenen.
//Niets heeft ongetwijfeld de behaalde voordeden meer bevorderd
en ook bij de geleden tegenspoeden het behoud van het terugtrek-
kende leger en de rust in het ons onderworpen land meer begunstigd
188 sumatra's westkust van 1836—1840.
dan de omstandigheid, dat in den bevelhebber van het leger zich
tevens het hoogste civiel gezag vereenigde, deze alzoo met den
geheelen omvang der hulpmiddelen van de bevolking bekend was,
daarnaar zijne bewegingen konde regelen en diezelfde middelen zelf
op een bepaalde tijd en op eene bepaalde plaats kon laten werken.
//Deze vereeniging van beiderlei gezag in denzelfden persoon heeft
nochtans opgehoaden, en sedert zijn de militaire operatiën op een
nog meer ernstigen voet voortgezet; de militaire commandant, met
bepaalde instructiën en stellige bevelen voorzien , is afhankelijk ge-
weest van de inlichtingen, hem door het civiel bestuur gegeven, en
van de middelen, die hem door dat bestuur tot voortzetting van
den oorlog moesten worden verleend. Of nu èn inlichtingen, èn
middelen zoo volledig mogelijk en tijdig genoeg zijn gegeven als
ware verwacht^ en of niet daarmede de gunstigste oogenblikken
zijn verloopen, tot bereiking van het grootste nut, is iets dat
moeielijk is te beslissen, doch door mij betwijfeld wordt op grond
van hetgeen ik gedurende mijn aanwezen op de kust zelf gezien en
ondervonden heb; maar minder twijfelachtig is het, dat daardoor de
verantwoordelijkheid van den militairen commandant aanmerkelijk is
verzwakt geworden.
//So. De inlander van Sumatra is weinig in staat, de verhouding
van het militair gezag, als een afgescheiden bestuur, te bevatten.
Zoolang zijn belang medebrengt dat hij onderworpen is weet hij zich
bij dat gezag in te dringen waarmede hij in onmiddellijke aanraking
staat en waarvan hij directe bevelen ontvangt. Ten zuiden van
Padang en in onze oude bezittingen te Fadang, Priaman, Tikoe en
Ajer Bangies was de inlander slechts met een gezag, het civiele,
bekend gemaakt; gezag, aan wien ook toevertrouwd, wordt daar
door hem ontzien. Deze zeeplaatsen zouden eene algeheele uitzonde-
ring maken op de nuttigheid van een eenhoofdig bestuur, ware het
niet dat zij middelen bezitten die, althans bij de voorgenomen uit-
breidingen, noodzakelijk ten dienste van den militairen bevelhebber
dienen te staan.
//In de Padaugsche Bovenlanden , alwaar het Nederlandsche gezag ,
en daarmede het eerste Europeesche, met den sterken militairen
arm gevestigd is, begreep de inboorling in 1838 den overgang niet
tot een civiel bestuur en van een civiel opperhoofd, evenmin als
van eenen militairen gezaghebber^ zonder macht om hem zijn ver-
langen te doen verstaan. Meesterlijk heeft de Maleier zich dan ook
weten te bedienen van de indertijd gerezen oneenigheden tusschen
süMatea's westkust van 1836 — 1840. 189
den civielen gezaghebber in de Padaugsche Bovenlanden en den
militairen commandant, waarvan hij al spoedig onderricht werd, en
daarmede zijn voordeel gedaan om zijn traagheid in het leveren van
transportmiddelen en Imlptroepen te verschoonen. De pogingen, die
gedaan zijn om voor het civiel oppergezag achting in te boezemen
hebben op die plaatsen , waar het tooneel van den oorlog niet metter-
daad was overgebracht, eene minachting voor het militair gezag
doen geboren worden. Door dit laatste mochten aan de bevolking
geene bevelen worden gegeven; zij moesten van de hoogste civiele
autoriteit uitgaan, en op de mindere afdalen, om zoo tot de bevolking
te geraken; deze gerekte, hoezeer regelmatige weg verlamde, zooals
licht is te beseffen, de opvolging, zoowel van de onverschilligste als
van de noodzakelijkste verzoeken.
//4o. De afscheiding der beide opperbesturen heeft het gevolg,
dat ieder ambtenaar en elk ofScier, daar ter kuste, zich alleen
tegenover zijnen chef verantwoordelijk acht, en niet geheel bekend
is met de bedoeling en de belangen van het Gouvernement, waar-
door beider streven naar verschillende oogmerken is; de ambtenaar
beschouwt alles wat hij voor het leger in het geheel , of voor enkele
militairen in het bijzonder,^ te verrichten heeft als een last, en daar
zijn er die het maar al te zeer laten blijken. De officier verbeeldt
zich niets dan opofferingen te doen en den ambtenaar er de vruchten
in rust en overvloed van te zien plukken.
//Uit deze verhouding ontstaat, ten minste hier, eene spanning
tusschen beide , welke nadeelig op den dienst van beide departementen
werkt, omdat hare uitwerking door twee verschillende hoofden van
bestuur moeielijk onmiddellijk kan worden bespeurd. Wordt het civiel
en militair gezag in denzelfden persoon vereenigd, zoo overziet deze
het geheel , verhoedt botsingen , beider werking is hem even belang-
rijk , en 's Gouvernements belangen kunnen daardoor slechts bevor-
derd worden.
ffh^. De oogmerken van het Gouvernement met de binnenlanden
vorderen dat de rust zooveel maar mogelijk bewaard worde , om bijna
de eenigste inkomsten te verzekeren door middel der aankweeking
van de cultuur, opdat het product naar de markt kan afvloeien; ten
opzichte waarvan nog zij ongemerkt dat een eenhoofdig bestuur het
beste in staat is, smeulende opstanden door voorsHchtige en tijdige
maatregelen te voorkomen,
^Uitgaande van het denkbeeld dat het bestuur over Sumatra's
190 SUMATRA'S WESl'KUST VAN 1836—1840.
Westkust aan een Gouverneur wordt opgedragen en deze zijn ver-
blijf zal houden op eene aan te geven plaats in de Padangsche
Bovenlanden , dan dient , naar mijn oordeel , onder zijn opperbe^tuur ,
deze kust verdeeld te worden in 3 afdeelingen of residentiën, als:
vlo. de Zuidelijke of Bengkoelen (zoolang deze nog onder de
Westkust van Sumatra zal behooren};
ff2o. het midden, of Padang, en
/r3o. de Noordelijke, waarvan het goed zoude zijn, vooreerst den
zetel van Natal naar Ajer Bangies te verleggen, omdat:
a. Ajer Bangies gezonder is:
b. daar veiliger reede is, welke te Natal ontbreekt;
c. Ajer Bangies meer en meer gemakkelijker dëbouchë^s naar
Mandaïling, Rau en de Ophirdistricten heeft, en
//. Ajer Bangies voorheen eene aanzienlijke handelsplaats was ,
alwaar veel benzoë en kamfer verhandeld werd.
//Wellicht zal er later betere gelegenheid zijn om den zetel dezer
residentie meer Noordelijk te vestigen, waaromtrent nader; daarom
zullen de inrichtingen te Ajtr Bangies zoo min mogelijk omslachtig,
doch temporair moeten zijn. En om der bezuinigingswille behoeft
deze verplaatsing naar Ajer Bangies niet vermeden te worden , daar
toch het ongezonde Natal, bij allermoeielijkste gemeenschap met de
binnenlanden, gelijke uitgaven zal vorderen door den slechten toe-
stand, waarin zich de établissementen aldaar bevinden.
vDe grensbepaling tusschen Bengkoelen en Padang kan blijven
zooals zij thans bestaat , zoodat Moko-Moko tot eerstgenoemde , Indra-
poera tot laatstgenoemde afdeeling blijft behooren; die tusschen
Padang en de Noordelijke residentie acht ik het doelmatigst de
Massang, van zee af, waar deze rivier meer onder den naam van
Katiagan bekend is en thans de rechtstreeksche afstrooming daarvan
is, tot daar waar de Alahan Pandjang in die rivier valt; vervolgens
de noordelijkste grens, van de VU Ijoerahs en de L kota's , zoodat
beide deze landschappen tot de residentie Padang zullen behooren;
de uiterste noordelijke grens van de noordelijke residentie zal zich
tot aan de rivier van Singkel moeten bepalen.
//Eene door mij ontworpen samenstelling van het bestuur van
Sumatra's Westkust, verdeeld in twee residentiën, Padang en Ajer
Bangies, wordt Uwe Excellentie hierbij aangeboden, waarop ik de
onderindeeling der residentiën naar mijn oordeel gebracht heb, be-
nevens het personeel dat ik voor het bestuur der thans onder ons
gezag gebrachte uitgestrekheid noodig acht, hetgeen, voor zoover
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 191
de onderdeden betreft, naar gelang der verdere uitbreiding zal ver-
meerderen.
//Tot de verdeeling van dit gedeelte der kust in twee residentiën
heeft mij geleid:
//lo. dat de Maleische bevolking van Padang en de Bovenlanden
wel degelijk al de aandacht vun een kundig resident, bijgestaan door
goede en beschaafde ambtenaren vordert, en dat het woelziek en
oorlogzuchtig karakter der Maleiers niet gedoogt, dat de resident
zich ver van hen verwijdert;
//2o. dat, naar mijn inzien, het streven van evenbedoelden amb-
tenaar moet zijn , de bevolking der XIII Kota's zoodanig te leiden,
dat zij eindelijk verplicht wordt zich in onze armen te werpen en
onze bescherming in te roepen; een oorlog aan dien kant zal onze
inkomsten te veel schaden, en meen ik dat deze onderwerping ge-
makkelijk zal gaan, wanneer wij op de grenzen van dat land, in
de XX Kota's en in het Padangsche, goede aarden versterkingen
aanleggen, hetgeen hen zal imponeeren en niet moeielijk doen zijn
om bij dat volk eene onderlinge verdeeldheid te onderhouden welke ,
volgens mij^ hen het spoedigste en zekerst verplichten zal, ons als
beschermers en beslechters hunner geschillen in te roepen, waarna
hun invloed langs de kust van Padang tot Indrapoera zal ophouden.
Oostelijk van onze grenzen, in de Padangsche Bovenlanden, vindt
men zeer weinig bevolking meer, en valt er weinig van dat land
te zeggen daar het nagenoeg onbekend is.
//8o. geloof ik dat voor den resident van Ajer Bangies het schoonste
veld geopend is om land en bevolking ouder ons gezag te brengen ,
daar het zich laat aanzien dat aan de Battasche bevolking onze be-
scherming meer welkom zal zijn dan aan de Maleiers, die van de
eerstgenoemde de ergste vijanden zijn ; het volk is vlijtiger , gehoor-
zaam aan zijne hoofden en lijdelijker; dit wordt bewezen door het
land van Mandaïling en Angkola, en laat zich ook met grond van
de meer Noordelijk gelegen Batta's vermoeden.
//Het gering getal Maleiers en Atjehers langs de kust zal, zoo
de Batta's die meer binnenslands wonen onze bescherming genieten ,
van zelf moeten zwichten en dus zal , geloof ik , met weinig bezwaar
de geheele kust, van Natal af tot aan de Singk el-rivier toe , benevens
de binnenlanden , in weinige jaren onder ons gezag kunnen komen ,
mits de zaak met voorzichtigheid en overleg wordt ondernomen.
>/Hier zal niet behoeven te worden omschreven wat daarbij de
handel zal winnen , die nu meestal door vreemde handelaren wordt
6e Volgr. V. 18
l92 SUMATRA*» WESTKUST VAN 1836 — 1840.
gedreven; immera levert dat gedeelte van dit eiland eene aanzienlijke
hoeveelheid peper, benzoë, kamfer, goud en meer andere artikelen
op , die dan in handen van den Nederlandschen handel moeten vallen.
ffj)e kust levert schoone reeden, baaien, en zelfs binnen'slands
bevaarbare rivieren op.
ffÏAl de hoop ons in dit land uit te breiden kunnen worden
vervuld, zoo lijdt het geen twijfel of een afzonderlijk hoofd van
bestuur is om de Noord noodig, en dan zal later de hoofdplaats
daarvan wellicht het geschiktst aan de monding van de rivier Sing-
koeang , ook wel genaamd Batang Ajer Gadies , te verleggen zijn ;
eene rivier die tot in het land van Angkola bevaarbaar moet zijn
en in dat opzicht de belangrijkste van deze kust is.
//Het zal Uwe Excellentie gewis opvallen dat vele ambtenaren door
mij noodig zijn geacht voor het bestuur in de Binnenlanden. Ik
acht het daarom dienstig op te merken dat onze ambtenaren te dezer
kust in zekeren zin datgene moeten verrichten wat op Java de regenten
doen: komt van hen de last, zoo wordt daaraan door de bevolking
voldaan ; geschiedt dit daarentegen door hare eigen hoofden , dan
slechts ten deele en ook wel in het geheel niet. Daarenboven zijn
de ambtenaren noodig om het oog op de bevolking te houden en toe
te zien wat er onder haar omgaat.
//Deze ambtenaren heb ik met den titel van controleur bestempeld ;
het is te wenschen dat er vele onder hen gevonden zullen worden
die met de cultures bekend zijn, daar de Maleier leerzaam is en
spoedig zijn voordeel met verbeteringen weet te doen.
vDe adsistent- residentie Bengkoelen laat ik buiten sprake, daar er
plannen bestaan haar met Palembang te vereenigen, wat m.i. zeer
te wenschen is.
//Ik heb mij uitsluitend bepaald tot civiele ambtenaren ,
dewijl het zeer zelden goed is, aan den ondergeschikten officier,
die beschikking over de gewapende macht heeft, tevens het civiel
gezag op te dragen, hetgeen hier vroeger veel kwaad heeft gedaan
en zoo ik meen veel onheil heeft berokkend; de officier wordt door
zijne dubbele betrekking daarenboven aan zijne plaats gebonden en
blijft niet beschikbaar; daarbij oordeel ik de zekere controle, welke
er bestaan zal wanneer het civiel bestuur van het militair comman-
dement in de districten zal zijn afgescheiden, nuttig èn voor den
jongen ambtenaar, èn voor den officier.
//Eindelijk heeft mij , bij het ontwerpen der samenstelling
van het bestuur voor deze kust, nog geleid Uwer Excelleutie^s
SiJMATKA.^S WESTKUST VAN 1836 184j0. 193
kabinets-missive van den 7a Juli jl. no. 126 geheim, waarbij 's Konings
wil omtrent dit eiland zoo uitdrukkelijk wordt kenbaar gemaakt,
tengevolge waarvan het personeel in evenredigheid der verdere uit-
breiding zal moeten toenemen. /ï'
Overeenkomstig de voorstellen van den generaal Cochius werden
bij Besluit van 29 November 1837 no. 8 verschillende bepalingen
vastgesteld.
Onder nadere goedkeuring des Konings werd het algemeen bestuur
van Sumatra's Westkust opgedragen aan een civiel en militair
Gouverneur, tot welke functie de kolonel Michiels werd geroepen
/^met bepaling dat hij zal moeten verblijf houden te PadangPandjang.//
Den resident Prancis werd //tengevolge van de intrekking van zijn
ambt en naar aanleiding zijner verzoeken/j' eervol ontslag uit zijne
betrekking verleend , met bepaling dat hij naar Java zoude terugkeereu.
De hoofdtrekken der organisatie van het civiel bestuur kunnen
als volgt worden samengevat.
Het gewest zoude worden verdeeld in twee residentiën: Padang
(resident de heer A. J. Vriesman, tot dusver adsistent-resident van
Patjitan) en de Noordelijke Residentie (w<l resident , gevestigd te Ajer
Bangies, de kapitein C. P. C. Steinmetz, thans civiel gezaghebber
in de Padangsche Bovenlanden).
De residentie Padang zou bestaan uit de volgende afdeelingeu :
a. Padang (standplaats van den resident) , waartoe behooren : Padang ,
Nangalo, XX Kota's, Limau-manis, Loeboe kilangan, Boengoes,
Tjindaki, Toeloe Kaboeng, Pau (standplaats van een controleur 4®
kl.), Kota tengah, Troesan, Sigoentoer en Poeloet-Poeloet.
h, Priaman, onderverdeeld in: Priaman met V Kota's, Naras
(Mangong), Priaman (controleur 1® kl.), Vil kota's, Oelakkan;
Tikoe met Tikoe (controleur 3® kl.) , Mengoppo , Gragahan , Loeboeq
bassoeng, XII Kota's; Kajoetanam (controleur 3e kl.) met Pakan-
dangan en Sinto Loeboeq along.
c. Poeloe tjinko (controleur 3® kl.) met Bajam, Salido, Painan ,
Batang kapas, Tello, Taratta, Seranti, Priongpara, Kambang, Palanghai,
Soengeitoro, Pangissan, Ajeradji en Indrapoera.
d. de Batoe-eilanden (een controleur 4® klasse),
e. de Padangsche Bovenlanden, gesplitst in:
1. Padang Pandjang (IX Kota's, XX Kota's, Batipo) , met 1
controleur Ie kl. te Padang Pandjang en 1 controleur 2e
kl. te Singkaraq;
194 SUMATRA^S WESTKUST VAN 18S6 — 1840.
2. Fort van der Capellen (Tanah datar en Tandjong Alam) met
1 controleur 1« kl. te Fort van der Capellen en 1 controleur
4® kl. te Tandjong Alam;
3. Fort de Koek (Agam en VII Kota's), met 1 controleur 1® kl.
te Fort de Koek en 1 controleur 4® kl. te Peloepoe;
4. Matoea (XTI Kota's en Danau-districten) , met 1 controleur
2« kl. te Matoea, 1 controleur 3® kl. te Bambang en 1 con-
troleur 4e kl. te Manindjoe;
5. Pajacombo (L kota's en Halaban) met 1 controleur 1« kl.
te Pajacombo , 1 controleur 3® kl. te Halaban , 2 controleurs
4® kl. te Fort van den Bosch en Fort Veltman.
6. Boea (Lintou en Kota toedjoe), met 1 controleur 2® kl. te
Boea en 1 controleur 4e kl. te Tandjong Ambalo.
De residentie Ajerbangies zou bestaan uit de volgende afdeelingen :
a, Ajerbangies, standplaats van den resident.
J. Pasaman en Westelijke Ophirdistricten, met 1 controleur 2e kl., ver-
moedelijk te Katiagan, 1 controleur 4ekl. teParik batoe of te Kinali;
c. Natal en Tapanoeli, met 1 controleur Ie kl. te Natal en 1
controleur 3® kl. te Tapanoeli;
d. Mandaïling en Angkola , met 1 controleur 2e kl. te Kota Nopan
en 1 controleur 3e kl. te Angkola;
e. Bau, Bondjol en Oostelijke Ophirdistricten, met 1 controleur
Ie kl. te Rau, 1 controleur 2® kl. te Bondjol (kota Generaal
Cochius), 1 controleur 3e kl. te Taloe of Melampoe, 1 con-
troleur 4e kl. te Loeboe Sikaping.
Vier der aangewezen controleurs Ie kl. konden ook den rang van
adsistent-resident bekleeden.
Met inbegrip van al het verder personeel enz. voor bureau-werk-
zaamheden, politie en justitie, geldelijk beheer, in- en uitgaande
rechten , civiele gebouwen , het havendepartement , de civiele pak-
huizen en het zout was het totaal der uitgaven van het civiel bestuur
geraamd op hoogstens / 309,376 's jaars.
Bij het genoemd besluit werd voorts aan den Baad van Indië,
wd directeur-generaal van financiën (J. C. Reynst) en den generaal-
majoor Cochius opgedrageti, vzich onverwijld bezig te honden met
het ontwerpen eener provisioneele instructie voor den civielen en
militairen gouverneur ter Sumatra's Westkust, /7 gegrond op de in-
zichten des Konings omtrent Sumatra en op vroegere beslissingen
van den Commissaris-Generaal Van den Bosch.
SUMAÏRA*S WESTKUST VAN 1836—1840. 195
Verder werd den heer Vissclier vergund , naar Batavia terug te keereu
zoodra voor den Baad van Justitie te Fadang een president benoemd
en die raad behoorlijk in werking zou zijn.
En eindelijk werd (art. 7) //met op last den Gouverneur om de na«
leving daarvan te verzekeren//, vastgesteld de hiervolgende *
Instructie voor de Officieren en Ambtenaren ter fTestiust
van Sumatra.
Onze heerschappij te dezer kust berust en moet berusten op het
algemeen gevoelen onder de inlanders, van onze meerderheid in
goede trouw, in wijsheid en in macht boven hunne eigene hoofden ,
en zullen zij zich daarnaar nog te eerder voegen, zoo wij achting
aan hunne inrichtingen en aan hunne godsdienstbewijzen. Bijaldien
niet aldus gehandeld wordt, zal hun geloof en bijgeloof gekwetst
worden en zullen wij bij hen als trotsche veroveraars voorkomen.
Aan oneenigheid onder de hoofden der districten en soekoe's
mogen wij ons gezag toeschrijven, maar bijzonder ook aan de secte
der Padries, die zich in den aanvang dezer eeuw hebben opgeworpen
hebben, waardoor van zelve de geestelijkheid in macht toenam.
Tegen deze secte hebben de Maleiers onze hulp in 1821 inge-
roepen en ons staatkundig belang is, die verwijdering onder hen te
laten bestaan, maar 4evens vijandelijkheden onderling te verhoeden;
eene gelijke behandeling in alle onderdeden door onze ambtenaren,
en waakzaamheid van hunne zijde zal die het beste voorkomen.
Vroeger had de inlander een onbepaald begrip van onze macht,
doch dit is reeds merkelijk geminderd door de oorlogen, welke wij
sedert 1821 tot heden gevoerd hebben; wij vinden echter nog den
grootsten steun in de meening van den minderen stand der bevol-
king, wier welvaart bevorderd wordt door rust en vermeerdering
van industrie; terwijl een deel der hoofden door bezoldigde ambten
aan ons verbonden moet worden, in evenredigheid en naargelang
dat hunne onbepaalde invloed onder de bevolking toeneemt.
Al het streven onzer ambtenaren en militairen moet zijn de achting
en toegenegenheid der bevolking te winnen en zoo ten minste het
denkbeeld van overheersching geen wortel te doen schieten, want
de Sumatraan houdt van zijne vrijheid en is minnaar van den oorlog ;
1 Dit stnk is reeds openbaar gemaakt door den heer E. De Waal {OnMe Inditehe
finanoiën, VI bl. 147). Maar het is door deeen met recht genoemd een »fanda-
menteel stak," en mag, naar het ons voorkomt, in ons opstel niet ontbreken.
196 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
tot dat einde moeien zij zich nog bijzonder met de taal, zeden en
gebruiken d^r bevolking bekend maken en die zelfs tot richtsnoer in
hunne handelingen nemen, zooveel mogelijk in en buiten ambts-
bezigheden.
Eene minzame behandeling der inlanders , van welken rang ook ,
is een hoofd vereisch te, waaruit van zelve volgt, dat men zich ook van
de minste oploopendheid moet onthouden ; daar de eerste de blijken
draagt van hartelijkheid en allen schijn van gunst uitsluit, zoo zal
de inlander zulks op prijs weten te stellen , daar hij schrander genoeg
is om op dit punt door te dringen.
Men heeft dan ook ontwaard, dat, naargelang de ambtenaren
en militairen met de taal en aeden van het volk meer bekend
worden, ook hunne handelwijze jegens deze bet«r en vriendelijker
wordt ; die zich daarop niet toelegde , bleef meest altijd stroef en
onbemind.
Niets kan gewis meer tot onze duurzame heerschappij over deze
gewesten leiden , dan gepaste nederigheid der Europeanen , die altijd
de gezellin der wijsheid en ware verdiensten is, en waarmede zich
stipt eerlijke vervulling van ambtsplichten moet paren.
Hoezeer wij nu ook alle mogelijke achting voor zeden , godsdienst
en gewoonten der inlanders mogen en moeten hebben, moeten wij
ons echter onthouden daarom onze Europesche zeden te verloochenen
en de hunne aan te nemen , immers zouden hierdoor hunner begrippen
van onze meerderheid verloren gaan.
In allen oificieelen omgang met inlanders is het hoofdvereischte ,
dat de laatsten altijd , van welken rang of stand ook , eenen gemak-
keiijken en vrijen toegang tot de Europeesche ambtenaren hebben
en dat het den inlandschen ambtenaar niet vrij staat hen naar wil-
lekeur af te wijzen; eensdeels zouden de inlandsche ambtenaren daardoor
te veel invloed verkrijgen en , ten anderen , zouden zaken soms ver-
holen kunnen blijven , welke voor ons gezag gevaarlijk konden worden.
Ons recht van tusschenkomst is zeer beperkt, zoodat het maar
zelden zal zijn, dat de Europeesche ambtenaar meer kan doen^ dan
bedaardelijk en klaar de beginselen f e ontvouwen, op grond van
welke hij zich in de zaak verder kan mengen ; hij zal zijne redenen
wellicht meermalen moeten herhalen, maar dit moet hi] zich getroosten
om onze begrippen van bestuur begrijpelijk te maken , en ook hier-
door zal het algemeen vertrouwen bevestigd worden, wanneer men
weet. dat het opperhoofd met alles bekend is.
Een tweede belangrijk punt in onze oflBcieele betrekkingen met
sumatra's westkust van 1836 — IS^O. 197
inlanders is het bekend doen worden onder hen, van de gronden
op welke het bestuur berust , vermits deze daardoor meer bevattelijk
voor den inlander worden , die ons anders onvolkomen begrijpt; kwaad-
willigen zullen daaraan minder eene verkeerde uitlegging kunnen
geven , de taak der ambtenaren zal er door verlicht worden en immers
in gewone zaken zijn geene geheimen. Eene particuliere conferentie
met inlandsche hoofden leidt zelden tot iets ; zij zijn geheimzinnig ,
ten einde zich als gewichtig te doen voorkomen.
Boven alles moet ieder ambtenaar omtrent alle gebeurtenissen,
welke ook maar in het minste de rust kunnen storen en wier kennis
tot hem* komt, oplettend zijn, maar ook hier moet de grootste
omzichtigheid in acht genomen worden ; geene wel gestaafde berichten
mogen in den wind geslagen worden, maar hij moet daarentegen
met omzichtigheid het oor leenen aan particuliere mededeelingen die
geene bewijzen van zekerheid dragen, evenals aan berichten van
agenten of aanbrengers, want de inlander poogt steeds wantrouwen
te doen geboren worden, vooral zoo hij dit in zijn belang kan doen
werken. — Er zijn altijd, en vooral hier, ontevredenen die tot
oproerige bijeenkomsten en opruiingen genegen zijn; men lette op
al wat men hoort, maar zij omzichtig om tot de wapens te grijpen
of er ophef aan te geven ; wanneer de zaken tot dadelijkheid kunnen
komen, zal men tijds genoeg en met zekerheid het voor of tegen
weten ; en dus ook in tijds , zoo dit noodig wordt bevonden , krach-
tige maatregelen knnnen nemen.
Min gewichtige zaken loopen van zelve te niet en het is beter
zich daaraan niet te storen, dan personen en kampongs van ge-
heime aanbrengers afhankelijk te maken of eenen vljandigen geest
onder de inlanders aan te kweeken, door hen altijd met een wan-
trouwend oog gade te slaan.
De bestaande bevelen tegen het drijven van handel, en het geven
of ontvangen van geschenken, zijn nadrukkelijk; ieder ambtenaar
moet op dat punt , als in alle andere opzichten , stipt eerlijk zijn en
weten te verhoeden om zich van andere personen afhankelijk te maken.
De bevolking benoemt op Sumatra's Westkust hare eigene hoof-
den; — waar deze uu of in den vervolge ter onzer keuze zullen
staan, trachte men altijd die te doen vallen op personen uit het
district of land zelf, en die ter goeder naam en faam bekend
staan , daarbij , in evenredigheid der betrekking , vooral ook op ge-
boorte lettende.
De inlandsche bevolking behoudt haar eigen recht, met de uitzon^
198 sumatra's westkust van 1836 — 184-0.
deringen omschreven iu het besluit van den Commissaris-Generaal
dd. 11 October 1833 no. 310.
Ingeval van openlijke geschillen tusschen districten of kampongs
en wanneer, onverminderd alle aangewende pogingen, deze onderling
tot de wapenen grijpen, en de zaak zoo veel spoed vereischt, dat
niet vooraf de bevelen van het hoofd des bestuurs gevraagd kunnen
worden, (die* motieven zullen omstandig gerapporteerd worden) zal
de ambtenaar zich tot den naasten militairen commandant wenden
en hem omstandig met de zaak bekend maken ; aan dezen moet
de keuze van middelen en wapens blijven, welke hij vermeenen zal
noodig te hebben. Wij zullen dan altijd dengenen bijspringen, die
het defensieve gehouden heeft en alzoo onze krachten wenden tegen
den aanvaller; zoowel aan den ambtenaar, als militairen comman-
dant wordt echter ten nadrnkkelijkste aanbevolen, om te zorgen,
de middelen van aanval of hulp ruim te nemen en mochten die niet
aanbanden geoordeeld worden, liever hulp af te wachten en zich inmid-
dels maar in eene dreigende houding te stellen, daar het mislukken
van eene eerste poging van onze zijde , altoos de heilloosste gevolgen
heeft; — zoo het maar immer kan geschieden, blijft het beter, het
hoofd des bestuur vooraf bevelen te vragen , in welk geval deze zich
vooraf met den militairen commandant ter Westkust van Sumatra
kan verstaan en waardoor dus van zelf de te nemen maatregelen
des te zekerder zullen werken.
De heeren Eeynst en Cochius boden het concept eener instructie
voor den Qouvenieur, vergezeld van eene memorie van toelichting ,
den 2^^ December 1837 aan de Begeering aan, die beide vaststelde
bij haar besluit van 11 Januari 1838 n^. 10.
Daar de toen gearresteerde //provisioneele instructie^ in September
1840 door eene ^^definitieve>/ werd vervangen, schijnt het ons on-
noodig , haar hier geheel mede te deelen ; de voornaamste artikelen
waren de volgende:
Art. 4. De Gouverneur zal steeds waken dat de gemeenschap open-
blijve tusschen de forten en posten, welke reeds bestaan of nog zullen
worden opgericht in de landschappen en op de plaatsen, genoemd
in het organiek besluit van 29 November 1837 no. 8, en dat de
omstreken van deze forten en posten zuiver worden gehouden.
Arl. 5. Buiten de grenzen van die landschappen mogen geene
nieuwe forten of posten worden opgericht zonder bijzondere machtiging
der Regeering,
sumatra's westkust van 1836—1840. 199
Art. 6. Eveumiu zullen eenige militaire operatiëu , welke uit-
breiding van gezag tengevolge hebben , zonder bijzondere machtiging
van den Gouverneur-Generaal mogen worden ondernomen , dan alleen
wanneer zulks voor het behoud der reeds bezette lauden, forten en
posten , of voor hunne onderlinge gemeenschap onvermijdelijk mocht
zijn, omtrent welke operatiën de Gouverneur alsdan persoonlijk ver-
antwoordelijk blijft.
AtL 7. Tot het verkrijgen der autorisatiën , in art. 5 en 6 be-
doeld , zal de Gouverneur goed ontwikkelde voordrachten doen zoodra
hem de gelegenheid gunstig toeschijnt tot het handhaven of daar-
stellen van het Nederlandsch gezag binnen de limieten, daarvoor aan-
gewezen in den kabinetsbrief van 9 Januari 1833 no 46 en in het
besluit van den Commissaris-Generaal van den lln October 1833
no. 313.
Art. 9. De inlander moet zooveel mogelijk aan zijn eigen bestuur
en aan de leiding zijner hoofden worden overgelaten; wordende den
Gouverneur de stipte opvolging van dit artikel bijzonder aanbevolen,
en zal hij gehouden zijn om bij de minste, door hoogen nood ge-
boden afwijking van het ten deze voorgeschrevene , daarvan dadelijk
kennis te geven aan den Gouverneur-Generaal, met openlegging van
de redenen welke tot zijne handelingen hebben aanleiding gegeven.
Art. 10. Alzoo moet door het Europeesch bestuur niet meer politie
en justitie worden uitgeoefend dan voor zijne veiligheid en ter be-
scherming der ingezetenen die onmiddellijk tot dat bestuur behooren
noodzakelijk is. . .
Art. 11. De ambtenaren behooren dus alleen leiding aan de zaken
te geven; zij moeten echter steeds waakzaam en oplettend zijn, ten
einde het Europeesch bestuur, zonder eigenlijke bemoeienis, gestadig
worde bekend gemaakt met alles wat zijne tusschenkomst naar den
boven omschreven zin zoude kunnen vereischen.
Art. 12. De teelt van producten, waaronder speciaal die voor de
Europeesche markt , en hun vervoer naar onze havens moeten worden
aangemoedigd, zonder dat daartoe bepaalde bevelen worden uit-
gevaardigd.
Art. 13. Tot dat einde is het van groot belang , dat in de binnen-
landen tot goedkoope prijzen verkrijgbaar worden gesteld: amfioen,
zout, ijzer, lijnwaden en andere benoodigdheden.
Art. 14. Geen andere belastingen dan die respectievelijk voor
iedere plaats door het Gouvernement zijn vastgesteld of goedgekeurd,
mogen door het bestuur op Sumatra's Westkust worden geheven.
200 SÜMATRA*S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
Ari. 15. De Gouverneur moet zijne standplaats hebben te Padang
Pandjang.
AH. 16. Hij zal echter gestadig de verschillende afdeeliiigen van
het Gouvernement onder zijn beheer bezoeken, zoodanig dat iedere
plaats , met uitzondering van Bengkoelen , ten minste eenmaal 's jaars
door hem worde geïnspecteerd.
AH, 22. Hij zal alle maatregelen, welke de bedoelingen van het
Gouvernement ter Sumatra's Westkust en 'slands geldmiddelen kunnen
bevorderen en tot welker invoering hij niet bevoegd mocht zijn , aan
het Gouvernement voorstellen.
AH. 25. Hij zal alle drie maanden aan het Gouvernement in-
zenden een afschrift van zijn dagregister. . . .
AH. 27. Hij zal jaarlijks aan het Gouvernement indienen een
algemeen staatkundig , administratief en financieel verslag , vergezeld
van zijne beschouwing der vorderingen en vooruitzichten.
AH. 31. Alleen in zeer buitengewone omstandigheden, welke niet
zonder nadeel voor 's Gouvernements inzichten , aangeduid in de hier-
boven genoemde stukken, en speciaal in de aan deze instructie ge-
hechte memorie van toelichting, gedoogen dat eene zaak of onder-
neming vooraf aan de beoordeeling van den Gouverneur-Generaal
worde onderworpen , zal het den Gouverneur vrijstaan zich eenige
afwijking van de tegenwoordige instructie te veroorloven, mits zich
voor zijne handeling en de daaruit voortvloeiende gevolgen persoonlijk
verantwoordelijk stellende.
AH. 33. Behalve de aflegging van eeden, voorgeschreven bij
Stbl. 1827 no. 115, zal door den Gouverneur de naleving dezer
instructie speciaal worden beëedigd.
Van meer belang dan deze //provisioneele instructie// schijnt ons
de //Memorie van toelichting betrekkelijk de aangelegenheden van
Sumatra's Westkust//, welke memorie, volgens evengenoemd art. 31
der instructie, als een integreerend deel van deze moet worden aan-
gemerkt. Zij geeft aan, welke gedragslijn thans door het bestuur
moest worden gevolgd, en is van den volgenden inhoud.
ff'De oogmerken , welke het Gouvernement heeft met het eiland
Sumatra, zoomede de belangrijkheid van deze bezitting zijn door
Zijne Excellentie , den Commissaris-Generaal Van den Bosch, in het
breede ontwikkeld bij zijne missive aan den commandant van het
sumaïra's westkust van 1836 — 1840. 201
leger dd. 20 December 1833 no. 467. Die oogmerken al meer en
meer te bereiken moet het aanhoudend streven zijn van het bestuur
op Sumatra. Ter Westkust van dat eiland is daartoe de gelegenheid
thans gunstig , uithoofde van den val van Bondjol en van de onder-
werping aan ons gezag van de vroeger van die plaats afhankelijke
landen, zoowel als door de middelen die daartoe aan het gouver-
nement der kust zijn verleend, met de bij besluit van 26 November
11. no. 8 gearresteerde organisatie van het civiel bestuur aldaar en
eindelijk door de aanwezige militaire macht.
//Alle deze middelen moeten in de eerste plaats worden aangewend
om de rust in de reeds onderworpen landschappen te bevestigen , want
toch van rust hangt stilstand of vooruitgang van den landbouw af,
welke door den daaruit voortvloeienden uitvoer van producten , nage-
noeg de eenigste bron onzer inkomsten op dit eiland en daarbij van
invloed is op onzen nationalen handel, terwijl door oorlogen, en
vooral zooals die op Sumatra gevoerd worden, het gansche leger in
moeielijkheden wordt gewikkeld.
//Handhaving van rust en vermijding van alles wat deze kan storen
zij alzoo het eerste streven van het gouvernement dier kust, om
welke te behouden het noodig is dat de bij boven aangehaald besluit
gearresteerde instructie voor de officieren en ambtenaren aldaar, door
dezen met welbegrepen belangstelling worde behartigd en door de
hoogste autoriteit worde gehandhaafd, daar de ondervinding vol-
doende heeft aangetoond hoe, aan den eenen kant, de mindere
ambtenaren, het is waar onder eene andere inrichting van bestuur,
zonder toezicht en bij gemis aan instructiën, zich eigendunkelijkheden
veroorloven , en dat , aan den anderen kant , de Maleier , zeer gehecht
is aan zijne volksinstellingen , afkeerig van hetgeen tegen het alge-
meen gevoelen strijdt , en zijne vermeende rechten met halstarrigheid
verdedigt. Het is daarom voor elk ambtenaar ter Sumatra's Westkust
van het eerste belang, dat hij zich toelegt om met de volksinstel-
lingen bekend te raken. . .
//Dat de geaardheid van den Maleier zich heeft gewijzigd naarmate
hij langer of korter met ons in betrekking heeft gestaan , valt genoeg
in het oog, en heeft in de bedeeling van zijne justitie op sommige
plaatsen eene voorziening noodig gemaakt. Zoo is de Maleier
der Padangsche Bovenlanden in zijn oordeel niet gelijk aan dien
der Benedenlanden en speciaal niet aan die van Padang. Priaman
en Natal; de bovenlandsche leeft meer in zijne eigene huishouding
en van ons afgescheiden, waardoor hij aan de leiding van zijne
202 sumatea's westkust van 1836 — 1840.
eigene hoofden kan worden overgelaten , terwijl daarentegen de beneden-
lander in gedarige aanraking en zelfs vermenging met 's Gouver-
nements onderdanen zich bevindt, en door eenen omgang van twee
eeuwen met den Europeaan veel van zijne adats heeft verloren en
het gezag der hoofden door lang bestaan hebbende andere inrichtingen
dan die sedert de laatste vier jaren bij hen zijn ingevoerd, is ver-
lamd; waaraan is toe te schrijven dat een in alle opzichten gelijk
'bestuur voor de Boven- en Benedenlanden voor de eerste nuttig mag
zijn, doch voor de laatste zonder veerkracht is bevonden. Dit heeft
aanleiding gegeven tot de onlangs plaats gevonden herstelling der
landraden op de drie bovengenoemde handelsplaatsen, om daardoor
het gezag der hoofden te ondersteunen , hen tot eerlijkheid en onpar-
tijdigheid in de rechtsbedeeling aan te houden, en om de rechten
van 's Gouveruements onderdanen van alle landaarden op die plaatsen
te handhaven.
//"Voor het overige is het onnoodig en in de Bovenlanden zelfs
onraadzaam , dat wij ons met de huishoudelijke aangelegenheden van
den inlander bemoeien; alleen zij hem het voeren van den oorlog
onderling door ons verboden ; bovenal moet het bestuur waken tegen
alle aanmatigingen van den kant der controleurs in de verschillende
landschappen, als moetende deze zich alleen bepalen tot de aanmoe-
diging (niet bevelen) van de teelt van producten, tot het toezien
dat geene samenzweringen tegen ons gemaakt of versterkingen opge-
worpen worden, en om, als daartoe aanzoek wordt gedaan, de
raads- en scheidsman te zijn in de vele beuzelachtige quaestiën ,
waaromtrent de Maleier zoo gaarne den Europeaan raadpleegt.
//De genoemde controleurs moeten met de meeste bescheidenheid en
onder vermijding van allen argwaan de beweging der bevolking
gadeslaan en daarvan, zoo die niet gunstig voor ons is, hunnen
respectieven resident dadelijk kennis doen dragen , welke laatste ,
indien 's Gou vernemen ts tusschenkomst wordt vereischt, zonder ver-
wijl de zaken plaatselijk met de hoofden zal trachten te vereffenen.
Evenzoo zal, wanneer er iets van Gouvernementswege te verrichten
en dit van eenig gewicht is, dit door den lesident of door de
hoogste autoriteiten worden geregeld, in dier voege dat de con-
troleurs of civiele gezaghebbers alleen hebben toe te zien of het
beraamde behoorlijk wordt uitgevoerd, zoodat deze ambtenaren op
veel moeten letten, maar loeinig moeten doen.
//Evenzoo dient gewaakt te worden dat de inboorling geen, althans
zoo min mogelijk overlast hebben van de militaire bezettingen,
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 203
opdat van die zijde geene verbitteringen geboren worden , waarom
het doen onderhouden van eene strenge krijgstucht onder de
troepen , en bovenal op de kleine posten , de aandacht van den Gou-
verneur niet mag ontgaan.
//Aldus aan haar eigen bestuur en aan de leiding harer eigen
hoofden overgelaten, zal de bevolking, wanneer haar op eene doel-
matige wijze onze bedoelingen zullen zijn begrijpelijk gemaakt, het
wantrouwen vergeten hetwelk zij jegens onze vroegere handelswijze
voedde.
//Intusschen mag deze overlating aan eigen bestuur, politie en
justitie geenszins in eene strafielooze losbandigheid ontaarden, het-
geen dan ook nimmer de bedoeling is geweest bij de herstelling
daarvan, en waaromtrent de Commissaris-Generaal Van den Bosch
bij brief van 24 Januari 1834 b9. 68 zich op de volgende merk-
waardige wijze expliceert:
////Hoezeer — zegt Zijne Excellentie - ik er ook voor ben, den
//inlander met billijkheid te behandelen , moet dit echter niet tot
//zwakheid leiden. Het Gouvernement moet met waardigheid handelen,
ff geene ongepaste aanmatigingen dulden , maar deze met kracht tegen-
//gaan. Zoo dit niet wordt in acht genomen, stelt men zich nader-
^hand bloot om met gestrengheid te moeten handelen, en stort
//duizenden in het ongeluk, die men door eene verstandige handel-
/rwijze had kunnen sparen.//
//Het was van Zijne Excellentie voormeld de bedoeling dat , nadat
Bondjol zoude zijn onderworpen , ons gezag door onderhandelingen in
de XIII Kota^s wordt uitgebreid en dat , zoo daartoe de medewerking
van de militaire macht noodig werd geoordeeld , alsdan de reserve ,
die Zijne Excellentie veronderstelde te Goenoeng te hebben post
gevat om de rust te verzekeren, ondersteund door de hulptroepen,
derwaarts zoude oprukken om mede te werken, dit land, zoowel als
de overige ten oosten daarvan gelegen Kota's, in onderwerping
te brengen.
//De weg der onderhandelingen om het voor ons alleszins belangrijke
landschap XTII Kota's aan ons te trekken is voorzeker de verkies-
lijkste, uithoofde der voordeden welke dat industrieus land nu reeds
aan ons oplevert, en waarvan de uitvoer uit Padang het onweder*
sprekelijkste bewijs is. Deze voordeelen zullen in de eerste tijden
aanzienlijk verminderen indien de onderwerping door de wapenen
moet verkregen worden, terwijl de toekomst in dit geval niet te
berekenen is, door de gevolgen welke het brengen der hulpbenden
204 sümatra's wbstkust van 1836 — 1840.
binnen dit welvarend land kan veroorzaken; daar deze, den oorlog
om roof en buit voerende, in hunne verwoestingen van de eigen-
dommen der overwonnenen moeielijk te beteugelen zijn.
/>Wat is er in gelijk geval van Lintou geworden? Na jaren begint
dat land zich nu eerst op te beuren!
//De verwachting van eenen gunstigen uitslag der onderhandelingen
met de XIII Kota's laat zich beoordeelen aan de overwegingen, dat
door den val van Bondjol ons moreel overwicht op den Maleier tot
heden toe aan deze gebleken is ; dat wij hen door onze aangenomen
beginselen moeten overtuigen dat wij de volksinstellingen eerbiedigen ;
dat zij, door een van ons onafhankelijken staat te zijn , tevens vreemd
aan' ons blijven en dat, wanneer hunne naburen hen verontrusten,
zij niet op onze bescherming mogen rekenen , die hun ten deel zoude
vallen wanneer zij zich aan ons zullen hebben aangesloten; dat onze
bezitneming op hunne grenzen , van Padang riboe-riboe , en een in
de nabuurschap van die plaats aan te leggen kampement voor een
half bataljon eene demonstratie is welke eene toenadering doel ont-
staan en , in een tegenovergesteld geval , indien het mocht gebeuren
dat uit de XTII Kota's op de eene of andere wijze tot ondernemingen
tegen ons mocht besloten worden, deze zal verijdelen; zijnde, met
dit laatste inzicht, van de zijde van Padang de daar aan te
leggen versterking mede bestemd. Eindelijk zal, door het aanleggen
van een weg van Padang, langs de grenzen der XIII Kota's om
onze gemeenschap te vergemakkelijken — en, die als zoodanig voor
ons noodig, aan de bevolking der XIII Kota's begrijpelijk moet
worden gemaakt — met deze, die reeds eenigen omgang met ons
te Padang heeft, eene meerdere gemeenzaamheid met ons worden
geboren, die tot bevordering der onderhandelingen zal leiden. En
mocht het al gebeuren , wat bij den aanvang van het werk ontler de
mogelijkheden behoort, dat haar deze weg niet welgevallig is, zoo
laat het zich niet vermoeden dat zich zij daartegen ernstig zal ver-
zetten, daar de militaire bezetting in deze residentie voldoende in
staat is om dien arbeid te ondersteunen. Te minder is het te ver-
wachten dat bedoelde bevolking aanvallenderwijze zal ageeren , wanneer
men let op hare krachtelooze pogingen bij vorige gelegenheden , toen
onze benarde positie haar zoo gunstig was.
//Mocht het ons gelukken op deze wijze onzen politieken invloed
in de XIII Kota's te vestigen, zoo is het niet te betwijfelen of wij
zullen daardoor bij de Maleiers in het algemeen in vertrouwen winnen
en eene hoopvolle toekomst voor de verdere uitbreidingen openen,
suicatra's westkust van 1836 — 1840. 205
die waarschijnlijk niet zoo gunstig zal zijn wanneer deze eerste onder-
neming door overweldiging wordt gekenmerkt.
^De Gouverneur zij daarbij indachtig dat, ofschoon nagenoeg de
zekerheid bestaat dat de XIII Kota's door kracht van wapenen tot
onderwerping zijn te brengen, door de overmacht van onze zijde,
zoowel als door de omstandigheid dat de bevolking daarvan gerekend
kan worden in het voeren van den oorlog vreemd te zijn, deze
overwegingen alleen geenszins voldoende zijn om het gebruik van
geweld te wettigen, alzoo daardoor, zooals reeds is aangemerkt, een
deel der inkomsten van het Gouvernement der kust wordt gewaagd
en het gansche leger in de moeielijke gevolgen van eenen oorlog
wordt gewikkeld; terwijl nog, afgescheiden van deze consideratiên ,
het allerwenschelijkst is, dat bij den Maleier de zucht voor den
landbouw zooveel maar mogelijk worde aangemoedigd , en daarentegen
de heerschende neiging bij het tegenwoordig geslacht voor den oorlog
wordt uitgedoofd , waaruit vanzelf volgt dat de . diensten der hulp-
troepen, die evenwel bij onze oorlogen op Sumatra meestal voor
ons noodig zijn, zooveel mogelijk vermeden moeten worden , te meer
omdat ons de ondervinding te veel heeft doen zien hoe zij den over-
wonnene volgens hunne adats met oorlogscontributiën belast , waardoor
ons de verbittering daarover van den ten onder gebrachte ten deel valt.
//De Gouverneur wordt dus herinnerd aan de aanschrijving, welke
hij te dezer zake van den generaal-majoor , commandant van het leger ,
moet hebben ontvangen, om n. 1. de XIIT Kota's niet met geweld
te bedwingen , ten ware hij de stellige verzekering had dat zicli
eene overmachtige partij in dat landschap bevond, of wel bijzonder
overwegende redenen bestaan welke eenen aanval daarop noodzakelijk
maakte, omtrent welken maatregel de verantwoordelijkheid echter
aan den Gouverneur wordt gelaten.
//Nadat deze eerste pogingen, op welke wijze dan ook, zullen
gelukt zijn , zal het halve bataljon van Padang riboe-riboe , waarvan
hiervoor reeds is gesproken, op de meest doelmatige wijze binnen
het landschap der XIII Kota's gebezigd worden; hetzij om daar
de inwendige rust te handhaven, de oostelijke en zuidelijke grenzen
te dekken, of daarmede zoodanig te ageeren als de plaatselijke ge-
steldheid en omstandigheden zullen noodig ma^en ; zullende van den
Gouverneur te zijner tijd worden ingewacht de voorstellen, om in
de XIII Kota's , wanneer deze aan onzen invloed zullen zijn onder-
worpen , een civiel bestuur te organiseeren naar de beginselen , aan-
genomen voor de reeds onderworpen landschappen.
2Ü6 SUkATRA's WESTKUST VAX 1836 — 1840.
//De uitbreiding van onzen politieleen invloed oostwaarts dient
noodzakelijk te woiden voorafgegaan door het inwinnen van zooveel
mogelijk de nauwkeurigste berichten omtrent de daargelegen , ons
nog onbekende landen.
//De berichten omtrent de ten oosten onzer bezittingen ter Westkust
van Sumatra gelegen landen zijn ovei het algemeen te onvolledig
om vooraf met eenige juistheid te kunnen i)eoordeelen welke mid-
delen ter uitbreiding langs dien kant zullen gevorderd worden en
van waaruit mon zal moeten ageeren ; hieromtrent zij in het algemeen
aangemerkt dat het als eene zaak van het grootste belang moet
worden geacht, dat wij meester worden van den aanvoer welke, zoo
langs de rivier van Siak als langs die van Indragiri, plaats heeft;
blijkende het uit de missive van den Commissaris-Generaal Vanden
Bosch dd. 20 December 1833 no. 467, dat het Zijner Excellentie's
bedoeling is, dat wij trachten andermaal meester te worden van de
overblijfselen van een vroeger door ons bezeten fortje aan de eerst-
genoemde rivier.
//De uitbreidingen, welke het Gouvernement 'om de Woord beoogt,
laten in de uitvoering zich gemakkelijker dan elders aanzien door de
bekende betere geaardheid der Batta-volkeren , die voor het grootste
gedeelte de bewoners dier landen zijn , niet alleen , maar ook omdat
het te voorzien is dat daar vanzelf onze bescherming zal worden
ingeroepen, in zelver voege als de inboorlingen van Angkola enPa-
dang Lawas hebben gedaan.
//Af keerig van den Maleier en goedgezind jegens ons , hebben de
Mandaïlingers sedert 1832 zich op eene alleszins voordeelige wijze
aan ons doen kennen; de oorzaken tot diezelfde gezindheden be-
staan bij alle Batta-volkeren, als in eene voortdurende onderdruk-
king levende van de hen overheerschende Maleiers. Onze taak zal
bij hen dus zijn , minder om hun land in onderwerping te brengen ,
maar daarentegen meer om hen van een gehaat juk te verlossen ;
waarmede verondersteld wordt, door de plaatsing te Bau van een
half bataljon infanterie reeds een begin is gemaakt met betrekking
tot Angkola en Padang Lawas, welke landen , hangende de zaken met
Bondjol, wij onvermogend zijn geweest, tegen herhaalde invallen van
het Maleische hoofd Toewankoe Tamboesei te beveiligen.
//Doch alvorens voorstellen tot uitbreiding te doen, moet bij den
Gouverneur de overtuiging bestaan dat de rust en onze invloed in
de reeds bezette landen voldoende zijn bevestigd en ontwikkeld ; dat
de militaire macht volkomen toereikende is om, met eene behoorlijke
STtMATEA's WESTKUST VAN 1886—1840. 20?
bescherming dier landen , nog nieuwe forten of posten te bezetten
en wellicht vooraf offensief te ageeren.
ffT)e nieuw aan te leggen hoofdplaats Padang Fandjang eigent zich
door hare ligging bijzonder om in hare nabijheid de hoofdmacht te
te hebben^ waartoe dan ook het aangelegd wordende kampement te
Qoegoeq Malintang voor een bataljon infanterie^ eene compagnie
artillerie en een hospitaal bestemd is.
//Yan hier uit is deze macht in alle richtingen door de Zuidelijke
residentie spoedig in beweging te brengen, tot zelfs naar Padang,
indien een overzeesche vijand (evenwel geen te overmachtige) het
zoude ondernemen ons te willen verontrusten. Nabij Padang riboe-
riboe, dan wel elders in het Zuidelijk gedeelte der XX Kota's zal
een half (mobiel) bataljon dienen te worden gelegd om de hiervoor
reeds genoemde oogmerken te bereiken.
ffHet laat zich aanzien dat in de Noordelijke Residentie vooreerst
de mobiele macht het best te bezigen is te %au en te Kota Generaal
Cochius; bij de eerste plaats een bataljon infanterie en eene com-
pagnie artillerie, en binnen de laatste een half bataljon infanterie,
behalve nog eene compagnie van het algemeen depot als vaste be-
zetting. Later, wanneer de grenzen van Atjeh worden genaderd en
de rust in de valleien van Bondjol en Loeboeq Sikaping, als ook
in de Ophirdistricten voldoende bevestigd is, zal laatstbedoeld half
bataljon naar die zijde getrokken kunnen worden en dan 1| com-
pagnie binnen Oud-Bondjol voldoende zijn voor de rust dier land-
streek.
vDe genoegzaamheid van het aangegeven getal voor de bezetting
van de vaste posten , ter verzekering onzer communicatiën en ter
beveiliging der ambtenaren blijkt voldoende uit de tegenwoordige
emplacementen. Wel is waar zullen zoodanige posten mettertijd ver-
meerderen , maar daarentegen kunnen er van de tegenwoordige , naar-
mate de rust geconsolideerd wordt, worden ingetrokken.
f/llet is eindelijk noodig dat de hoofdplaats van het Gouvernement
der kust tegen verontrustingen van den kant der bevolking worde
gedekt , waartoe het voldoende is dat aan den Oostkant van Padang
Pandjang eene enkele aarden redoute wordt aangelegd. Deze plaats
zal later, door een aan te leggen goed aardewerk aan de Westzijde,
zelfs tegen eenen Europeeschen vijand zijn te beveiligen , indien
deze het al eens mocht ondernemen, uit de Benedenlanden op te
rukken, hetgeen nochtans, door de bekende moeiel ij kheden der
Kloof, niet is te voorzien. Daarom is het nog dienstig dat onze
6e Volgr. V. 14
è08 SültATRA's WB8TKU8T VAN 1836 — 1840.
voorraad van oorlogsbehoeften van allen aard in de legerplaatsen
Goegoeq Malintang en Ban worde opgelegd.
^De voordeelen van de omschreven dislocatie van de legermacht
op deze kust vallen genoeg in het oog , en het kan niet anders voor-
zien worden dan dat, indien eene gepaste krijgstucht bij de troepen
wordt onderhouden, zij de handhaving der rust en de uitbreiding
van onzen invloed, hoe die dan ook verkregen zal worden, op
eene voldoende wijze waarborgen.^
VIEKDEHOOPDSTUK.
Besohouwingen van CoohiuB omtrent de militaire organiafttie ter Westkust
van Sumatra.
Bij zijnen brief aan den Qouverneur-Gteneraal van 9 December
1837 no. 4 deed de generaal-majoor Cochius , als commandant van het
Indisch leger, het voorstel, de troepenmacht ter Westkust van
Sumatra (zonder Bengkoelen) te bepalen op een totaal van 196
officieren en 5048 manschappen.
Ter toelichting schreef hij het volgende, dat ons van voldoend
belang voorkomt om hier eene plaats te vinden.
//Bij de voordracht die ik , als een gevolg mijner volbrachte zending
als Gbuvemements-commissaris voor de Westkust van Sumatra, in
dato 20 October jl. L» Q 6 de eer had Uwe Excellentie voor de organi-
satie van het civiel bestuur aldaar te doen, had ik voor oogen de
door den Commissaris-Generaal in dato 11 October 1833 n^. 311
ontworpen Memorie van toelichting betrekkelijk de aangelegenheden
van Sumatra^s Westkust, waarbij uitbreiding van ons gezag of van
onzen invloed in de binnenlanden van Sumatra is voorgeschreven en
waarvan , in weerwil der moeilijkheden waarmede wij daar in de laatste
jaren hebben te worstelen gehad, overeenkomstig Uwer Excellentie's ka-
binetsmissive van den 7» Juli jl. no 126, niet mag worden afgeweken.
>/Daar met den val van Bondjol het bestuur of de invloed der
Padries kan gerekend worden te hebben opgehouden, zal voorzeker
deze belangrijke tegenkanting onzer voornemens ons niet meer in
den weg st<aan ; echter mag m. i. niet uit het oog worden verloren ,
dat door evengenoemde secte een geestelijk gezag werd uitgeoefend
en strenge godsdienstregels door haar werden voorgeschreven , die te
vuur en te zwaard zijn verspreid en ondersteund, hetgeen van den
eenen kant de Maleische hoofden, en wel de afstammelingen van
het Menangkabansche rijk voor hunnen ondergang deed vreezen , en
van den anderen kant de Maleiers, welke nog niet aan het juk der
2lO somatra's westkust van 1836— 1S4«0.
Padries waren onderworpen, beducht deden zijn voor den dwang
waaronder zij stonden te geraken en welken zij van hunne hoofden
niet te vreezen hadden.
ffj^ei waren alzoo deze beweegredenen die èn de hoofden èn het
volk indertijd noopten den bijstand van het Grouvemement in te
roepen , toen zij reeds op den rand stonden van voor den dwang der
Padries te moeten bukken ; doch zoodra was niet , door onze tusschen-
komst, het evenwicht tusschen de strijdende partijen hersteld, of wij
moesten al zeer spoedig ondervinden dat eenige onzer nieuwe bond-
genooten weifelden, en dat anderen ons zelfe. geheel afvielen. Het
laat zich niet betwijfelen of dit was het gevolg van de vrees, dat wij
ook weldra ons gezag aan hen zouden doen gevoelen.
ffDe Maleier hecht wel aan zijne regeering, indien deze zoo ge-
noemd mag worden, omdat hij zich daarbij vrij gevoelt; en onze
invloed in de binnenlanden van Sumatra is bij den aanvang voor-
waar niet van dien aard geweest dat hij de bevolking welgevallig
kon zijn: de Maleier is te slim om niet toen reeds te hebben ont-
waard dat wij ons voor de verleende hulp hebben willen schadeloos
stellen, en de uitgaven, welke wij deden, te zijnen koste wilden
dekken. Ik geloof evenwel dat de middelen, die daartoe van onzen
kant zijn aangewend , niet de doelmatigste waren , althans niet zooals
die in werking zijn geweest.
//Zoolang onze macht in de binnenlanden gering was , wij lijdelijk
waren bij het heffen van evengenoemde inkomsten, vooral ons ont-
houdende daarbij een gebiedenden toon te voeren , en dat gedeelte der
bevolking dat het meest van den dwang der Padries afkeerig was
onze hulp noodig had , bleven de zaken in de Bovenlanden stationnair.
ff De Padries, van die zijde niets meer met eenig succes kunnende
ondernemen, poogden ons toen in de Benedenlanden te benauwen,
waarin zij, door den aanhang welken zij zich wisten te verschaflen,
zoo wel slaagden, dat wij in 1830 bedreigd werden van de door ons
bezette Bovenlanden te worden afgesneden; welk dreigend gevaar
door den gelukkig juist om dien tijd geëindigden vijfjarigen oorlog
op Java is kunnen worden afgewend, waardoor een deel der alzoo
op dit eiland beschikbaar geworden macht kon worden afgezonden
om de Benedenlanden van Padang van Padries te zuiveren en weder
in onderwerping te brengen, waarin men volkomen slaagde. Daarna
werden deze troepen in de Bovenlanden gebezigd , waar wij aller-
wege voorspoed hadden en ons uitbreidden , hetgeen voor een oogenblik
zoodanig den schrik voor onze wapens onder de bevolking bracht.
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 211
dat alles zich aan ons gezag onderwierp ; doch weldra , van dien schrik
bekomen en onze macht allerwege verdeeld ziende, werd door de be-
volking, die wij aan ons onderworpen waanden , een verraad gesmeed,
hetwelk in den aanvang van 1833 uitbrak en voor een oogenblik
ons bestaan in de Bovenlanden in de waagschaal stelde. Tot demping
van dien opstand is in genoemd jaar weder eene aanzienlijke krijgs-
macht naar Sumatra gezonden^ waarmede echter slechts ten deele
het verlorene is kannen herwonnen worden , en is het eindelijk eerst
na, in de maand Aagustas jl. , gelakt, met de andermaal, in 1836 ,
gezonden aanzienlijke versterking, door den val van Bondjol onzen
invloed te herstellen waar die reeds vóór 1833 geldig was.
//Dit zij in het kort aangeteekend van de krijgsverrichtingen sedert
1819 ter Westkast van Samatra, waarvan de omstandige beschrijving
bij den Generalen Staf berast.
//Uitbreiding van grondgebied, vestiging van gezag en hetgeen de
ondervinding heeft geleerd in hoever op de onderwerping der Maleische
bevolking kan worden gerekend, strekken alzoo ter beoordeeling
van de militaire macht, welke noodig wordt geacht om ons veld op
Samatra te vergrooten en in de onderworpen landen de rast te hand-
haven; hetgeen wiskanstig wel niet te bepalen is, maar waarbij op
de plaatselijke gesteldheid en op de geest van het volk valt te letten ;
en hier is de geaardheid van het volk oorlogzachtig , de oorlog
han dikwijls eene aitspanning, en zijn zij, in het voeren daarvan,
meer dan andere volkeren uit dezen archipel, listig.
^Bij mijn schrijven van 20 October jl. !> Q 6 heb ik reeds op-
gegeven waar en hoe, naar mijn oordeel, de eerste passen tot uit-
breiding te doen zijn, waarmede ik de vestiging van een geregeld
civiel bestuur bedoel.
jfVit den hierbij gevoegden staat ' zal Uwe Excellentie gelieven
te ontwaren , welke militaire macht ik noodzakelijk acht om zoodanig
beginsel te ondersteunen.
//De verdeeling dezer macht over het eiland zal ik, voor zoover
mij zulks doenlijk is, hieronder laten volgen, vooraf aanmerkende
dat bedoelde legermacht noodig zal hebben, haren steun te vinden
in verdedigbare kampementen of forten van minderen omvang. Uit
de eerste zal , wanneer het noodig wordt , met macht kunnen worden
opgerukt, terwijl door de laatstgenoemde onze gemeenschap moet
worden bewaard en deze tevens tot bescherming der ambtenaren en
Verkort opgenomen door Lange II bl. 299.
212 sumatua's westkust van 1836 — 1840.
's lands gelden en goederen kannen dienen. Hierbij is derhalve te
letten dat wij evengoed door eenen overzeeschen vijand kunnen
worden bedreigd , als dat de veiligheid door moiting der inboorlingen
in de waagschaal kan worden gesteld, waarom het m.i. noodzakelijk
is dat langs de kusten, waar onze handels-etablissementen noodig
blijven, deze tegen een coup-de-mam worden beveiligd, met het oog
waarop mijn voorstel van 3 November jl. no. 4 * is gedaan , om
daardoor Fadang als het voornaamste punt te verzekeren; andere
zullen eerst later met kennis van zaken kunnen worden voorgedragen.
//Onze hoofddepots dienen meer landwaarts in geplaatst te worden
op welgekozen punten, zoodat zij aan het dubbele oogmerk voldoen
van, door hunne ligging, van de zeezijde moeielijk genaakbaar te
zijn, om daardoor een overwicht op eenen overzeeschen vijand te
beloven , voor wien de toegang naar de Binnenlanden zooveel mogelijk
gesloten behoort te zijn ; terwijl , aan den anderen kant , de bevolking
daardoor geïmponeerd dient te worden.
//Het zal wel onnoodig zijn hier van Bengkoelen te gewagen , daar
deze landstreek vermoedelijk van onze Noordelijk gelegen bezittingen
op Sumatra zal worden a^escheiden; weshalve ik mij alleen zal
bepalen tot het Grouvemement van Sumatra's Westkust, zooals het
door mij , voor de organisatie van het civiel bestuur aldaar , is
voorgesteld.
//In de eerste plaats komt dan in aanmerking de bezetting voor
de residentie Fadang, welke in haar geheel door Maleiers wordt
bewoond, alle van denzelfden godsdienst, en wier zeden en ge-
woonten (adats) door de geheele residentie ongeveer dezelfde zijn^
waaromtrent hiervoor reeds genoeg is gezegd ten betooge dat hier
onze bijzondere aandacht en afdoende maatregelen vereischt worden ,
willen wij eenige zekerheid voor de rust hebben; te meer nog,
dewijl in het midden dezer residentie een nog geheel van ons onaf-
hankelijk volk woont , dat der XIII Kota's, waarvan ik evenwel geloof,
bij welgekozen militaire stellingen en goed overleg van het civiel
bestuur, dat het zich van zelf, en gemakkelijker nog dan door
dwangmiddelen ouder onze bescherming zal moeten stellen, daar het
zich laat aanzien dat de onderlinge twisten het daartoe zullen
leiden.
//Yóórdat dit landschap zich onder onze bescherming zal hebben
[, dan wel aan ons onderworpen zal zijn, acht ik het niet
1 Tot bet bouwen eeuer permanente sterkte te Padaug.
sumatba's westkust van 1836—1840. 218
raadzaam dat uit deze re8ideiitie eenige verdere uitbreiding worde
ondernomen.
vT>e handelsvoordeelen , welke de XIII Kota's opleveren, zijn
nagenoeg reeds in onze macht, althans innen wij de rechten op den
in- en uitvoer, met uitzondering van het weinige slechts dat langs
de kusten wordt verhandeld ; door rust zijn wij van al de voordeelen
verzekerd die de handel afwerpt en die bijna de eenigste inkomsten
zijn voor het Gouvernement der kust: de bewaring dier rust dient
dus, zoo niet ons eenigste, dan toch ons voornaamste streven te
zijn, waartoe eene voldoende machtsontwikkeling onontbeerlijk is, en
die hierdoor tevens 2al medewerken om , de bevolking ontzag inboe-
zemende, de heerschende neiging tot oorlogen van het tegenwoordig
geslacht der ons bekende inboorlingen van Snmatra uit te dooven
en hunne zucht voor den landbouw , de toekomstige bron van schade-
loosstelliDg der gedane opofferingen, aan te moedigen.
>f Hieruit voortgaande zal eene beoordeeling der locale gesteldheid
des lands de beste leiddraad zijn. Sumatra wordt in de lengte, en
wel aan de Westzijde meest dicht aan het strand, door een vrij
hoogen bergrug doorsneden; de toegangen daarover van het strand
naar de binnenlanden zijn meestal moeidijk. In de Residentie Padang
bestaan reeds twee hoofdwegen die naar de binnenlanden leiden en
waarlangs geschut kan worden vervoerd; de eerste loopt door de vallei
of kloof van de rivier Aneh naar Padang Pandjang^ welke plaats
3482 voeten boven de oppervlakte der zee gelegen is^ omtrent welken
weg valt op te merken dat, wat ook daaraan gedaan wordt, hij
nimmer tot een wagenweg zal kunnen worden ingericht, maar voor
draagbeesten zeer geschikt is. Y66r de kloof, tot waar deze weg zeer
bruikbaar is voor wagens , vereenigt hij zich met een die naar Priaman
leidt, terwijl een ander tracé tot Padang doorloopt.
ffDe tweede weg, die iets minder moeielijk is, gaat van Tikoe
langs Loeboeq Bassoeng en den Danau naar Matoea , waar hij zich
vereenigt met den grooten gemeenschapsweg die over Fort de Koek
naar de vallei van Bondjol leidt.
//Het laat zich voorts vermoeden , althans de daaromtrent ingewonnen
berichten zijn gunstig, dat later een derde, zeer nuttige weg kan
worden aangelegd van Padang langs de XIII naar de XX Kota's in
de Bovenlanden.
De middelste dezer drie wegen, en wel de eerstvermelde , blijft
de belangrijkste, aangezien langs dezen het grootste gedeelte van den
op- en afvoer plaats heeft; voor dien weg vindt men de bevolking
214 sümatra's wbsïkust van 1836 — 1840.
van Agam, Tauah datar en de L Kota's, zonder van die der minder
belangrijke districten te gewagen; in die landen, en wel in het
Tauah datarsche, is de vroegere zetel van het Mcnangkabausche rijk
//Al die wegen zijn overigens, des noodig, even gemakkelijk
onbruikbaar te maken.
Bij resolntie van 8 October 1835, no. 1, is reeds de oprichting
van een kampement te Goegoeq Malintang bepaald voor een bataljon
infanterie, eene compagnie artillerie, benevens een hospitaal; deze
plaats ligt op een half kanonschot van den vorenbedoelde weg en
Padang Pandjang , waar hij het meest bewoonde gedeelde der Boven-
landen bereikt.
>/Het gekozen emplacement heb ik bevonden zeer doelmatig te zijn
en uit dien hoofde , en ook omdat er gebrek aan huisvesting bestond
voor de troepen nu de vallei van Bondjol grootendeels kon worden
ontruimd , ben ik er toe overgegaan om , overeenkomstig mijn voor-
stel van 13 September jl. no. 40/73 ' met den aanleg van gezegd
kampemei^t dadelijk een begin te doen maken.
Het is hier te Padang Pandjang, dat, aan den grooten weg, de
ambtenaar, belast met het civiel gezag over de IV en VI Kota's,
is gevestigd, dat de Handelmaatschappij een etablissement heeft en
waar ik eindelijk den zetel voor het hoofd des bestuurs het best
geplaatst acht.
//Door eene enkele aarden redoute ten Oosten dezer etablissementen
kunnen zij tegen verontrustingen van den kant der bevolking worden
gedekt, en zal het niet moeielijk zijn, die door een later aan te
leggen goed aardewerk aan de Westzijde zelfs tegen eenen over-
zeeschen vijand te beveiligen, indien deze het zoude ondernemen ^ uit
de Benedenlanden op te rukken , hetgeen nochtans , uithoofde van de
moeielijkheid van den weg in de Kloof, niet te voorzien is ; daaren-
boven is, in minder dan 24 uur, de weg aldaar zoodanig te ruineeren
dat hij zelfs voor eene partij voetgangers onbruikbaar is zoo hij
door lichte troepen wordt bewaakt.
//Deze stelling , op de omschreven wijze opgericht en bezet , en in
verband met de overige mindere posten , acht ik voldoende om ons
gezag in de residentie Padang te verzekeren; met dien verstande
nochtans dat, ter bevordering der voorgenomen uitbreiding aldaar,
op een der doelmatigste punten op* de grenzen der XIII Kota's,
hetgeen vermoedelijk in de Zuidelijkst gedeelte der XX Kota's zal
ZieJLMg9 n bl. 296,
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 215
zlJD , nog een temporair kampement voor een half bataljon infanterie
worde aangelegd, waarmede uiet-alleen de ons onderworpen landen
van de zijde der XIÏI Kota's zullen zijn verzekerd, maar waardoor
onze invloed meer geldig zal worden bij een aan te leggen weg van
daar, langs de grenzen van laatstgenoemd landschap naar Padang;
een weg die, volgens berichten, niet langer dan twee dagmarsehen
zal zijn en dus den handel zal begunstigen. Yoorts zal de bezetting
van bedoelde plaats moeten dienen om, bij eene eventueele onder-
werping der Xni Kota's, daarin over te gaan, om de zuidelijke
landen in bedwang te kunnen houden.
//Behalve deze bezettingen en die voor Padang , waarvan hiervoor
reeds melding is gemaakt, worden thans door ons in de residentie
Padang de navolgende kleine sterkten bezet:
1. Priaman. 13. Fort de Koek.
2. Tikoe. 14. Goegoeq Sigandang.
3. Mengoppo. 15. Koriri.
4. Boekit Manindjoe. 16. Tandjong Alam.
5. Loeboeq Bassoeng. 17. Fort van der Gapellen.
6. Kajoe Tanam. 18. Tandjong Ambalo.
7. Soengei ]>jawi. 19. Boea Panian.
8. Manindjoe. 20. Paja combo.
9. Matoea. 21. Fort Aaaff.
10. Bambang. 22. Fort Veldman.
11. Blokhuis aan de brug over 23. Fort Van den Bosch.
de Massang. 24. Pau-Datar.
12. Peloepoe.
//En is nu onlangs een post in XX Kotas, te Padang riboe riboe,
aangelegd en door onze troepen bezet, en is eindelijk op Poeloc
Tjinko een geringe militaire post.
//Van de opgenoemde zullen wellicht later n^- 4, 7 en 15 kunnen
komen te vervallen ; de andere bUjven echter noodig , en wel voor
jaren, om onze gemeenschap te verzekeren; eerst dan, wanneer onze
verhouding tot de bevolking meer zekerheid zal opleveren, zal een
deel der overige kleine posten achtervolgend kunnen worden inge-
trokken, maar daarentegen zullen, bij verdere uitbreiding, nieuwe
sterkten moeten worden aangelegd en bezet.
//Daarop is gerekend door het voor deze residentie bestemde garni-
zoens bataljon eene sterkte te geven van 1198 hoofden, hetgeen
ruim voldoende voor de bezetting der opgenoemde posten zal zijn.
//Behalve dit bataljon acht ik voor deze residentie nog benoodigd
216 SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836—1840.
l\ veldbataljon , waarvan de emplacementen en de bestemming
hiervoor reeda zijn aangewezen ; maar dan itarzel ik ook niet , te ver-
klaren dat, naar mijn gevoelen, wij onder dit woelige volk op alle
gebeurtenissen voorbereid zullen zijn, en dat een buitenlandsche
vijand het niet licht zal ondernemen ons aan te vallen, wanneer
onze voorraad van oorlogsbehoeften van allen aard binnen het kam-
pement te Goegoeq Malintang vereenigd zal worden en al het noodige
op de overige posten zal zijn.
//Hiervoor reeds aangemerkt zijnde dat het meest belangrijke punt
op de kust , Fadang , verzekerd wordt , zoo reken ik er op dat die plaats
tegen kleine aanvallen , zooals van 2 2i 3 fregatten , gedekt zal zijn ,
en desnoods bij eene grootere macht, evenwel zoo die niet te over-
wegend op de onze is , uit de Bovenlanden hulp kan worden afgewacht.
ffDe noordelijke residentie van het Gouvernement van Sumatra's
Westkust, Ajer Bangies, zal naar mijn inzien gunstiger voor onze
uitbreidingen zijn omdat zij, voor een groot gedeelte, door de
Batta's bewoond wordt en de Maleiers daar slechts een minder ge-
deelte occupeeren.
>/De eerstgenoemden zijn steeds onder de verdrukking der laatsten
geweest en dat gedeelte , de bewoners van Mandaïling, welke sedert 1832
onze bescherming genieten, betoonen zich bij voortduring daarvoor erken-
telijk, waaraan mag worden toegeschreven dat sedert een geruimen tijd de
Batta's van Angkola en Padang Lawas , het voorbeeld der Mandaï-
lingers volgende, zich onder onze bescherming hebben gesteld, al-
hoewel wij tot dusver onvermogend waren, hen tegen de Maleiers
van Toewankoe Tamboesei te behoeden, waaraan echter nu, na den
val van Bondjol, gevolg kan worden gegeven; tot welk einde dan
ook reeds drie compagnieën van het 6« bataljon infanterie zijn af-
gezonden om vooreerst een kampement bij de sterkte te Bau , gelegen
in het midden van het landschap van dien naam, te betrekken.
/ir Alle berichten hierover doen dan ook vermoeden dat de Battasche
bevolking zich van lieverlede onder onze bescherming zal stellen,
naargelang wij ons daar uitbreiden; hetgeen zich te eerder laat
aanzien, doordien de Maleier den Batta als een heiden beschouwt,
dien hij daarom van al wat hij bezit meent te mogen berooven , —
waarvan de verschrikkelijke sporen, door den Imam van Bondjol en
door Toewankoe Tamboesei, door den eerste meer, door den ander
minder , achtergelaten , nog ten getuige strekken. Het was niet alleen
om have of vee te doen , maar zelfs de menschen werden als slaven
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 217
weggevoerd en verkocht. Van den andereu kant hebben de Atjehers
en Maleiers zich van de Westkust der Battalanden meester gemaakt
om de bewoners der binnenlanden bij zich ter markt te doen komen
ter aanschaffing van het door hen benoodigde voor gewilde producten ^
waaruit wel is af te leiden hoe weinig voordeelig deze handel voor
de Batta^s wezen moet, en hoe welkom bij dezen een beschermend
en geregeld bestuur zal zijn , te meer indien alle van denzelfden in-
borst zijn als die welke wij kennen: zachtaardig en werkzaam.
//Beeds voordafc mij op eenig gezag steunende berichten bekend
waren omtrent onze Noordelijke bezittingen dezer kust, heb ik uit
de ligging van het land en meer andere omstandigheden kunnen
afleiden dat het landschap Sau eene groote bevolking heeft, en
hierdoor , benevens door zijne aanraking ten Westen en ten Noorden
aan de Battalanden , geschikt was ter vestiging onzer mobiele macht
om de Noord ; hetgeen mij heeft doen besluiten , na den val van Bondjol
den militairen commandant der kust te gelasten om, zoo er geene
overwegende redenen tegen waren , in het landschap Bau een kam-
pement voor een half bataljon te doen aanleggen en te doen bezetten.
//De weg van Port de Koek tot in de vallei van Bondjol en de
vele daaraan verbonden bezwaren zijn vroeger door mij beschreven.
De kolonel Michiels, die reeds toen ik nog op de kust aanwezig
was eene plaatselijke inspectie om de Noord heeft ondernomen , welke
na mijn vertrek is voleindigd , bericht dat van de evengenoemde vallei ,
gerekend van Bondjol, de afstand tot aan Tandjong Baringin in de vallei
van Loeboeq Sikaping , twee dagmarschen is , en op den weg derwaarts
de bergrug wordt overgetrokken die de afstrooming van het water
naar het Ooster- en Westerstrand bepaalt ; dat , in eene Noordelijke
strekking vervolgende , Tandjong Baringin van het Port Rau , in het
landschap van dien naam, drie zware dagmarschen verwijderd is;
beide deze valleien of landschappen zijn , zooals reeds is opgemerkt ,
door Maleiers bewoond ; dat voorts , van het Port Bau tot aan Natal,
een afstand is van 13 zware étapes, zijnde een enkele weg derwaarts,
gedurende den jongst geëindigden oorlog, onzeeenigste gemeenschapslijn
in het Noordelijk gedeelte met de zee geweest, die toen door slechts
weinige militaire posten beschermd werd; maar die weg loopt door
het ons zoo trouwe landschap Mandaïling , en was aan de Noordzijde
verzekerd door de landen Angkola en Fadang Lawas, zooals boven
reeds gezegd, door ons toegedane Batta's bewoond.
//Verder maakt de kolonel Michiels gewag van eenen gemeenschaps-
weg van Port Bau naar Kota Dalem in het landschap Taloe , zijnde
218 sümatra's westkust van 1836 — 1840.
4 dagmarscheo , voorts van het bovengenoemde Tandjong Baringin naar
even vermeld Kota Dalem . in 2 dagmarschen, en van deze laatste plaats
naar het aan zee gelegen Sassak in vier dagen, van Bondjol naar
Parit Batoe in 3| étape, en eindelijk zoude het zich, volgens de door
den kolonel ingewonnen berichten , laten aanzien dat de toe- en afvoer
naar de landschappen YIIl Kota's, YII Loerahs en al de landen
tusschen de Massang, over Bondjol tot Bau^ mettertijd het besten
gemakkelijkst zullen kunnen geschieden langs de rivier Katiagan oi
Massang tot aan Biudjai, tot waar die rivier met slechts weinig verval
bevaarbaar is , terwijl vandaar , langs een aan te leggen weg , Bondjol
in een of anderhalven dag bereikt zal kunnen worden.
//De moeielijkheden der wegen van Bau naar Natal en Ajer Bangies
moet'Cn , volgens diezelfde berichten , zoo groot zijn^ dat daarvan voor
de thans door ons bezette landen geen gebruik kan worden gemaakt.
//De Noordelijke landen onder ons gezag worden over het geheel
gunstig afgeschilderd , en inzonderheid de schoone kom of liever de
vlakte van Bau ; en ook de geaardheid des volks wordt even gunstig
beoordeeld als hiervoor reeds door mij is beschreven.
//De kolonel Michiels oordeelt, dat in de Noordelijke residentie
(Ajer Bangies) wel is waar van de door ons bezette posten:
1. Natal.
14. Senatar.
2. Ajer Bangies.
15. Soengei Padahan.
3. Tapanoeli.
16. Loeboeq Sikaping.
4. Ajer Nanali.
17. Kota tengah.
5. Fort Elout.
18. Pasaman.
6. Kota Nopan.
19. Parit batoe.
7. Batang.
20. Kota Generaal Cochius.
8. Bau.
21. Koempoelan.
9. Loender."
22. Padang Mangies.
10. Tambangang.
23. Semawang gedang.
11. Tjobada.
24. Ajer Kidjang.
12. Serassa.
25. Araban en
13. Batoe Bedindi.
26. Pisang,
vele zullen kunnen vervallen door den thans bestaanden staat van
rust; dat echter, om orde en zekerheid onzer gemeenschap te waar-
borgen , andere posten dienen te worden opgericht en daartoe vooreerst
in aanmerking komen:
1. Soentang. 4. Kenali.
2. Taloe of Kota Dalem. 5. Katiagan, Sassak of Pasaman,
3. Melampa. 6. Bindjai,
süMatra^s westkust van 1886—1840. 2lfl
alle in de Ophir-districten gelegen, zonder dat nog is gewag
maakt van de landen van Angkola en van Padang Lawas, die
posten tot hunne bescherming zullen behoeven, evenals andere Bat-
talanden, die zich nader bij ons zullen aansluiten; waardoor dan
van zelf militaire posten ook langs de kust zullen noodig worden,
ten einde ons van den handel met bedoelde binnenlanden te verze-
keren, hetgeen zeer waarschijnlijk al spoedig een goeden militairen
post aan of nabij de monding der rivier Singkoeang , ook Batang
Ajer Gadies genoemd , zal vorderen. Naar hetgeen mij daarvan is
opgegeven zou deze rivier tot in de binnenlanden van Angkola
bevaarbaar zijn.
^/De voren door mij beschrevene , gegiste gunstige positie voor eene
mobiele macht is door den kolonel Michiels zoodanig overeenkomstig
bevonden, dat hij dadelijk heeft doen beginnen met het opslaan,
onder de bescherming van het fort te Bau, van een kampement
voor een { bataljon infanterie, zoodat, om deze en de vroeger ver-
melde redenen^ het zich niet laat vermoeden, er zelfs bij meerdere
uitbreiding een gunstiger gelegenheid voor de mobiele macht in deze
omstreken zal gevonden worden; terwijl, indien hier ook onze voor-
raadmagazijnen voor deze afdeeling vereenigd worden, de in- en
uitwendige rust van hier uit verzekerd zal worden.
//Het zal niet noodig zijn , hier iets te voegen bij hetgeen hiervoor
reeds is gezegd , ten opzichte der mindere sterkten , zoo die langs
de kust als die, ter verzekering van de gemeenschap en ter bevei^
liging van ambtenaren noodig: de tijd zal meer bepaald doen kennen
welke als een gevolg der toenemende rust kunnen vervallen, en
welke bij uitbreiding van ons grondgebied moeten worden aangelegd.
Ik herhaal hier dat het mij wenschelijk voorkomt, dat eene spoedige
maar tevens voorzichtige uitbreiding in deze Noordelijke gedeelten
worde ondernomen, om daardoor des te eerder den vreemden sluik-
handel van Sumatra's Westkust te verdrijven.
//Het vorenstaande strekke om aan te toonen , waarom ik ook voor
deze Noordelijke afdeeling een sterk garnizoensbataljon heb ont-
worpen , en tot welke oogmerken ik acht dat 1| veldbataljon, benevens
eene compagnie artillerie met 4 bespannen veldstukken, ook hier
noodig zullen zijn.
//Een dezer veldbataljons zal te Bau dienen gestationneerd te worden ,
waar voorloopig nu slechts 3 compagnieën zijn, en het andere te
Kota Generaal Gochius; terwijl bovendien, in deze laatste plaats,
nog eene compagnie van het gamizoensbataljon zal dienen te zijn
220 sümatra's westkust van 1836— 1840
om het halve veldbataljon in zijn geheel steeds mobiel te doen blijven.
Worden de grenzen van Angkola genaderd, en is de rast in de
valleien van Bondjol en Loeboeq Sikaping meer bevestigd., zoo zal
dit halve bataljon naar die zijde knnnen gebezigd worden , en dan
1| compagnie, voor de rost in die landstreek, binnen Ond-Bondjbl
voldoende zijn.
'/Het te Raa te stationneeren bataljon kan, desgevorderd , om de
Noord ondersteuning verleenen. Oostelijk de Maleiers in bedwang
houden, en tevens dienen om de rast in de ons onderworpen landen
te helpen handhaven.
//Het gezegde zal naar mijn oordeel voldoende zijn om aan te toonen
de behoefte, welke hier bestaat voor de noodig geoordeelde macht,
zoo tot bezetting^ handhaving van inwendige rust^ als om de voor-
genomen uitbreidingen te bewerkstelligen.
//Wel is waar is door Zijne Excellentie, den Heer Commissaris-
Generaal Van den Bosch, geen verwijderd , noch bepaald tijdstip voor
de te ondernemen uitbreidingen aangewezen ; maar ik ben van oordeel ,
dat het oogenblik daarvoor zooveel maar mogelijk bespoedigd dient
te worden, en dat wij ten deze ons slechts dienen te bedwingen
door het op solieden voet vestigen alvorens verder te gaan, hetgeen
ik vermeen hiervoor, voor zooveel zich dit tegenwoordig laat doen,
reeds te hebben aangewezen.
vBij eene spoedige uitbreiding , die ik met de aangegeven middelen
mogelijk acht, zal ook de handel op Sumatra's Westkust, en meer
bijzonder in de Noordelijke afdeeling, rasser in onze handen komen ,
daardoor onze welvaart vermeerderen en ^s lands inkomsten doen toe-
nemen; om evenwel daartoe te geraken , zal het noodig zijn dat het opper-
hoofd der kust ook over eene zekere maritieme macht zal kunnen
beschikken ; zooals ik bij mijne voordracht van 20 October jl. Iia Q 6
heb opgegeven benoodigd te zijn: 4 welbemande en gewapende
koloniale oorlogschoeners, en van tijd tot tijd een groot oorlogs-
vaartuig dat deze kust bezoekt; ik stel mij voor dat daarmede niet
weinig tot onze uitbreiding binnen'slands zal worden bijgedragen.//
Niet geheel juist zegt Lange (Il bl. 300) dat de voorstellen van
Cochius omtrent de formatie der bezetting van Sumatra's Westkust
>9fVOorloopig goedgekeurd// werden. Aangezien daaraan belangrijke uitga-
ven verbonden waren , onthield de Gouverneur-Generaal zich van eenige
beslissing, doch verzocht hij die van het Opperbestuur; alleen werd
het Militair Departement gemachtigd, bij zijne voorstellen tot aan-
SUltATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 221
vulling der krijgsmacht op Sumatra de organisatie, door Cochius
ontworpen , tot grondslag aan te nemen. Welke de beslissing was
het Opperbestuur, zullen wij in het Zesde Hoofdstuk mededeelen.
Het is hier de meest geschikte plaats om te vermelden, dat het
millitair commando van Sumatra^s Westkust, volgens het Gouver-
nementsbesluit van 24 Maart 1838 n^. 26, was verdeeld in 4 hoofd-
afdeelingen: Padangsche Benedenlanden , Fadangsche Bovenlanden,
Bicchteroever van de Massang (waaronder begrepen de Ophirdistricten
en Loeboeq Sikaping), en de Noordelijke afdeeling. De tijdelijke
militaire commandanten in die hoofdafdeelingen werden bij dat besluit
bevoegd «verklaard tot het benoemen en samenstellen van krijgsraden.
Eindelijk hebben wij nog mede te deelen, dat bij Besluit van
26 Juli 1837 no. 15 de volgende wijzigingen werden gebracht in
de organisatie der Padangsche schutterij:
lo. De sterkte der Europeesche compagnie zou evenredig zijn aan het
aantal dienstplichtigen van dezen landaard te Padang.
2o. Van de te Padang metterwoon gevestigde Javanen en van de
daaraanwezige Sipahis, die tot dusver met het korps Klingaleezen
waren vereenigd geweest, zou een korps schutterij worden opgericht
met 2 Europeesche oificieren.
3o. Aan het korps Niassers en Batoe-eilanders , en aan het korps
Javanen en Sipahis zou het noodig aantal geweren met toebehooren
en compleet ledergoed worden verstrekt om daarmede de meest ge-
schikte manschappen te wapenen.
BIJDRAGE TOT DE KENNIS VAN HET BANTKNSCH
DIALECT DER SOENDANEESCHE TAAL
J. J. MEIJEB,
Foomtalig kontróleur van Qoenoeng Kanijana
(Zuider-Regentschap van Bantën).
//Yeel is nog onbekend, zelfs wat de taal van de Preanger en
//van Buitenzorg betreft, hoeveel te meer dan wat bijvoorbeeld het
//Djarapangsch , Krawangsch en Bantamsch aangaat. Mogen allen,
//die op West- Java gevestigd zijn of waren en die in het Soendaneesch
//belangstellen , zich na de verschijning van dit boek opgewekt ge-
//voelen mede te deelen of openbaar te maken wat zij tot aanvulling
//en verbetering van het hier geleverde kunnen geven.//
Deze uitnoodiging in de voorrede van het Soendaneesch-Hollandsch
woordenboek door den heer S. Coolsma spoorde mij aan om de Ban-
tensche woorden, welke in zijn werk ontbreken, te verzamelen.
Bij algeheel gemis aan geschriften moest ik mijne gegevens putten
uit gesprekken met de bevolking gevoerd. De volgende bladzijden
bevatten slechts de op mijne tournees gemaakte aanteekeningen.
Ik heb mij hoofdzakelijk bepaald tot het dialect van het Zuider
Regentschap — de afdeeling Lëbak — ; de dialecten van het Midden
en Wester Regentschap (de afdeelingen Pandegëlang en Tjaringin) en
van het aan Tanggëran grenzend district Tjikande bleven tot mijn
spijt door omstandigheden onafhankelijk van mijn wil nagenoeg geheel
buiten beschouwing.
Ik hoop , dat men deze lijst gelieve te beschouwen als eene zwakke
poging om eenig licht te verspreiden over de taal, welke in dat
deel Tan West-Java gesproken wordt, terwijl mijne in Bantën ge-
plaatste collega's deze studiën wel zullen willen voortzetten. Op den
ambtenaar bij het binnenlandsch bestuur toch rust de verplichting
tot beoefening der volkstaal.
De namen van zeevisschen werden mij opgegeven door visschers
ötiR soetïdAneesche taal 229
uit Laboean en Tjaringin; achter die, welke aan het Zuiderstrand
niet bet end zijn, heb ik de letters Tj- gevoegd, eene verkorting
voor Tjaringin, het district waarin die twee plaatsen liggen.
Waar geen twijfel bestaat , meende ik het niet ondienstig om van
planten ook den botanischen naam te vermelden.
Ontegenzeggelijk komen in deze weinige pagina's fouten voor.
Het was dikwijls moeielijk om nit de meest niteenloopeiide ant-
woorden van den kleinen man het juiste nit te kiezen en de inlandeche
ambtenaren lieten mij als scheidsrechters menigmalen in den steek.
Ik doe daarom een beroep op de welwillendheid van ieder , die onjuist-
heden mocht ontdekken.
Met erkentelijkheid herdenk ik de talrijke inlichtingen mij ver-
strekt door mijnen trouwen vriend Baden Toemënggoeng Soerija
Nataningrat én den Heer van Gtelder. Aan beiden zij hier mijn oprechte
dank gebracht.
Ten slotte eene toelichting over eenige geciteerde werken.
Met Ooolsma bedoel ik: Soendaneesch-HoUandsch Woordenboek
door S. Coolsma, oud-Zendeling der Nederlandsche Zendingsvereeni-
ging , Afgevaardigde van het Nederlandsch Bijbelgenootschap. Leiden
bij A. W. Sijthoff.
Met Oosting: Soendasch-Nederduitsch Woordenboek op last van
het Gouvernement van Nederlandsch Indië zamengesteld door H. I*
Oosting. Batavia Ogilvie en Co. 1879.
Met Rigg: A Dictionary of the Sunda Language of Java bij
Jonathan Rigg. Deel XXTX der Verhandelingen van het Bataviaasch
Genootschap van Kunsten en Wetenschappen.
Met Resumé: Resumé van het bij Gouvemements Besluit van 10
Julij 1867 No 2 bevolen onderzoek naar de regten van den inlander
op den grond in de residentie Bantam , zamengesteld door den Chef
der afdeeling Statistiek ter Algemeene Secretarie, krachtens Gouver-
nements Besluit van 1 November 1858 N^ 19 Batavia Lands-
drukkerij 1871.
Met Mr. L. W. C. van den Berg: De Inlandsche rangen en titels
op Java en Madoera door Mr. L. W. C. van den Berg , uitgegeven
op last van Z. E. den Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Tndië.
Batavia. Landsdrukkerij 1887.
^s Gbavenhage , Januari 1890.
5« Volgr. V. 16
224 BUDRAOE TOT DB KENNIS VAN HET BANTeNSOH DIALECT
INLEIDING.
ETet verschil tasschen de taal, welke de inlander in de Preanger
Begentschappen spreekt en die van Zuid-Bantën is niet zoo groot
als men wellicht seou denken.
De Noordelijke districten danken hunne tegenwoordige bevolking
aan emigratie uit de aangrenzende Buitenzorgsche dëmangschappen
Djasinga, Leuwilijang en Tjampea.. Onderscheidene invloedrijke
Lebaksche geslachten stammen van Buitenzorgsche familiën af. De
door Multatuli's Max Havelaar vermaarde Raden Adipati Karta Nata
Nagara — die in de herinnering van het volk voortleeft als Dalem
se poeh en wiens naam men heden ten dage nog met eerbied uit-
spreekt — zijn opvolger Baden Toemênggoeng Prawira Koesoema,
meer bekend als Dalem Bila, waren in het voormalig regentschap
Bogor geboren.
Er bestaat voortdurend een levendig verkeer tasschen het Zuider
Biegentschap van Banten en de afdeeling Bnitenzorg. Het is daarom
niet gewaagd te verklaren , dat in deze twee gedeelten van West-
Java, waar het Soendaneesch de spreektaal vormt, men niet van
een dialectisch verschil spreken kan.
In het oostelijk deel van bet district T^'ilangkahan , zooals de
desa's Tji^*^^^®» Sawama, Soewakan, Tjisoengsang , Tjidikit vindt
men daarentegen hoofdzakelijk lieden , die afstammen van Preangersche
verhuizers. Daar domineert het Djampangsch.
Dat het verschil tusschen het Soendaneesch der Preanger Begent-
schappen en dat van Zuid-Bantën weinig beteekent, werd mij
bevestigd door onderscheidene personen^ die op dit gebied wel
gezag hebben.
In de allereerste plaats noem ik hier den tegenwoordigen Begent
van het Zuider Begentschap Baden Toemênggoeng Soerija Nataningrat,
oudsten zoon van wijlen Baden Hadji Moehamad Moesa, hoofdpa-
ngoeloe van Limbangan. Hij heeft steeds perfect de bevolking kunnen
verstaan en omgekeerd werd hij volkomen door haar begrepen.
DER SOEKDANEESCltE TAAt. ^^5
In de tweede plaats haal ik den heer W. van Gelder aan , vroeger
Hoofdonderwijzer aan de kweekschool voor Inlandsche onderwijzers
te Bandoeng thans met verlof in Patria. Deze had onder zijne leer-
lingen jongelieden nit Rangkas betoeng en Tjïl^'^g^*^*^^ » zoons van
desahoofden en gegoede inlanders.
Niet alleen dat hij in zijne gesprekken met hen nooit eenige
moeite ondervond, maar in betrekkelijk korten tijd spraken zij het
Bandoengsch.
Twee dier ond-leerlingen heb ik in de kontrole-afdeeling Goenoeng
Kantjana gehad , den een , Agoes Poerwa Tanaja, alsmantritjatjar
— vaccinateur — van het vaccinedistrict Kandang Sapi en den anderen,
Agoes Raksa Atmadja, als djoeroe toelis (kontrolenrsschrijver).
Herhaaldelijk moesten zij mij bij onderzoekingen bijstaan en hoewel
zij volgens getuigenis van. den Regent van het Znider Regentschap
altijd Preangersch Soendaneesch spraken, kon ik nimmer opmerken ,
dat de bevolking hen niet verstond.
Er zijn dan ook slechts een betrekkelijk klein aantal woorden,
welke Coolsma in zijn woordenboek opneemt, die de Zuid-Bantëner
niet kent. Die woorden behooren op weinige na uitsluitend tot de
basa lêmës of basa panëngah.
Het onderscheid in taaisoorten, basa lëmês, basa panëngah
en basa kasar, zooals in de Preanger Regentschappen, bestaat wel^
doch in zeer geringe mate en bepaalt zich behalve tot de prono-
mina slechts tot een gering aantal woorden, welke men bezigt
om de hoofden te believen. Zoo noemt de desaman zijn huis
steeds imah of rorompok en rorongko; van de kaboe-
paten of de woning van een inlandschen ambtenaar zegt hij
boemi of imah.
Van zijne eigene vrouw sprekende bedient hij zich van de woorden
bikang, pamadjikan, pabibitan. Geldt het een zijner supe-
rieuren dan treden daarvoor in de plaats awewe, pamadjikan.
Wien het betreft, men zal immer voor sterven hooren paeh, soms
maot, een enkelen keer poepoes, nooit palastra.
Al kent men de lëmës woorden, door ongewoonte laat men ze
meestal achterwege. Hoogst zelden gebruikt een desahoofd tegenover
zijne meerderen het fijne gadoeh in plaats van het grove boga.
De desaman begaat onwillekeurig dwaasheden bij het bezigen van
beleefde termen tegenover hoogergeplaatsten.
Raden Toemënggoeng Soerija Nataningrat, die zich veel moeite
geeft om de taal van zijn regentschap te beschaven, kreeg op de
^26 BUDRAOE TOT D£ KENNIS VAN HET BANTêNSGH DIALECl^
vraag aan een Zuid Bantëner , hoeveel kinderen hij had , het antvroord :
//hanten kagoengan/sr (ik heb er geen). Verder herkent men den
bewoner van het Zuider Begentschap aan zijne spraak door het al-
geheel ontbreken van de lag o e.
Terwijl men in de Preanger Regentschappen bij het gebruik van
een zelfde woord door het meer of minder zangerige laat uitkomen
of het een meeidere in rang , een oudere in leeftijd , bloedsbetrekking
betreft, maakt hij daarin geen onderscheid.
Dit is waarschijnlijk de reden dat de Bantënsche Soendaneezen bij
hunne Preangersche naburen voor onbeschaafd doorgaan. Voorts
leveren nog een verschil op vele woorden , waarin in het Preangersch
eene i voorkomt. Deze klinker wordt in het Zuid-Bantensch door
eene a vervangen, zooals antjoe, andjoek, patjoeng, taloe,
batoeng, ajoeh, andoeng, tamoe, tawoean, panoeh,
ranjoeh voor intjoe, indjoek^ pitjoeng, tiloe, bitoeng,
ijoeh, indoeng, timoe, tiwoean, pinoeh, rinjoeh.
Daarentegen is in andere woorden de i behouden, gelijk hidji,
imah, kikis, kidoel, tiris^ tiwas, pipir, enz.
Dikwijls bestaat het verschil eenvoudig in verspringing der con-
sonanten, bijv.:
Preangenoh dialect. Zoid-BantSnsoh dialect,
boeroej (§) boejoer
bajar baraj,
in verwisseling van medeklinkers of vocalen:
PreaDgench dialect. Znid-BantSoaoh dialect,
rendeng renteng
ganas kanas
djiga en siga diga
gomber gombel
gidëg gideug
ilok elok
lëmboet lëmbet
këlëng gëlëng,
($) Het woord boeroej komt bij Ooolsma en ook in de andere Soendaneeeche
lexica niet Toor. Ik denk, dat het in de Preanger RegentBohappen wel bekend iB.
Daar toch bestaat eene deea Tjiboeroej, die haren naam ontleend sal hebben
aan een boo geheeten stroompje.
Dit plaatsje heeft eenige vermaardheid door de daar bewaarde handschriften
op lontarblad, afkomstig uit den voor-ialamitisohen tijd. Zie Veth. Jaya. Dl.
m pag. S40.
DER SOENBANEESGUE TAAL. 227
ook door het wegvallen van een nasaal of eene andere consonant:
Preangeraoh dialeob. Zoid-BantSnsoh dialeoi.
handjëli hadjëli
handjere hadjere
gangsal gasal
sambara samara
rambëtoek rëmêtoek.
Dan verdient nog vermelding eene versterking van den meer-
voudsvorm door inschuiving van ar en al bij nomina, adjectiva,
verba en verbale uitdrukkingen.
. Het Soendaneesch bijv. van knaap is boedak. Over eenige
knapen sprekende zegt men baroedak; maar wil men te kennen
geven, dat het op een bijzonder groot aantal betrekking heeft, zoo
gebruikt men de uitdrukking bararoedak.
Andere voorbeelden zijn: kapalalasar, pararotong, pare-
rëgat, malalaboer, kadararijeu, sararijeuneun naast
kapalasar, parotong, parëgat, malaboer, kadarijeu,
sarijeuneun van kapasar, passerwaarts gaan; p ot on g, breken,
stuk, zijn gebroken; pëgat, knappen^ afbreken van touwwerk;
maboer, vliegen; ka dij en, naar hier, herwaarts, kom hier; sijeun,
bevreesd, bang, bang zijn.
Was oudtijds in de Preanger Begentschappen het Javaansch de
taal j waarin men met elkander briefwisseling hield , in Bantën schijnt
tijdens het Sulthansbestuur het Maleisch de taal der correspondentie
te ziJQ. Nu nog schrijven niet alleen de hooggeplaatste inlandsche
ambtenaren, maar zel& de desahoofden elka&r in het Maleisch.
Ik heb de transcriptie van Ooolsma gevolgd. De korte pamëpët
(stomme è) is met ^, de lange pamëpët met ^// , de paneleng (scherpe
ê) met tf, de panjoekoe met oe teruggegeven.
2S8 BUDIUOE TOT D£ K.ËNNIS VAN ]{£T BANXeNSCH DIALECT
A.
Adjahan. Naam van een zeevisch (Tj)
Ag cl. Naam der vezelstof, bereid uit pondoh, het jonge blad
van den gëbang palm In de residentie Tegal kadoet genoemd.
Ajoe. I Zie bij Ooolsma. II Een vrouwelijke titel in het Wester-
Begentschap (afdeeling Tj*"^g^°)j wordt gevoerd door vrouwen,
wier vader het praedicaat En tol heeft.
Akoet. Zie bij Coolsma. Ngakoetan: van vogels , ganzen , manilla-
eenden, aandragen van takjes, stroo, veeren, om een nestje te
maken. Manoek djapati noe hideung auggeus nji-
leungleum, noe bodas keurngakoetan. De zwarte duiven
zitten reeds te broeden, de witte dragen juist takjes, stroo enz.
aan om een nestje te maken. Akoet akoet eeue soort van
kleine wesp.
Amas. Samas. Eene benaming voor zestien duiten.
Ampijan. Gehucht; onderdeel eener desa. (Zie bij •^•^«•^«ai^kti
in Qericke en Boorda Javaansch-Nederduitsch Woordenboek , ver-
meerderd en verbeterd door A. C. Vreede).
Andang. Een bamboe, links en rechts van een klein vaartuig aan-
gebracht, evenals bij eene vlerkprauw {prahoe kintjangan),
om het omslaan te voorkomen.
Antol. I. Zie bij Ooolsma. II Noemt men ook de sa sak om van
den wal op een veer, eene prauw, een vlot of omgekeerd —
over te stappen.
A n t j a 1. Gewoonlijk hama antjal: eene ziekte onder het padigewas,
veroorzaakt door eene rups, welke zich ophoudt in den worteltop
der plant en haar in hare ontwikkeling belemmert.
Antjlok. Ngantjlok, springen van eene kikvorsch, een vogel
van den eenen op den anderen tak , springen van een sprinkhaan.
Antjlok-antjlokan, bij herhaling heen en weer springen.
Apel Naam van een gebak, gemaakt van rijst, zout en gestampte
geroosterde tjaoe-radja.
Apoes. Een stuk van den tros (toeroej) van de tjaoe, bestaande
uit drie hoja. Apoes boen toet: staart riem.
Are. Bij de Badoejs: alles wat buiten hun gebied gelegen is.
DER SO£NDANl!l£SOH£ TAAL. 2l29
Oerang are de niet Badoejsche of Mohamtnedaansche bevolking.
In de beteekenis, door Coolsma en Oosting opgegeven , wordt het
woord niet gebruikt.
Asak. Zie bij Coolsma. Asakaneun. Allerlei eetbare bladerenen
jonge nitspruitsels. Hetzelfde als lalab lalab.
As al. Beteekent ook mits; onder voorwaarde, dat; als maar; zoo
maar. Montong boga ewe noe genlis, asai boga kêbo
djeung sawah. Men behoeft geene schoone vrouw te hebben
als men maar sawahs en karbouwen bezit.
Asoj. Een hengel met een snoer van koperdraad. Ngasoj: met
zulk een hengel visschen; een dergelijken hengel gebruiken.
Ataeun. Een stopwoord^ overeenkomende met ons >!^och, dinges.^v
Hetzelfde als etaeun bij Coolsma onder eta.
Atak. Satak. Eene benaming voor acht duiten. Têloengatak
hetzelfde voor vier en twintig duiten.
Atje. Een basa neneh; ongeveer hetzelfde als asep
Awe. Sawe. Eene benaming voor twee duiten. Hiervoor zegt men
ook sêdjëbir. (Zie bij djëbir in Coolsma.)
B.
Babalak. Naam van een zeevisch (Tj).
Badi ofBadibadi. Een dolkmes van hoogstens twee decimeters
lengte. Dit wapen vervangt met den peso raoet den kris der
Javanen. Yolgens Coolsma: eene soort go bang of sabel.
Badong. Het metalen gedeelte van een bent en (buikband).
Bagad. Naam van een zeevisch, die naarmate hij grooter wordt ^
mangapas en galang tjaugkek genoemd wordt.
Ba har. Naam van een zeevisch.
Bajongf Een bontj el van de grootste soort (ter dikte van eene dij).
Bak at. Deining.
Bal e. L.Zie bij Coolsma onder I. De tweede beteekenis ^ door dezen
auteur opgegeven is in Zuid-Bantën niet bekend. II. De desa-
moskee, waar ook de vreemdelingen gehuisvest worden.
Balida. Naam van een zee- en riviervisch.
Balikoepih. Naam van een grijs en wit gekleurden watervogel
(in Midden Java '^•^•^••ïïl genaamd).
Balo bal o. Gedroogd, gezouten bandêng. Verklaard met gege-
sek bandêng. Ook naam van een zang, angkloeng, to-
peng en gamëlanwijs.
230 BUDAAGK TOT DE KENNIS VAN HET BANTCNSCn DIALECT
Bij zang is het refrein als volgt:
Moending di sabrangkeun,
Koeda di peuntaskeun,
Ka pasar ka Fandegêlang,
Adoeh, akang balo-balo.
(De bufiels worden overgevaren,
De paarden worden overgezet,
Naar de markt, naar Fandegêlang,
Och , broeder balo-balo.)
Baloek. Eene vrouw, die in de desa's rondreist om seureuh,
bako, apoe, oejah, d elan in kleine hoeveelheden te verkoopen.
Ngabaloek het bedrijf van baloek uitoefenen; met seu-
reuh, bako enz. de desa's rondreizen om ze in kleine hoeveel-
heden te verkoopen.
Bandawa, Eene kleine soort krab, welke men in sommige tijden
van het jaar aan of bij de mondingen der Zuid-Bantënsche rivieren
in menigte vindt. (Verklaard met anak keujeup.)
Band el. Een lokvogel
Bangbangan. Naam van een zeevisch.
Bangkanang, ook uitgesproken als bangkênang en bang-
keunang. Een jonge bant eng.
Ban go. Zie bij Ooolsma. Bango ban go. Een pikhouweel.
Banjar. Naam van een zeevisch.
Bapang. Ngabapang: in evenwicht zijn van eene weegschaal,
van eene koletjer, wanneer zij horizontaal staat. Ngabapang-
keun: in' evenwicht brengen; ook: iemand met de armen uitge-
spreid laten staan , de polsen vastgebonden aan een kruis. De door
Coolsma opgegeven beteekenissen zijn in Zuid-Bantën niet bekend.
De metale)) plaat, welke de politie-oppassers als distinctief dragen^
noemt men pel at, verbastering van het HoUandsche * plaat , of
bapëm, afkomstig van wapen.
Bapëm. De metalen plaat met het rijks wapen , welke de politie-
uppassers als distinctief aan een leeren bandelier op de borst dragen.
Verbastering van het HoUandsche wapen.
Baragadjoel. Vroeger een lid van het desa-bestuur, dat dezelfde
functie verrichtte als elders de pantjalang. Beide deze titels
bestaan thans niet meer en zijn vervangen door pangiwa of
marinjoe (in andere desa's ook panglakoe). Tegenwoordig
komt baragadjoel alleen voor in de beteekenis van aanvoerder
eener bende desaklagers, Ook noemt men zoo iemand, die
DER SOENDANKESCIIE TAAL. 231
zijne desageuooten ophitst om klachten bij het bestuur in te
brengen.
Barandjaug. Een werktuig om visch, voornamelijk paraj, te
vangen. Het gelijkt op eene fuik , wordt echter vertikaal geplaatst
en steekt slechts voor twee derden in het water. De visch gaat
er door eene opening op zijde in.
Baringbit. Overvloed van tijgers. Oesim baringbit: de tijd,
dat er in eene streek veel tijgers zich vertoonen. (Eigg zegt echter
bij barimbit ^a general fear caused to the inhabitants of any
part of the Country by the presence and ravages of tigers. A
general panic.//)
Bat jok. I Zie bij Coolsma. II. Een drinknap van awikasap,
eenigszins gelijkend op een bierseidel, door de Badoej's gebruikt
om er wajoe uit te drinken.
Belang. Zie bij Coolsma. Belang koening. Naam van een zee-
visch. (Tj.)
Be lap. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Bengkong. De persoon, die bij een jongen of een man de be-
snijdenis verricht.
Ben tong. Naam van een zeevisch (Tj.)
Bibilak. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Bi bit. Zie bij Coolsma. Pabibitan, huisvrouw.
Bi-it, (Badoej). Weinig, niet veel. Verklaard met sa-eutik en
hênteu loba
Bikang. Zie bij Coolsma. Wordt in Zuid-Bantën ook ten opzichte
van persopen gebruikt. Bikangna: zijne vrouw. Anak bikang:
dochter. Boedak bikang: meisje. Boedjang bikang: eene
vrouwelijke bediende. De kleine man bezigt dit woord uitsluitend
wanneer er sprake is van individuen uit de volksklasse. Geldt het
hoofden of voornamen , zoo zegt hij awewe.
Bilatoeng. I. Zie bij Coolsma. II. Ook eene zeer jonge kat ; ver-
klaard met anakoetjing. De Zuid-Bantener meent, dat, wanneer
men anak oetjing zegt, het jong onmiddellijk door de moeder
verslonden wordt.
Bilis. I. Naam van een kleinen zeevisch, gelijkende op de tëri.
n. Hark.
Bi raio e k. Een tijgerval, als volgt ingericht: een raam van bamboe
wordt aan twee staken met eene flauwe helling bevestigd ; aan het
boveneind hangt het aas (eupan) , zoodanig , dat , wanneer de tijger
langs het raam klimmende daaraan trekt, de touwen, waar-
232 BUB&AGE TOT DE KENNIS VAN HET BANTëNSGH DIALECT
mede dat raam aan de staken is Vastgebonden , loslaten , het dier
met het toestel valt en terecht komt in de in den grond geplante
scherpgepunte bamboe's (boe rang), welke hem in den regel diep
in het lichaam dringen en doodelijk wonden.
Biroeloek. Eene jonge kokosnoot , vóórdat zij t j ë n g k i r genoemd
wordt, dus ongeveer ter groote eener vuisfc. (Javaansch ïa*^»2l
of «7n«i|«i|im|.)
Bobondol. Naam van een zeevisch (Tj.)
Bod o. I. Zie bij Ooolsma. II. Een toespijs, voornamelijk der Badoej's ,
bestaande uit rottende kleine vischjes , welke men na koking ondei
toevoeging van zout in een roe was' conserveert en bij de rijst
nuttigt of in tjeungtjeum doet om er een beteren smaak aan te
geven. Ngabodo: bodo bereiden; kleine vischjes op die wijze
conserveeren. Coolsma geeft op, dat de visch begraven wordt. Dit
geschiedt in Zuid-Banten niet.
Boedëg. Geknoopte agël voor het maken van een pajang.
Boegbag. Ngaboegbag. Ontwouden: een bosch ter ontginning
open kappen.
Boelan. Zie bij Goolsma. Boelan boelan. Ook naam van een
zeevisch.
Boenar. Eene awis-oort, ook awi tamijang genaamd.
Boen gin. Eene zandbank in eene rivier.
Boeroej. Larve van eene kikvorsch. Verklaard met anak bang-
kong. Ook uitgesproken als boejoer.
Boeroenoek. Naam van een zeevisch (Tj).
Bogel. Eene kleine, misvormde djagoengkolf. Pokek bogel:
een broek, die slechts tot boven de knie reikt.
Bongkor. Van bouwgrond : onbeplant, braak. Ngabongkorkeun:
onbeplant, braak laten (van bouwgrond).
Bontjel. Naam van een rivier- en rawavisch — elders ook ga boes
en dëlëg genaamd. (Dit woord is ook in de Preanger bekend , al-
hoewel bij Coolsma niet opgegeven.)
Botok. De klappemoot, welke men heeft laten rotten om er olie
uit te persen door middel van eene houten oliepers, kampa-&n.
Pangbotükan. De plaats, waar men op die wijze olie bereidt;
eene inlandsche oliefabriek. Hetzelfde als sobong.
Brënoek. Naam van een boomachtigen heester, die veel tot paggers
om desa's wordt aangeplant. (Cretensia cumifolia — natuurlijke
familie der Bignoniaceae). II Naam van eene gamëlan-wijs.
DER SÜBNDANKESCHE TAAL. 233
D.
Da hoe Naam van een grooten boom met eetbare zure vruchten.
Dangdeur. I. De wilde kapoek. IL De gewone naam in Zuid-
Bantën voor de cassave (Manihot utilissima, natuurlijke familie
der Euphorbiaceae). In de Preauger Segentschappen draagt deze
plant den naam van sampeu. Coolsma geeft dit woord ook op,
doch zegt niet, welke hoewi men er mee bedoelt.
In het dialect van het district Salëm (residentie Tëgal) heet deze
knol bodin. Ngadangdeuran. Iets bijv. een sawah, een
hoema met dangdeur beplanten. Didangdeuran, van een
bouwveld: met dangdeur beplant.
NB. Op deze wijze afgeleide werkwoorden komen veelvuldig
voor. Zoo zegt men van een hoema: didjagongan: beplant met
djagong; dibontengan: beplant met bonteng; ditiparan:
beplant met pare tipar enz.
Datawalang. Naam van een zeevisch.
Delan. Fijn gewreven, tot ballen geknede rottende visch of
garnalen, bij de Indische huismoeders bekend onder den naam
van trasi. Ngadelau, van iets delan maken; iets tot delan
prepareeren. Ngadelanan, iets met delan klaar maken; iets
van delan voorzien.
Diga. Gelijk; als; er uitzien als; schijnen te zijn. Hetzelfde als
bij Coolsma djiga, siga en kawas.
Dja. Hetzelfde als nja.
Djadjambean. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Djalak. Zie bij Coolsma. Tapak djalak noemt men ook het
kruisje, hetwelk men op den dorpel of op de deur met kalk teek ent
ter afwering van ziekten of geesten.
Djalidin. Naam van een zeevisch (Tj).
Djamaka. Naam eener plant, waarvan men den wortel als reuk-
werk (paranti ngoekoes) brandt (Dianella montana — natuur-
lijke familie der Asparagineae.)
Djangkar. T. Wortel eener plant in het algemeen. Bij Coolsma:
zijwaarts uitstaande boomwortels. II. Op strandplaatsen : anker.
Djantowor. Van de lippen: opgezet, gezwollen, tengevolge van
een stoot, val, slag, steek, of beet bijv. eener bij.
Djaoera. Naam van een boom met eetbare, zure vruchten. Dit
woord wordt ook uitgesproken als djawoera.
Dja poeh. Naam van een zeevisch (Tj).
234 BUDRAGE TOT DE KENNIS VAN HET BANTeNSCH DIALECT
D j a r a w a t. Een puistje op het aangezicht. Ook koehkoel genoemd.
üjaro. T. Zie bij Coolsma IT. Ts in de residentie Bantên ook de alge-
meene ofBcieele titel van een desahoofd. Kadjaroan: het rechts-
gebied der desa ; het gebied , waarover iemand als dj aro is aangesteld.
Djaro dangka (Badoej's): de vertegenwoordiger vanden gi rang
poe'oen bij de oerang panamping.
Djasa. Een redewoord ter versterking: zeer, erg , uitermate , boven-
mate, hevig, bijv. : gëde djasa, zeer groot; njêri djasa hevige
pijn veroorzakend. Hetzelfde als amat en temen, welke woorden
in Zuid-Bautèn nevens djasa bestaan.
Dj a tak e. Nadm van een boom met eetbare vrnchten en jonge
bladeren. Heet elders gandarija (Midden-Java «jomj^-nt^) Bouea
gandarija , natuurlijke familie der Anacardiaceae. Dit woord wordt
ook door Rigg en Oosting genoemd. De eerste geeft als botanischeu
naam van dezen boom op Mangifera oppositifolia.
Djawok. Dja;djawokan. Hetzelfde als djampe: bezweringsfor-
mulier, tooverspreuk.
Dj e gen g. Naam eener graansoort, in Midden-Java «^«*|«»»| ge-
naamd. (Pennisetum macrochaeton — natuurlijke familie
der Gramineae.)
Djeuraj. Naam van een riviervisch.
Dj il o e loet. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Djinaka. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Djodog. Een niet overdekt uitstek op zij of achter het huis,
waar men zich de voeten wascht alvorens binnen te gaan.
NB. Ter verduidelijking wordt hier aangeteekend , dat bijna
alle huizen in Zuid-Bantên op neuten staan.
Djoebag. Door ouderdom, ziekte, verlies of beschadiging van een
der ledematen niet meer in staat om lichamelijken arbeid, welke
met krachtsinspanning gepaard gaat, te verrichten — bijv.: de
heerendiensten. Zie bij Coolsma onder dj om po, welk woord in
Zuid-Banten in dezelfde beteekenis ook bekend is, maar minder
vaak gebruikt woidt. Ngadjoebagkeun: iemand djoebag
verklaren.
Djoedjoeng. Naam van een riviervisch, die op de bontjel of
ga boes gelijkt, maar korter en gevlekt is.
Djoempoer. Naam van een rivier- en zeevisch.
Djolor. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Djonge. Naam eener plant. (Gynura sarmentosa — natuurlijke
familie der Compositae.)
I>£R SOUND AN££SCH£ TAAL. 235
Üoblang. Een kleine bed o eg. Ook eene vertooning door zangers ,
.waarbij het orchest bestaat uit' vier bêdoegsen vier angkloengs
van afnemende grootte.
Doedoeroek. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Doejoeng. Bruinvisch of de boer met zijn varkens onzer zeelieden.
De in Goolsma bedoelde amulet is de tjimata doejoeng, de
tranen van den bruinvisch , die volgens het bijgeloof het vermogen
bezitten om liefde op te wekken. Oosting en Goolsma geven voor
bruinvisch op përësoet.
Doekoeh. Boomgaard. Doedoekoehan en Padoekoehan,
hetzelfde. De door Goolsma opgegeven beteekenis van gehucht is in
Zuid-Banten niet bekend. Daarvoor heeft men am p ij au. De boom-
gaarden zijn meestal tarikolot.
Doelang. Zie bij Goolsma. Doelang sontak: de naam vaneen
kruid, elders ook wel antanan, patjoel go wang en tj o wet
gompeng genoemd. (Hydrocotyle asiatica, natuurlijke familie der
Umbelliferae.) Dit gewas, waarvan de bladeren rauw als toespijs
bij de rijst gegeten worden, plant men veel aan in koffietuinen
aan den kant der terrassen om het afspoelen tegen te gaan.
Doel e. Naam eener duivensoort, welke alleen op de eilanden Tindjël
en Dëli gevonden wordt. Zij heeft de grootte van eene kadantja,
eene donkergroene kleur, groene verlengde puntige halsvederen,
die met een goudglans voorzien zijn, en een korten staart.
Dok dok. Een vischtuig om kleine vischjes, zooals impoen en
garnaaltjes te vangen, bestaande uit een Y vormig geraamte van
bamboe en een net van agël.
E.
Ekor koening. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Elak. Naam van een zeevisch.
Empe. De klappemoot, welke men heeft laten rotten om er olie
uit te persen door middel eener houten oliepers kam paan.
Wordt ook botok genoemd.
Endji. Zie bij Indji.
Endoeh. Niet willen; ik wil niet. Zie bij Goolsma onder ëm boen g.
En tol. Een adellijke titel, volgens de legende gevoerd door de af-
stammelingen van zekeren Djoh, een der eerste bekeerlingen en
handlangers van Maulana Hasauoedin. Zij worden het meest ge-
vonden in het Wester en Noorder regentschap van Banten (de
236 BIJDRAGE TOT DE KEVNW VAN HET BANTeNSCH DIALÜGT
afdeelingen Tjaringin en Serang.) Haune dochters voeren het
praedicaat ajoe. Zie o.a. Resumé pag. 2 en Mr. L. W. C. van
den Berg, pag. 12 en volg. pag. 61 en volg.
E tem. Ook naam van een zeevisch aan de Tjaringinsche kust.
Ewon ewon. Naam van een zeevisch. (Tj.)
G.
Gabral. Naam van een grooten boom met eetbare, zure vruchten.
Hij gelijkt veel op den peusar.
Gagajaman. Naam van een zeevisch. (Tj)
Gahil. I. Zie bij Coolsma. II. Ook een wild varken. Hetzelfde als
bagong en bedoel.
Ga lang. Ook uitgesproken als gelang en geul ang. Een generieke
naam voor verschillende rivier- en zeevischsoorten. Men heeft:
galang
badak
galang
mêrak
galang
banen
galang
rangkoug
galang
djantoeng
galang
rowaj
galang
djëroek
galang
sadap
galang
handjoewang
galang
seupah
galang
ilës
galang
soempitan
galang
kadal
galang
tadji
galang
koekoepoe.
galang
t j a n g k e k
galang
konengan
galang
tjawene
galang
mejong
galang
toke.
Galih. I. Zie bij Coolsma. IL Het inwendige harde hout van
een boom.
Gambos. Zie bij Coolsma. Gagambos. Long. Hetzelfde als bajah.
Game ja. Oerwoud; ook een zeer groot bosch.
Gandik. I. Vijzel. Ook genaamd sëlaki pipisan. IL Naam van
een riviervisch.
Gasal. Oneven. Zie bij Coolsma onder gaugsal.
Gëbir. Hetzelfde als siheun.
Gëbog. I. Zie bij Coolsma. II. Eene hoeveelheid garen van tien
kiriwil of ëntel
Gëdong. I. Zie bij Coolsma. II. De zijde der muntstukken , waarop
het wapen gestempeld is. De andere zijde heet tja wang.
G eg eb el. Naam van een zeevisch (Tj.)
Gëgërit. Naam van een zeevisch.
Gel eng. Een stukje bijv. van suikerriet. Hetzelfde als bij Coolsma
këlëng.
DÊR SOENDANEESCHE TAAL. 237
Gembel. Embe gembel. Een schaap. Hetzelfde als domba bij
Goolsma.
GSrëng. Ook de doorn van de awi haoer tjoetoek.
Ge rong. Generieke naam van eenige zeevischsoorten. Aan de Tja-
ringinsche kast kent men de volgende.
gêrong boewad
gërong gërpoeh
gêrong mangmoeng
gêrong panjoel
gërong rambeh
G ë r p o e. Naam van een zeevisch , eenigszins gelijkend op den k a k a p.
Aan de kust van Tjaringin heet deze visch koe rapoe. Te Batavia
wordt hij ikan krapoe genoemd.
G e u w a n g. Naam van eene landkrab ter grootte van een k a p i t i n g,
doch in uiterlijk gelijk aan de keujeup, maar met eene roode
schaal.
Gideug. Hetzelfde als gidêg bij Coolsma. Ngagideugkeun:
iemand heen en weerschudden. Galideug: in schudding brengen,
schudding veroorzaken bijv.: door hard op de paloepoeh te
loopen.
Gigilig. Naam van een zeevisch (Tj)
Gindjël. Gigindjël De nier. (Javaansch «^•gj'lfl)
Gipang. Naam van een gebak. In Batavia als t engte ng bekend
Tn het dialect van Salëm heet het djipang.
Girang poe^oen en girang seurat. Titels van de voornaamste
geestelijke hoofden bij de Badoejs. Kortheidshalve worden zij ook
eenvoudig poe'oen en seurat genoemd.
Girang is in de Badoejsche pantoentaal hetzelfde als soenan
in de pantoens der Freanger Regentschappen, bijv.: girang
rama^ girang adi, girang kaka. (lUden Toemënggoeng
Soerija Nataningrat) Soenan en Soehoenan worden door den Ba-
doejschen toekang mantoen ook gebruikt. Volgens den Heer van
Gelder zegt men in de Freanger veelal t o e w a u g , zooals t o e w a n g
ra ma.
Goah. Eene bergplaats van pare ofbeas binnen'shuis. Ladja
goah: naam eener plant (Alpinia javanica, natuurlijke familie
der Zingiberaceae.)
Go bang. Ook een twee-en-een half centsstuk. Dit woord is ook
in deze beteekenis in de Freanger bekend.
Gobed. Eene breede arit. Ngagobed: met een gobed het gras
238 BUDBAOS TOT DE KENNIS VAN HBT BANTCNSCH DIALECT
op sawah's verwijderen, de gaiëngs in orde maken. Het door
Coolama onder dit woord beschreven werktuig wordt koedjang
genoemd. Ëen g o b e d kan men niet gebruiken om hout te kappen,
daar het ijzeren gedeelte te dun is.
Goeg o el a. Bed ; bedding voor plantsoen (Javaansch o^-^»).
Go-ël. Naam van eene soort gierst, welke men op de hoema^s
en tip ars tegelijk met pare, gewoonlijk langs de paden plant
(Sorghum vulgare, natuurlijke familie der Oramineae). Zie bij
Coolsma onder gandroeng.
Goelama. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Goelangsing. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Goeroe desa. Een andere naam voor het sterrebeeld Orion, dat
anders Kidang of Bentang kidaug heet.
Volgens Bigg is het echter een andere naam voor Kërti, de
Pleiaden. //Guru Desa, the village Monitor Galled also KërSti
which see. The constellation Pleiades by which the villagers are
guided in their yearly Paddy plantings. Guru, a teacher, Desa
village.'/
Gogol. I. Zie bij Coolsma. II Een persoon, die voor een veekooper
in de desas karbouwen zoekt en dan namens hem met den eigenaar
over den verkoop onderhandelt. Ngagogol. Het beroep van
gogol uitoefenen.
III. Heler van gestolen goed; de handlanger van een dief.
Ngagogol: gestolen goed helen; een dief in het stelen helpen,
door het gestolene in ontvangst of in bewaring te nemen. Nga-
gogolkeun: iemand met gestolen goed er op uit zenden om dat
van de hand te zetten.
Go^ot. Naam van een zeevisch.
Gok gokan. Naam van een zeevisch.
Gombel. Oorknop. Hetzelfde als g omber bij Coolsma. Pa m el ar
is een sierlijker woord daarvoor. (In Midden-Java ^^ Ng.
^êoiMji Kr.)
Gol. Ngëgol. Zijne schuldeij niet willen betalen; weigerachtig in
de afdoening zijner schulden. Verklaard met boga hoetang
hênteu daek maraj. Pangêgolan: iemand, die overal
schulden maakt, maar ze niet betalen wil.
H.
Hadjêli. Naam eener graansoort. (Eleusine Goracana — natuur-
BER SOENDANEESOHE TAAL. 230
lijke familie der Gramineae.) Hetzelfde als handjëli bij
Cüolsma.
Had j ere. Naam van een graangewas, waarvan de zaden gelijken
op die van de hadjêli, doch nooit gegeten worden. Zij dienen
slechts tot de vervaardiging van halskettingen voor kinderen en
rozekransen (palagi kongkorong boe^ak djeung tasbe).
(Cojx Lacrjme, natuurlijke familie der Gramineae.) Hetzelfde als
handje re bij Coolsma.
Hedjo. Zie bij Coolsma. Hedjoan. Eene overeenkomst van leening
tegen interest van geld of pare. Ngahedjokeun: geld of pare
tegen interest uitleenen. N ga hedjo tihang zegt men van
iemand, die gedurig van woning verandert^ van de eene hoema
naar de andere trekt, iets wat in Zuid-Banten, waar de hoema-
bouw op eene uitgebreide schaal gedreven wordt, veelvuldig
voorkomt. Coolsma geeft op de uitdrukking dj alma hedjo
tihang.
He rit. Zegt men van een bosch of van eene landstreek, waar het
wemelt van maoeng, këroed.
Hijoe. Een generieke naam voor haaiachtige visschen. De door
Coolsma opgegeven beteekenis is niet geheel en al juist. Er bestaan
van deze vischsoort exemplaren van eenige decimeters en ook van
onderscheidene voeten lengte. Men heeft:
hijoe
areuj
hijoe
kêre
hijoe
bangbara
hijoe
landjam
hijoe
bêkêm
hijoe
malam
hijoe
boewas
hijoe
pahitan
hijoe
gêganden
hijoe
pëdang
hijoe
genlis
hijoe
toke.
hijoe
kadoet
Hiras. Zie bij Coolsma. Ngahiras. Beteekent in Zuid-Banten ook
hetzelfde als het Javaansch «^gj«2|: hulp vragen zonder betaling,
doch tegen verstrekking van voeding en versnaperingen, bijv. bij
de sawa h of hoe ma-bewerking, bij den bouw eener woning.
Dit woord wordt ongeveer in dezelfde beteekenis ook in de Preanger
gebruikt.
Hoenoeng. Eene moedervlek (naevus),
H oj a. Een ris van de tj aoe vrucht. Een stuk van den tros (toe roej)
bestaande uit drie hoja noemt men apoes.
6e Volgr. V. 16
240 BUDRAOE TOT DK KENNIS VAN HKT BANTeXSCH DIALECT
I.
Indji. Een basa neneh voor meisjes in de taal der pantoens,
komt echter in het Wester-regentschap van Banten in de spreek-
taal nog voor, overeenkomende met nok of ënok. Wordt ook
nog uitgesproken als en dj i.
In til. Naam van een gebak, bereid nit rijst met arensniker en
fijn geraspte klapper.
Iwoel. Naam eener palmsoort (Calyptrocaljx spicatas, natuarlijke
familie der Falmeae.)
Joetoen. Naam van eene duivensoort, fraai gekleurd, ietwat grooter
dan de poerkoetoet en kleiner dan de pone (welke veel over-
eenkomst met de joetoen heeft.)
Ka ding. Is het niet waar? Niet waar? Is het niet zoo?
In de Freanger Regentschappen zegt men volgens Baden Toe-
mënggoeng Soerija Nataningrat, daarvoor ketah.
Kadjoe. Naam eener vrucht, waarvan de boom tangkal kadjoe
heet — elders djamboe mede of djamboe monjet. (Ana-
cardium Occidentale, natuurlijke familie der Anacardiaceae.)
Kagol. Verhinderd om iets te doen, omdat men aan wat anders
bezig is, bijv. wanneer men uitgenoodigd wordt om op reis te
gaan: kagol, keur di boewat (ik ben verhinderd , mijn pare
wordt juist geoogst.) Er moet echter steeds bij gedacht worden:
het zou jammer zijn om hetgeen men juist bezig is te doen, te
staken. Zie bij Coolsma onder tanggoeng in de eerste beteeke-
nis. Kapalang wordt in de Freanger meer gebruikt. In het
Javaansch zegt men tanggoeng («»otj) Ng. en tanggël
tshtMnM^ Kr.
Kaït. I. £ene hoeveelheid pare wegende tien kati's. Hetzelfde als
gedeng. Een kaït wordt verdeeld in twee potjong. Ngaït:
pare in bosschen van tien kati's binden. II. Zie bij Coolsma.
Kakatjangan. Naam van een zeevisch.
Kakapasan. Naam van een zeevisch.
Kakapoeran. Naam van een riviervisch.
Kakoeroeng. Naam van een zeevisch (Tj.)
DEU SOENDANEESCHE TAAL. 241
Kambeuti. Een zak gemaakt van een blad van dengëbangpalm,
tot berging van tabak , senrenh en de daarbij behoorende ingre-
diënten, gekookte rijst, zout enz.
Kan as. De ananas vrucht. Tangkal kanas de ananasplant (Ana-
nassa sativa, natuurlijke familie der Bromeliaceae).
Kanas bogor, kanas prasman, kanas beurum, namen
van verschillende ananas variteiten. Soes o e kanas zie bij ong-
kled. In de Prenanger zegt men ganas.
Kandar kasisi. Naam vau een onheil aanbrengenden vogel ^ ma-
noek pangalitan. Wordt ook naar het geluid, dat hij maakt,
wak wak wik wik genoemd.
Kan de. Een zak van katoen , linnen , laken , gesloten met een knoop.
Tj ik and e. Naam van een district, omvattende de partikuliere
landen Tjikande-oedik en Tj ikande-ilir.
Kan del biwir. Naam van zeevisch. (Tj-)
Kangkareng. Naam van een vogel, eenigszins gelijkende op, doch
veel kleiner dan de djoelang.
Karae. Naam van een riviervisch.
Karëmbëng Een cilindervorm ige leu-ït.
Ka re o. Naam van een knolgewas. (Alocasia macrorhiza , natuurlijke
familie der Aroideae).
Karo. Naam van eene der maanden bij de Badoejs. Evenzoo ka-
tiga, kalima,kanëm,kapitoé,kadelapan,kasalapan,
kasapoeloeh.
Ka sa. Naam van eene der maanden bij de Badoejs.
Kat e long. Naam van een duizendpoot, gelijkend op doch grooter
dan de titinggi.
Ka tja. Zie bij Coolsn^a. Ka tja kat ja. Eereboog, eerepoort.
Kawaloe. Naam der drie godsdienstige feesten bij de Badoejs, die
gevierd worden: de kawaloe mitëmbej in de maand kasa;
de kawaloe tëngah in de maand karo; de kawaloe toetoeg
in de maand katiga. Ook bij Bigg opgegeven.
Kam pis. Naam van een tamelijk grooten boom, die veel aan het
Zuiderstrand van Banten voorkomt. (Hemandia sonora, natuurlijke
familie der llemandiaceae) Uit de zaden perst men lampolie.
Kejok. Zie bij Coolsma. Kekejokan. Hetzelfde als kejok
kejok: van een haan herhaaldelijk of aanhoudend schreeuwen.
Kek ëm pis. Zwemblaas van een visch. In de Preanger zegt men
Kemp is. Coolsma geeft deze beteekenis niet op.
Këkëmpit. Naam van een zeevisch.
^42 BUÜ&AOE TOT DÈ KÏNNtS VAN HKT BANTëNSCH DULKOT
Kêkërot. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Keketjlek. Een zeer jonge gaboes.
Kelehker. Gedroogde zaden van patjoeng (Pangiam edule, na-
tanrlijke familie der Pangiaceae.)
Këlëmpeng. Gedroogde peuteuj zaden. Verklaard metpeuteuj
ditoehoerkeun. Goolsma en Oosting geven beiden hiervoor
op kelehker.
Ken o er. Snoer van een hengel. Verklaard met t al i-o es en p.
Keper. De vliegende witte mier. Hetzelfde als siraroe.
Kërêmi, Maden in den buik of in de anns. Këremian. Zie bij
Coolsma. Koemarëmi zegt men van jonge dieren, wanneer zij
op een leeftijd komen, dat zij erg speelsch zijn.
Kërti. Naam van het Sterrebeeld de Pleiaden. Ook wel Kêrtika
genaamd.
Kërtika. Zie bij Kërti.
Keser Zie bij Coolsma. Keseran. Een kleine lenït, dienende
tot berging van de heutjak, zoo genoemd, omdat men het dak
heen en weer kan schuiven. Draagt ook den naam van pang-
heutjakan.
Keteng. De helft van een koentili.
Keu-en s. De vrucht van de tjaoekole, wilde pisang (Musasimi-
arum, natuurlijke &milie der Musaceae.) Volgens Coolsma is
keu-eus ook de naam der plant. In Zuid-Ban tën heeft het woord
uitsluitend betrekking op de vrucht.
Kidang. Het sterrebeeld Orion. Wordt ook wel Goeroe desa
genoemd. Het speelt bij den Zuid-Bantënschen landbouw eene
groote rol. Tanggal kidang toeroen koedjang, Soeroep
kidang toeroen koengkang. Wanneer Orion tegen den
morgen in het zenith staat, bewerkt men het veld met den koe-
djang. Wanneer Orion tegen den morgen ondergaat, heeft men
last van de koengkang.
Kihkil. Naam van een zeevisch. (Ij.)
Kintjang. De vlerk eener vlerkprauw, prahoe kintjangan.
Ngintjang: een vaartuig van zulk eene vlerk voorzien.
Kiwa. Pangiwa. Titel van een lid van het desa- bestuur, belast
met het overbrengen der bevelen van den djaro, het desahoofd ,
aan den kleinen man, tjatjah. Hij heet elders ook wel pang-
lakoe en marinjoe. De grondbeteekenis van k i w a door Coolsma
opgegeven is in Zuid-Bantën ook bekend, maar het woord wordt
' nooit gebruikt. Men zegt altijd ken tja.
DBR SÓENDANEBSCHB TAAL. 243
Koehkoel. Een paistje op het aangezicht. Ook wel djarawat
genaamd.
Koekoeloeng. Eene leiding ter aftapping van water. Ngoekoe-
loengkenn: aan het irrigatiewater eene andere richting geven.
Koek oeniran. Naam van een zeevisch. (TjO
Koeloewoeng. T. Zie bij Goolsma. II. Een cilindervormig, uitgehold
stuk hout, dienende om deaseupan overeind te houden. De
houten cylinder van de bed o eg.
Koeman. Schurftmijt.
Koen gk o eng. I. Zie bij Coolsma. II. Een stuk, bamboe bevestigd
aan de toornen van in het span loopende paarden , opdat zij elkaar
niet bijten.
Koentili. Een halve duit.
Koe pang. Eene waarde van vier duiten. Komt tegenwoordig nog
slechts voor in de uitdrukking tëloeng koepang voor tien cent
of twaalf duiten. Volgens Coolsma beteekent dit woord hetzelfde
als pitjis en këtip — dubbeltje.
Koerapoe. Zie bij gërpoe; koerapoe njonja naam van een
zeevisch aan de Tjaringinsche kust.
Koer e uw. Naam van eene boschduif ter grootte eener gewone
tamme duif, bruin gekleurd , met een langen staart, in de Preanger
Regentschappen manoek oentjal in Tëgal dêroek sëprah
genoemd.
Koerisi. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Koer o. Naam van een zeevisch.
Koesi. Een cylindervormige mand bij de Badoejs, vervaardigd van
tjangk o e wang. bladeren (Pandanus furcatus, natuurlijke familie
der Fandaneae) dienende tot berging van zout.
Kohoj. Gebogen, kromloopend.
Kokot. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Kokopong. Gezouten zeevisch, ingevoerd uit Siam. Hetzelfde als
pëda bij Coolsma en Oosting.
Kokotjolan. Zoo noemt men den jongen gaboes, wanneer hij
de dikte van een duim heeft bereikt.
Kolejang. Op den grond liggende droge bladeren. Bij Coolsma:
de bloem of vrucht van den dadapboom (?)
De grondbeteekenis zal wel zijn : zwevend neervallen. Zoo o. a.
in het pantoen verhaal Paksi-këling: >/pontengkeun djangga
mastakana kolejang kahandapkeun koemolejang koemolen-
tang di manggoeng di awangawang.//
244 BUDRAQE TOT DE KENNIS VAN HET BANTeNSCH DIALECT
Kolejangka. E^ roofvogel , met donkerbruine en grijze vederen ,
die zich door een schel geluid onderscheidt en meestal hoog in de
lucht zwevende op aas loert. In Midden-Java draagt hij den naam
van «iSwfaM
99
Kol el et. Naam van een boom, die caoutchouc oplevert. (Urostigma
elasticum, natuurlijke familie der Artocarpeae.) Hetzelfde als karet
bij Coolsma. Ook een plaatsnaam^ die veelvuldig voorkomt.
Kolot. Zie bij Coolsma. Karolot. Een der titels, waarmede de
girang poe'oen door de Badoejs wordt aangesproken.
Komêt. Ik weet het niet. Een laag (doesoen) woord voor doeka
en walahoealam. Bij Bigg komëd. Deze transcriptie is ook
voor Djasinga foutief.
Kompa. Naam van een zee en riviervisch, die ook bërod en
sarompet genoemd wordt. Verklaard met loebang karang.
De door Coolsma opgegeven beteekenis is in Zuid-Bantën niet
bekend, daar men brandspuiten slechts op de hoofdplaats Serang
waar Tjerebonsch-Javaansch gesproken wordt, vindt.
Konjal. Naam eener klimplant, waarvan het vocht, dat men uit
den stam door insnijding verkrijgt, tot medicijn tegen buik-
ziekte dient.
Konjel. Een jonge aap.
Kono. Kokouo. "Vertellen, mededeeling doen, mededeelen, berichten,
Mik on o. Hetzelfde. Ngonokeun. Aan iemand iets vertellen,
mededeelen, zeggen, berichten, aan iemand van iets mededeeling
doen. Hetzelfde als poepoelih.
Lajang. I Zie bij Coolsma. II Naam van een zeevisch. (Tj.)
Lajar. Zie bij Coolsma. Lalajaran. Naam van een zeevisch; (Tj.)
Lak ar. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Lalaos. Naam van een zeevisch. (TjO
Lamadang. Naam van een zeevisch. (Tj.)
La moe roe. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Landjak. Een net om mëntjëk, peutjaug, mandjangan,
gahil enz. te vangen, vervaardigd van indjoek, teureup
kasoengka. Ngalandjak, iets bijv.: mëntjëk, peutjang
enz. met een landjak vangen; met een landjak er op uitgaan
om het^ een of ander wild te vangen Ngalandjakan: iets
meteen landjak vangen. Toeloej noe kasep Koedawangi
DER SOENDANEESCHE TAAL. £45
di landjakankoe karembong. Vervolgens werd Koedawangi
middels de karembongs gestrikt. (Uit het Badoejsche pantoen-
verhaal Koedawangi.)
Langgoko. De vrucht van de kiraj. (Metroxylon sagas, nataur-
lijke familie der Palmeae). (In het Javaansch ^rfonrttvftait.)
Lantaj. Naam van een ^eevisch. (Tj.)
Lantjoeran. De persoon, die een besnijdenis of huwelijksfeest geeft.
Lapeh. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Lapoen. Ngalapoen. Vogels vangen, door boven het nest
met eieren of jongen een korQe te hangen en dit te laten zakken ,
wanneer de vogels in het nest zitten.
Leledah. Naam van een zeevisch, gelijkende op de tong. Wordt
ook laoek sabeulah genoemd.
Lëlëmah. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Lëmbet. Hetzelfde als lêmboet.
Lëmpoe. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Leutaj. Tot stof vergaan.
Lil ij oer en lilijoeran. Onderling hulpbetoon met verplichte
wederkeerigheid. Volgens Goolama wordt dit woord verklaard door
piligënti: elkander helpen; wederzijds elkaar bijstaan. In Zuid
Bantën is de wederkeerigheid verplichtend. Zie o. a. Eind
Sésume pag. 125.
Lolontjong. Naam van een zeevisch. (Tj-)
Lol o r eng. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Londa. Langzaam. Hetzelfde als laoen. Lëlondaan. Langzaam
van iemands gang (lalaoenan.)
Longok. Lolongok. Een achterdeurtje in eene Zuid Bantënsche
desa woning.
Loot I. Kleine aardwormen. Verklaard met geureung leutik.
II. Geconserveerde jonge patjoeng vruchten. Men kookt de
pitten, doet ze vervolgens vermengd met wat zout in een roe was
en laat ze tot gedeeltelijk bederf overgaan.
De op die wijze geprepareerde pitten eet men — vooral onder
de Badoejs — als toespijs bij de rijst of gebruikt men om aan
tjeungtjeum een hooger gout te geven. Ngaloöt. Loot
bereiden.
Lorah. Ravijn. Hetzelfde als lolong krang.
Lowang en lowang koening. Namen van zeevischen uw de
Tjaringinsche kust.
246 BUDILAGE TOT DE KENNIS YAN HET BANTeNSCH DIALECT
Mangapas. Zie bij bagad.
Mango e mangoe. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Manjoeng. Naam van een zeevisch.
Mantare. Hetzelfde als bij Coolsma manteu.
Marasoedji. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Marinjoe. Titel van een lid van het desabestuur. Hetzelfde als
pangiwa (zie bij kiwa) en panglakoe, onder lakoe bij
Coolsma.
Maroes. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Mëndoet. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Mëngar. Naam van een zeevisch. (Tj)
Mëngkoek. Heuveltop; bergtop, zooveel als pasir bij Coolsma
in de eerste beteekenis.
Mëntroeng. Hetzelfde als mëngkoek.
Mili. Naam van een zeevisch.
Moedoen. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Moekoe. De jonge vrucht van de tjaoe karok, eene wilde pi-
sangsoort. (Musa sapientum, natuurlijke familie der Musaceae.)
Moesoen g. Slechts een testikel in het scrotum hebben. Crjptor-
chismus aan een kant. Zie bij Coolsma onder sanglir.
Mojong. Naam van een zeevisch. (Tj-)
N ga don. I. Zie bij Coolsma. II. Beteekent ook naar de
van herkomst gaan om van de producenten een zeker product in
groote hoeveelheid op te koopen; bijv. ugadon beas,ngadon
goela, ngadon seureuh: rijst,, suiker, seureuh bladeren
in het groot van de producenten opkoopen om ze later op andere
plaatsen en détail weder van de hand te zetten.
Nila nila. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Nj aï. Grootmoeder; oudtante. N j aï-nj aï. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Njangorong. Een vooruitstekend gebit hebben.
Njërëng. Zegt men van spijs of drank, die bij gebruik eene prik-
keling in den neus veroorzaken, zooals champagne, apollinaris-
water, tjabe rawit.
Njoengtjoeng. Boven het omliggend terrein uitstekend van een
kegelvormigen berg of heuveltop.
Njongsoëng. Hetzelfde als siheun bij Coolsma.
Nok. Eene basa ueneh, welke gebruikt wordt tegen meisjes.
DER SOENDANEESCHE TAAL. 247
Ook bezigen bejaarden dit woord tegenover hunne vrouwelijke
bloed- en aanverwanten, die hen aanspreken met ama, oewa,
êmang, aki.
Not. Eene basa neneh, welke de man tegen zijne vrouw bezigt.
O.
Oejang. Een adellijke titel ^ volgens de legende aan personen in
het Zuider Regentschap door een Sulthan van Banten, die na de
bedevaart te hebben verricht, zich in Lêbak had gevestigd, voor
bewezen diensten verleend. Zie o. a. Resumé pag. 2 en Mr. L.
W. C. van den Berg, pag. 12 en volg. pag. 61 en volg. Tegen-
woordig worden slechts in de desa's Tj^ö en Leuwi tjoö van het
district Lêbak personen gevonden, die dezen titel voeren.
Oemeur. Eene soort mug.
O en dj al. Zie bij Coolsma. Ngoendjal. Beteekent ook: vervoeren
van de reeds in bossen gebonden gedroogde pare van de droog-
stokken, lantajan, naar de schuur, leuït. Yerklaard raetmawa
pare noe anggeus toehoer ti lantajan ka leuït.
Oetik, oetik songot^ oetik kadongdong. Namen van zee-
visschen aan de Tjaringinsche kust.
Oetjëng. Bloesem en vruchtknop van den tangkal sake (Gnetum
gnemon, natuurlijke familie der Gnetaceae). (Tj.)
Oetjoet. Zie bij Coolsma. Ngoetjoetkeun: beteekent ook af-
drijven van den foetus.
Oewaw. Naam van een duizendpoot, grooter dan de kat e long.
Verklaard met titinggi gëde.
O gong Naam van eene rivierschelp.
Ongang. Een jonge lajoer.
Ongkled. De uitspruitsels onder aan de ananasvrucht. Verklaard
met soesoe ka nas. Het inwendige van de ongkled wordt
gekookt en met sambêl gegeten..
Ongkol. De bloem van de tjaoe. Hetzelfde als djantoeng bij
Coolsma en Oosting.
Ongret. Larve van een kever. (In Midden Java «>»|'7'»^«25f.)
P.
Padengdang. Een dans uitgevoerd door mannen. Ook het orchest,
dat daarbij gebruikt wordt. Voor zoover ik kon nagaan , komt
het uitsluitend in het Wester-Regentschap voor.
Païr. Papaïran. Bij de Badoejs: met elka&r wajoe drinken.
Pajang. Een Ireknet, gemaakt van lawq of agël, om in zee
S148 BIJDRAGE TOT DE KENNIS VAN HET BANTëNSCH DIALBCTT
te visschen (breedte tot 5 en lengte tot 200 vademen.) Majang.
Met een pajang visschen. (Zie bij Cooisma onder majang Y.)
Pamajangan of volledig prahoe pam a jan ga n noemt men
het vaartuig daarbij gebruikt.
Pamatang. Heuvelrug.
Pamëlar. Oorknop. Een sierlijker woord voor gombel.
Pandjoet. Mandjoet. 's Avonds met een obor op de sawahs
naar visschen, sprinkhanen, palingen zoeken. Ook zoo veel als
ngaronom: 's avonds vogels vangen.
Pantjo. Een werktuig om visch te vangen. Mantjo. Visch
met een pantjo vangen; met een pantjo visschen.
Pantjong. Mantjong: pikken van kippen en vogels; bijten
van eene slang.
Mantjongan: van kippen en vogels iets pikken , bij herhaling
pikken; van eene' slang iemand of iets bijten, bij herhaling bijten.
Mantjongkeun. Een vogel of kip iets of iemand laten pikken ;
eene slang iets of iemand laten bijten.
Pamantjong. Bek van een vogel.
Pa pal at a. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Fapanggo. Een tijdelijk wachthuis (in tegenstelling van een
ga r do e, een permanent wachthuis.).
Papa tik. Naam van een zeevisch.
Parigël. Hetzelfde als pantes.
Patoek. Matoek. Pikken van vogels, kippen. Matoekan: van
vogels, kippen, iets pikken; bij herhaling pikken. Matoekkeun:
een vogel of kip iets of iemand laten pikken.
Pamatoek. Bek van eene kip, een vogel. (Dit woord komt wel
bij Bigg doch niet bij Cooisma voor. De laatste geeft alleen den
afgeleiden vorm pamatoek op.)
Pel at. Verbastering van het HoUandsche plaat. Hetzelfde als
bapëm.
Pep ego n. Een ploeg of eg, die slechts door een karbouw wordt
getrokken.
Pëpëlok. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Përang përang. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Pëtjil. Een lëmeswoord voor anak. Hetzelfde als poetra. Het
is Bantënsch-Javaansch , doch heeft in het Soeudaneesch van
Zuid-Bantën burgerrecht verkregen.
Pëtjing. Een bamboestokje, ongeveer anderhalven voet lang en
een vinger dik, dat in den grond geplant wordt aan het boven-
DEK SO£NDAN££SGH£ XA.A.L. 249
eind omwonden met een met urine, petroleum of carbolzuur ge-
drenkt stuk goed, en dient om wilde varkens van een bouwveld
af te houden. Dergelijke stokjes staan op een afstand van twee
ii drie voet van elkander om het te beveiligen veld. Pëpötjing.
Hetzelfde. Mëtjing. Eene kleinigheid vragen bijv.: door de onbe-
zoldigde helpers der koffieinkoop pakhuismeesters en ondercollecteurs
van de personen , die koffie inleveren , landrente of andere be-
lastingen betalen. '
P ê t j i n g a n. Het geld , hetwelk men van den prijs der ingebrachte
koffie of van het uitbetaalde coUecteloon aan die onbezoldigde
trawanten geeft , als eene kleine tegemoetkoming voor verleende hulp.
Peujeum. Menjeum. Tjaoe kunstmatig rijp maken op eene der
volgende wijzen : a. Men graaft twee kuilen , die door een gangetje
met elkaar in verbinding staan. In den eenen doet men den tros
tjaoe omwonden met droge tjaoe bladeren. Den anderen vult men
op met brandende houtskool. Daarna dekt men beiden met aarde
toe, echter zoodanig dat het vuur blijft smeulen. Door de warmte
krijgt de groene tjaoe spoedig eene egaal gele kleur. Op deze
wijze maakt men ook andere vruchten kunstmatig rijp, zoo«ls
kadoe, mangpëlëm. Hetzelfde als ëmpos bij Goolsma. d. Men
graaft den stam uit, ontdoet hem van de bladeren , omwikkelt den
tros met andjoek en plant den boom in de nabijheid van het
huis. Ter verduidelijking wordt hier bijgevoegd, dat de tjaoe
aanplantingen der Zuid-Bantëners op de hoe ma's staan, bij den
saoeng hoema en niet op de erven.
De beteekenis van peujeum door Ck>olsma opgegeven is in
Zuid-Bantën niet bekend. Zie bij tapaj.
Peupeundeujan. Maam van een insect.
Peusar. Naam van een grooten boom met eetbare vruchten, welke
op nangka gelijken. (Artocarpus polyphema, natuurlijke familie
der Artocarpeae.)
Peutjeuk. Bij deBadoejs: zwart. Het woord hideung isboejoet.
Pigeuj. Migeujkeun. Iemand napraten; het gesprokene van
iemand nazeggen , met het doel om hem te plagen of bespottelijk
te maken.
Pitjoeng. Zie bij Coolsma. Mitjoeng. Visch coüserveeren door
middel van jonge pitjoeng noten. Pitjoengan. Visch op die
wijze geconserveerd. Men zegt meer patjoeng,matjoeng^
patjoengan.
Pitrah. I. Zie bij Coolsma. II In Fandegêlang een inhoudsmaat
250 BUDRAQK TOT 0£ KENNIS VAN HET BANTëNSGll DIALECT
voor koffie in de hoornschil , verdeeld in tvree oendêm.
Poengoet. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Poe'oen. Zie bij girang.
Poeroeg. Dikwijls; meer dan eens; gedurig; bij herhaling. Zie bij
Goolsma onder mindëng.
Poe roet. Naam van een grooten boom met eetbare, zuarachtige
vruchten, Hij gelijkt veel op den pens ar. (Artocarpus callo-
phylla, natuurlijke familie der Artocarpeae. *
Pogot. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Pondoh. Het jonge blad van den gëbang-palm. (Corypha um
braculifera, natuurlijke familie der Palmeae.) Verklaard met poe-
tjoek gêbang. Men maakt er agêl van.
Popondok. Naam van een zeevisch. (Tj)
Badjoe. Tn het Wester Regentschap van Bantën (afdeeling
Tjaringin) een aantal van veertig bij het tallen van visch.
Eahong. Een bosch om den oorsprong eener rivier.
Rane. Een generieke naam voor de verschillende Lycopodiaceae.
Banggejong. Bos (wordt alleen ten opzichte van pare gebruikt.)
Eaploek. Als een hagelbui neerkomen bijv. van afvallende vruchten.
Hetzelfde als ra pot bij Ooolsma.
Bapong. Naam van een zee en rivier visch
Barong. Kleine garnalen. Verklaard met anak hoerang. In
Midden Java «"«/«wi^.
Ba toe, veelal verkort tot Toe. De hoogste adellijke tïtel voor
vrouwen. Wordt gedragen door vrouwen , wier vader het praedicaat
Toebagoes voert. Batoe bagoes. Zie bij Toebagoes.
Bëdjang. Een dans uitgevoerd door vrouwen uit de volksklasse
(geene dansmeiden) voornamelijk in de desa Barna van het
Wester Begentschap.
Bëmëtoek. Eene soort van kleine vliegen of muggen. Hetzelfde
als bij Ooolsma rambëtoek.
Bëmpa rëmpa. Allerhande specerijen en kruiderijen, behoorende
tot de inlandsche pharma copea en verkrijgbaar bij den padagang
patjërak'i. (Zie over dit laatste woord bij tjëraki.)
BSndo. I. In het Wester Begentschap dansmeid; zooveel als
ronggeng. IT. In het Zuider Begentschap van Bantën: een
orchest bestaande uit trawangsa, soeling en rëbab.
Ben ten g. Van paarden: naast elkander in het span loopen, in
Der sound ANEBSCfHE TAAL. 251
tegenstelling van in lang span, roentoet. Ngarenteng. Naast
elkaar zijn of loopen. Ngarentengkeun: naast elkander laten
loopeu, van een span paarden.
Bëdil renten g. Een geweer met dubbelen loop. Hetzelfde als
rendeng bij Coolsraa.
Beu-e un. Alles wat men aanwendt om netten, hengelsnoeren bruin
te kleuren en sterker te maken, bijv. een aftreksel van babakan
salam, babakan mandjêl, der bladeren van verschillende
p a s a n g soorten . N g a r e u-e u n . Netten , hengelsnoeren met
reu-eun tot versterking bruin kleuren. Hetzelfde als reu-euj
bij Goolsma.
Biringkëb. Een muizenval, in vorm gelijkend op een tja ra.
Aoengsit. Hetzelfde als soge.
Bonom. Ngaronom. I. Zie bij Coolsma. TI. 's Avonds met eene
flambouw vogels zoeken en daarna door middel van een bamboe
met leugeut vangen.
Borongkeng. Eene kleine soort kikvorsch.
Borongko. Hetzelfde als rorompok bij Goolsma. Zoo onder
anderen in het pantoenverhaal Kidang Panandri: Ba ge ja
soemping tjalik ka rorongko toewang koering. (Wees
welkom, zet u neer in mijne woning.)
8.
Sabelit. Hoofddoek. Hetzelfde als romal en ikët.
Sa boen. I. Zie bij Coolsma. IL Bij de Badoejs een beteldoos.
Saboet. De harige, vezelachtige schil van sommige vruchten,
zooals van de djêboeg, kalapa enz. (In Midden Java ^it^A^ni^
Sa b ren. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Sake. In Tjaringin de vrucht van den tangkal sake, die in
het Zuider Begentschap van Banten tangkal tangkil heet.
(Gnetum gnemon, natuurlijke familie der Gnetaceae.)
Sa ma ra. Specerijen, gebruikt bij de bereiding van prijzen;
kruiderijen behoorende tot de inlandsche pharmacopea. Hetzelfde
als sambara bij Goolsma.
Sambaroep. Naam van een zeevisch. (Tj)
Sangkan. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Sapi. Het wijQe van een banteng.
Sarompet. Zie bij kompa.
Sawala. De zee komkommer, meer bekend onder den naam van
tripang. (Holothuria edulis.)
Segeng. Eene soort van krijgsdans of spiegelgevecht , welke bij
252 BUDUAGE TOT DK KEyNTS VAN HET BANTëNSCH DIALECT
feestelijke gelegenheden door jongelieden nit eenige desas in het
Midden Regentschap op de aloen aloen uitgevoerd wordt. De
deelnemers zijn vrij haveloos gekleed, versieren hun hoofd met
klapperbladeren en rijden op dorre klappertakken. Het zou doen
denken aan een bacchanten dans.
Sërisit. Naam van eene soort paardevlieg , kleiner dan de pi te uk ,
doch grooter dan de laleur.
Sërotong. Pijp voor strootjes, sigaren, tabak.
Sesejah. Naam van een zeevisch.
Seundah. Golf; branding.
Seurat. Zie bij girang.
Sewa. I. Zie bij Coolsma. II. Het bedrag, waarvoor de desa of een
belastingschuldige is aangeslagen in de landrente. Padjëg sewa,
de landrente in tegenstelling van padjëg pakoentoengan, de
belasting op het bedrijf, padjëg k o long het hoofdgeld (als
aequivalent voor eenige afgeschafte categorien van heerendiensten.
(Zie o. a. Resumé pag. 230.)
Sewoe. Eene benaming voor veertig duiten.
Sigeung. Naam van een grooten boom, die een goed, sterk hout
oplevert, geschikt voor huizenbouw.
Sigi. Bloesem en vruchtknop van den tangkal tangkil. Dit
woord wordt in het Zuider Regentschap gebruikt Zie o et j eng.
Siloek. Vlechtwerk van touw of draad, evenals bij het vlechten
van den staart bij de Chineezen, doch steeds in een even getal
(oei ah gasal) Nj il oek. Zulk vlechtwerk maken. K od ja siloek
Een k o d j a van zulke gevlochtene draden of touwen , in tegenstelling
van de kodja manjeuseup, de geknoopte kodja. Vergelijk
oenten bij Coolsma. Verschil tusschen oen ten en siloek: het
eerste is plat, het andere rond.
Sim ba. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Sinapeul. Oerwoud, waarin men geene hoema's mag aanleggen,
ja, zelfs niet binnendringen, omdat allerlei booze geesten en ge-
vaarlijke dieren daarin zetelen. Verklaard met leuweungkolot
noe roengsit, een oerbosch, dat men niet ongestraft schendt.
Sinsrgokgok. Naam eener duivensoort , gelijkende op en ter
grootte van de kadantja, echter met bruine veeren.
Singkara. Eene kiezelzure verbinding, welke men neergeslagen in
de awi apoes vindt. Zij wordt door de bevolking ingezameld en
fje Batavia aan chineezen verkocht. De samenstelling en het ge-
bruik dezer zelfstandigheid vindt men uitvoerig beschreven in een
DER SOENDANESSCHE TAAL. 253
ikrtikel van den heer A. G. Vorderman, getiteld //De Chineesche
behandelingswijze van keeldiphtheritis// en geplaatst in het ge-
Deeskondig tijdschrift; voor Nederlandsch-Indië. Deel XXIX afle-
vering 5 en 6, pag. 631 en volg.
Singkir. I. Zie Coolsma. II. Volledig djoekoet singkir. Een
geneeskrachtig kraid. (Ortosiphon stamineus, natuurlijke familie
der Labiateae.) Wordt elders ook koemis oetjing genaamd.
Simping. In de Preanger Regentschappen: gebroken, stukgebeten
bijv. van de poot van een djangkrik^ nadat men ze heeft laten
vechten. Si sim ping. De paarlemoerschelp. Zij komt voor aan
de kust van Tjaringin. In Midden Java ^&.
Sobong. I. In Tjaringin: eene inlandsche klapperolie fabriek.
Njobong. Eene klapperoliefabriek drijven; olie bereiden in een
sobong.
II. Een klein huisje , dat tegen een grooter huis gebouwd is en in
den regel door iemand bewoond wordt, die niet bij machte is om
eene eigene woning te bekostigen. Verklaard met imah napel
of in de Preanger Regentschappen imah nangkod. Zie over de
woorden napel en nangkod bij Coolsma onder t a p ë 1 en
tangkod. Njobong. Een sobong bewonen; een huisje tegen
dat van een anderen bouwen.
Soekang. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Soembajoet. Alles wat men over den schouder in een zakdoek
bij zich draagt, zooals seureuh, bako, bëb ëk elan, kleeding-
stukken. Hetzelfde als boentëlan en gendongan.
Soemindal. Naam van een insect.
S o e-o e m. Paddestoelen , welke op den grond zich ontwikkelen in tegen-
stelling van soepa, dit zijn die, welke zich in geboomten vormen..
Soepa. Paddestoelen, die in het geboomte ontstaan. (Volgens
Coolsma I. algemeene benaming voor paddestoelen. De tweede be-
teekenis: ff een roode uitslag aan de rijstplanten , die in witte
schimmel overgaat// is in Zuid-Bantën — voor zoover ik zulks
kon nagaan — niet bekend.)
Soepa ja. I. Zie bij Coolsma. IL Beteekent ook: maar; doch. Het-
zelfde als tanapienatanapi. Het heeft naast zich het lëmëswoord
soepantën,
Soepantën. Zie bij Soepaja.
Soeroeboek. Mest in het algemeen; alles wat tot bemesting dient.
Njoeroeboek. Bemesten; bezig zijn om mest aan te wenden.
Soesoedik. Naam van een zeevisch. (Tj.)
254 BIJDHAGE TOT DE KRNNI8 VAN HET BANTCNSCH DIALECt
Soesoewalan. Vierregelige gedichten, evenals de maleische paii-
toens, waarbij slechts de laatste regelen de bedoeling uitdrukken.
Yolgens Baden Toemênggoeng Soerija Nataningrat komen zij
overeen met de bangbalikan en sisindiran in de Preanger
Regentschappen. Zie bij Goolsma onder sin d ir.
Voorbeeld :
Kolejang kalakaj pandan,
Di djalan kapanggilingan,
Njoreang lain koehajang,
Bisi djadi kaoelinan.
(Droge op den grond liggende bladeren,
Op den weg naar den molen, droge pandan bladeren,
Ik kijk om.^ niet omdat ik zin in heb,
Het mocht een aardigheidje worden.)
Kamana hambiroeng djangkoeng,
Barang toewar pilisoengeun,
Kamana noe hideung djangkoeng,
Oerang sijar pibatoereun.
(Waar is de hooge hambiroeng-boora,
Om voor een rijstblok om te kappen ,
Waar is de donkere slanke,
Die ik voor levensgezellin zoek.)
Voorbeelden van Preangersche sisindiran:
Kapinis di mana mandi,
Nja mandi di tjai leatik,
Noe genlis koemaha djangdji,
Nja djangdji. omong sa eutik. .
(Waar baden zich de zwaluwen?
Zij baden zich in de kleine rivier;
Wat heeft mij de schoone belootd?
Zij heeft beloofd om wat met mij te praten.)
Bareto djalan parered,
Ajeuna djalan padati,
Bareto ngadjak tjerewed,
Ajeuna ngadjak ngadjadi..
(Vroeger was het een parered weg,
Thans is het een padati weg,
Vroeger noodigdet gij mij uit om te kibbelen,
Thans noodigdefc gij mij uit om (het huwelijk)
tot stand te brengen.
BEB SOENDANEESOHE TAAL. 255
Soge. Zegt men van een boom, graf, bosch enz. dat men niet onge.
straft kan schenden. Hetzelfde als roengsit, In Midden-Java tühfÜ»
Sokong. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Soleng. I. Eene jonge djagoengkolf geschikt voor sajoer,
atjar of of om gekookt als lalab gegeten te worden. Solengan.
Zegt men van een dj ag o eng aanplant^ wanneer de vrachtzetting
heeft plaats gehad. II. Het handvatsel van de e tem.
Sorangan. I. Zie bij Coolsma. II. Is in het Zuider- en een deel
van het Wester-Eegentschap van Banton ook een persoonlijk en
bezittelijk voornaamwoord van den tweeden persoon, minder
kasar dan sija. Het komt ongeveer overeen met maneh.
Yoorbeelden van gezegden tegen een djaro:
Koemaha, sorangan ênggens njaho saha noe kahoe-
roean? — Hoe is het, weet gij al, wiens hnis in brand is
gevlogen?
Sorangan ênggeus taloe kali dititah ngahadean
goegoeroeng. — Beeds drie malenheeft men u last gegeven om
den duiker te herstellen.
Sewa sorangan sabraha? — Hoeveel bedraagt uwe landrente?
Sorondoj. Een afdak op zij of achter een huis, waar soms de
lisoeng staat.
Sorong. Een lange broek, evenals den achtbroeken der Europeanen.
Sosoro. Een afdak, voor, op zij of achter een huis.
Tabëng. Een werktuig om visch, voornamelijk Iele te vangen.
Het gelijkt op de b a r an d j a n g , is echter kleiner en steekt geheel
in het water, tot op den bodem der rivier.
Talagoedag. Een groote bêdoeg.
Talang. I. Zie bij Coolsma in de eerste beteekenis. II. Naam
van een zeevisch.
Tam ban. Naam van een zeevisch.
Tampoej. Het verzuurde vruchtvleesch van de kadoe vrucht.
(Durio Zibethinus, natuurlijke familie der Sterculiaceae.) Verklaard
met kadoe boeroek. In sommige gedeelten van het jaar is
dit voor onderscheidene desalieden de éénige toespijs bij de rijst,
soms met tjabe, uien, peuteuj en het vruchtvleesch van de
bingloe. (Mangifera Kemanga, natuurlijke familie der Anacardia
ceae.) Nampoej. Tampoej prepareeren. Nampoejkeun. Van
kadoe tampoej maken.
6« Volgr. V. 17
256 BÜDRAOB TOT ÖE KENNIS VAN HBT BANTeNSCH DIALECT
Tawing. Zie bij Coolsma. Tangtawing. Een werktuig om wilde
varkens van een bebouwd veld af te houden , bestaande uit een
staak, waaraan een oud kleedingstuk (la mak) of een stuk van
een mat (sa mak), een versleten njiroe hangt, hetwelk door den
wind heen en weer bewogen wordt. Nangtawingkeun. Iets tot
tangtawing bezigen; van iets een tangtawing maken.
Tapaj, Een gebak, bestaande uit kêtan, of djegeng, of
dangdeur, of hadjêli, welke men door middel van ragi een
begin van gisting heeft laten ondergaan. Tjitapaj. Het vocht,
dat men door uitpersen van tapaj heeft verkregen en een
zoetsmakenden , licht alkoholischen drank oplevert.
Napaj. Tapaj maken, bereiden. Napaj keun. letsbijvoorbeeld
këtan, dangdeur enz. tot tapaj bereiden. Dit woord komt
ook bij Oosting en Bigg voor. Hetzelfde als bij Coolsma onder
peujeum.
Tatambakentatambakmantjoeng. Namen van zeevisschen. (Tj .)
Tatoengkoel. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Teke. Een stuk pisang, pandan of bamboeblad, gebruikt bij wijze
van bord, bijvoorbeeld bij het verkoopen van pindangtêri.
Tenggek. Naam van eene soort boomslak. Dit woord is in de
Preanger bekend.
Tërawas. Nërawas. Bij de hoema bewerking: een klein plekje
open kappen en schoon maken, als een begin van ontginning,
ten einde daarop panglaj als toembal te planten. Deze
ceremonie gaat immer het ontginnen, njatjar^ vooraf. Coolsma
geeft bij tarawas op. II. Een korter wegnemen. Na ra was idem.
Zie ook bij Oosting en Rigg, die beiden ongeveer dezelfde
beteekenis als hier opgeven. Die van Coolsma is in Zuid-Bantên
niet bekend.
Tërasan. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Tetedeng. Naam van een zeevisch. (Tj-)
Ti poel o eng. Hoofddoek. Hetzelfde als sabëlit, romal en ikët.
Tjahel. Naam van een. zeevisch.
Tjaheum. 1. Een zeer plat woord voor s o e n g o e t , overeenkomende
met ons bek of snoet ten opzichte van personen. Njaheum
Een verachtelijk woord voor den mond open doen , den mond
gebruiken om te spreken. II. Een werktuig om riviervisch te
vangen; eene soort fiiik.
Tjalëbek. Een klein stuk sawah. Verklaard met kotakan
leutik.
DEE SOENDANEESCHE TAAL. 257
Tjaloeug. I. Zie bij Coolsma. II. Ook naam van een grooten
boom met eetbare vruchten. (Garcinia Gornea , natuurlijke familie
der Clusiaceae.)
Tjambatoe. De vrucht van de nipah of daon. (Nipa fruticans ,
natuurlijke familie der Falmeae.)
Tjangri. Eene variëteit van de te poes. (EUettaria coccinea,
natuurlijke familie der Zigiberaceae.) Dit woord wordt ook door
I^igg opgegeven.
Tjangkok. I. Zie Coolsma in de eerste beteekenis. II. Naam van
een zeevisch. (Tj.)
Tjaoe. De generieke naam van verschillende variëteiten van Musa
paradesiaca en andere Musasoorten, (natuurlijke familie der
Musaceae.) Men kent in het Zuider-Begentschap van Bantën de
volgende namen:
tjaoe
ambon
*
tjaoe
kole
^f-
tjaoe
badak
*
tjaoe
kole monjet
*
ijaoe
beusi
^
tjaoe
lëmpeneng
tjaoe
boerajoet
*
tjaoe
loebang
tjaoe
bogo
tjaoe
mandjangan
tjaoe
djahe
tjaoe
moeli
tjaoe
djaroem
tjaoe
oedjoeng
*
tjaoe
êmas
*
tjaoe
panggalek
*
tjaoe
gëmbor
*
tjaoe
radja
tjaoe
geulis
*
tjaoe
radja pandan
^
tjaoe
hanggasa
tjaoe
radja sijëm
tjaoe
hideung
tjaoe
salawe
*
tjaoe
hoerang
tjaoe
sanintën
tjaoe
kaloetoek
^
tjaoe
sëpët
^f-
tjaoe
kapas
*
tjaoe
sewoe
*
tjaoe
karok
tjaoe
sisir
*
tjaoe
këpok of tji
këpokan.
aoe
tjaoe
soesoe.
Eigg geeft
48 variteiten op.
(§)
Tjaoeng. Naam van een riviervisch.
Zie bij Bigg chaung.
Tjarang hoen toe. Naam van een :
zeevisch.
(Tj.)
Tjaratjah.
Naam van een zeevisch.
(Tj)
Tja
tihan.
Een blok hoema s.
Nj
at
ihan zej
St
men van hoema's,
({) De met een * gemerkten komen ook iu siju woordenboek voor.
258 BIJDRAGE TOT DE KENNIS VAN HET BANTeNSCU DULECT
wanneer twee of meer aandeeleu van verschillende personen een
geheel vormen, in tegenstelling van njomplong, geïsoleerd.
Tjatjanggih. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Tjatji. Gesp. Hetzelfde als katimang bij Ck)olsma.
Tja wang. I. De ijzeren haak, bevestigd aan de bamboe^ welke
men gebruikt om vaartuigen voort te stuwen. Het geheel heet
gala. II. De zijde der koperen geldstukken, waarop hetarabisch
en javaansch schrift gestempeld is. Zoo genoemd, omdat op de
oude duiten de V van het monogram der Vereenigde Oost-Indische
Compagnie op zulk een haak gelijkt. De andere zijde heet g ê d o n g.
III. Zie bij Coolsma.
Tja wis. Naam van een zeevisch.
Tjëkek, Njëkek. I. Zie bij Coolsma. 11. Visch bijvoorbeeld lajoer
conserveeren , door den kop en de ingewanden te verwijderen, de
holte te vullen met asch, den hals toe te binden en daarna den
visch boven rook te hangen of in de zon te drogen.
Tjëkekan. Op die wijze geprepareerde visch : laoek tjëkekan,
lajoer tjëkekan.
Tjeng. Een basa neneh. Zegt men tegen kleine jongens uit
de volksklasse. Wellicht eene verkorting van tjeng eng. Zie bij
Coolsma en Oosting. sub voce.
Tjëpet. Zie bij Coolsma. Pitjëpet. Een muizenval.
Tjepet. Njepet. Eene kleinigheid wegstelen, bijvoorbeeld van
geld of eetwaren op de passer. (In Midden -Java. «i*"*^.)
Tjëraki. Een mand, verdeeld in een aantal kleine hokjes, tot
berging van allerhande snuisterijen als garen, naalden, spelden,
spiegeltjes , scharen , messen enz. , verder specerijen en kruiderijen
(rëmpa rëmpa), Patjëraki of patjëraken. Het bedrijf van
den pëdagang patjëraki, dat is de persoon, die zich met
dergelijken kleinhandel bezig houdt.
Tjeuugtjeum. Bij de Badoej's: gekookte groenten met haar saus,
in de Indische huishoudens bekend als sajoer. Hetzelfde als
angeun. De bij Coolsma en Oosting opgegeven beteekenis van
njeungtjeum is in Zuid-Bantën niet bekend. Daarvoor zegt
men ngadëdër.
Tjijër. Naam van een vogel.
Tjoetak. Beambte op een particulier land, door den eigenaar aan-
gesteld en door het gewestelijk bestuur van eene aanstelling voor-
zien. Hij oefent het politie-toezicht uit en kan als zoodanig ver-
geleken worden bij een assistent-wedana in de gouvemementslanden.
DEK SOENDAKEESCHE TAAL. 259
Tjoetjoedoet. Naam van een zeevisch. (Tj)
Tjoendrik. Eene soort dolkmes, van Lampongschen oorsprong.
Tjokop. Een werktuig om visch te vangen.
Tjokrora. Naam van een heester, vs^aarvan de jonge vruchteïi ge-
kookt en rauw gegeten worden. Hetzelfde als te rong bij Oosting
en Coolsma. (Solanum melongena , natuurlijke familie der Solaneae.)
Zie bij Rigg onder Chokrom.
Tjolomontok. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Tjomplong. Njomplong, Geïsoleerd gelegen van een huis of
van een hoema, het laatste in tegenstelling van njatihan. Zie
bij Bigg onder njomplong.
Tjongtjong. Njongtjong. Pikken van eene kip, een vogel;
bijten van eene slang. Njongtjongan. Herrhaaldelijk bijten of
pikken (van die dieren); iets of iemand pikken of bijten. Njong-
tjongkeun. Eene kip of een vogel iets of iemand laten pikken ;
eene slang iemand laten bijten. Panjongtjong. Bek van eene
kip of een vogel. Ook een haak van hout gebruikt bij het be-
werken van een hoema of bij het grassnijden, om het hout dan
wel het gras naar zich toe te trekken. Hetzelfde als kakaït.
Toebagoes. Verkorting van Eatoebagoes. De hoogste adellijke
titel in den tegenwoordigen tijd in Bantën. Wordt gevoerd door
de mannelijke afstammelingen in de mannelijke linie der Bantënsche
Sulthans familie. Het wordt ook in de spreektaal verkort tot
Toes zooals Toes Djamil, Toes Lija. Ratoe bagoes zegt
men echter nooit. Nog minder wordt het geschreven. De dochters
van een Toebagoes voeren het praedicaat Ratoe, verkort tot
Toe als Toe Men, Toe Palmah. Zie hieromtrent Resumé
pag. 2 en Mr. L. W. C. van den Berg, pag. 12 en volg. pag.
61 en volg.
Toël. De lengte van een persoon plus de in de hoogte uitgestoken
hand. Djêrona sëtoël: zoo diep, dat wanneer men op den
bodem staat, men met de toppen der vingers den rand aanraakt.
No-ël. Zie bij Coolsma onder toël.
T o e 1 o e n g. Zie bij Coolsma . Noeloeng. Beteekent ook : eene
vrouw bijstaan bij de bevalling; eene vrouw helpen verlossen.
Panoeloeng of vollediger doekoen panoeloeng. Hetzelfde
als paradji in den zin van vroedvrouw.
Toenang toenang. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Toenggoe bale. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Toenggeu. Naam eener eetbare keversoort.
260 BUDRAGE Xar de kennis van het BANTëNSCH DIALECT
Toen oei. Naam van een zeevisch. (Tj,)
T o e r a I a k. Naam van een boom , die in de Preanger Regentschappen
boerahol, in Midden- J ava ^ ^«^ heet. (Stelechocarpus Burahol,
natuurlijke familie der Anonaceae.) Zie bij Bigg.
Toes. Zie bij toebagoes.
Toetoes kadjang. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Torelang. Een soesoewalan woord. Manoek torelang.
Naam van een denkbeeldigeu vogel, het wijfje van den manoek
haoer.
Het komt alleen voor in het volgende vierregelige versje:
Torelang manoek torelang,
Manoek haoer lalakina,
Toëlan geura toëlan,
Meungpeung djaoeh salakiua.
De vogel torelang,
Het mannetje er van is de manoek haoer,
Laat ik haar gauw even aanstooten,
Terwijl haar man ver verwijderd is.
Totongkol. Naam van een zeevisch.
W,
Wajoe. Bij de Badoejs: la hang, welke reeds een begin van
gisting heeft ondergaan, de gewone drank der oerangkadjeroan,
bereid met babakan peuteuj (Farkia speciosa, natuurlijke
familie der Mimoseae) en babakan tjajoer. (Përospermm
Blumeanum, natuurlijke familie der Büttneriaceae.) Zie bij Bigg.
Wak wak wik wik. Naam van een onheilaanbrengenden vogel,
manoek pangalitan. Ook kandar kasisi geheeten.
Wat o e. Naam van eene plant, uit welker zaden men door persing
olie verkrijgt. (Sesamum indicum, natuurlijke familie der Sesameae.)
Hetzelfde als widjen bij Goolsma. Zie bij Bigg onder watu.
Wawahis. Naam van een zeevisch. (Tj.)
Wawaron. Naam van een zeevisch. {Tj.)
We leng. Een tijgerval, gevormd uit paggers, evenwijdig loopend
naar eene omheinde ruimte, waarin het lokaas (eu pan) bestaande
uit eene geit of beter nog de overblijfselen van de prooi ge-
plaatst is. Verder is binnen de door de paggers gevormde
strook , op de hoogte van een tijger een touw gespannen , dat in
verbinding staat met den trekker van een geladen geweer met
DEi SOBNDANBBSCHE TAAL. 201
overgehaalden haan of een aan een veerkrachtig stuk hout beves-
tigde scherpe bamboe. Wanneer de tijger het lokaas wil bereiken,
stoot hij tegen het touw; het schot gaat af of het veerkrachtig
stuk hout raakt los en de kogel dan wel de scherpgepunte bamboe
brengen het dier in den regel eene doodelijke wonde toe. Ng a we-
len g. Een tijger met een wëlëng vangen; een wëlëng plaatsen
om tijgers te vangen. Zie bij Bigg. Eene uitvoerige beschrijving
van dit middel om tijgers te vangen vindt men in het Tijdschrift
voor het Binnenlandsch Bestuur van 1888, Dl. II, Afl. III.
pag. 186 en volg.
Wogot. Naam van een zeevisch. (Tj)
Be BtJdrAreB Tan het Koninkiyk Instltiiat TersebUnen in drie»
MMnidemkselie afleTerin^eB van 8 Ik 10 Tel drnks. De prQt
wordt berekend k 20 eeats per Tel dmks, ea b 10 eents per
plaat. BtJ de 4e afleTerlng Tan ieder deelontTanf ende inteekenaren
titel en inbond Toor bet gebeelo deel. Iedere aHeferiog: is afson»
derlQk TorkrQgbaar.
Be Bibllotbeken Tan bet Instltnnt en bet ladiseb Genootsebap
fHeerengraeht, no. 21) zQn TOor de Leden toegankéUJkdagelQks^
met altzonderinir Tan Zon- en feestdagen, Tan 12 tot 4 ure
's namiddags.
Heeren Leden, Tooral in Indië, worden dringend Terioebt, bff
Terandering Tan woonplaats of bQ niet geregelde ontTangst der
Bedragen en Werken, daarTan kennis te gOTon aan den
Seeretaris. De leden, die Tan en naar Kederlandseb Oost-IndiS
Tertrekken, worden OTeneens dringend uitgenoodigd TÓór bnm
Tortrek t^dig daarTan aan den Seeretaris beriebtte doen toekomen.
Uitgaven van MARTINÜS NIJHOFF, te 's-Gravenhage.
MEKKA
▼Oh
Dr. C. SNOUCK HURGRONJE.
HERAUS&EGEBEN VOX ffHV.T XON. lySTITÜÜÏ VOOR DB TAAL- ^
LAND- EN VOLKENKUNDE VAN NEDE&L.-INDTË.^
Erster Band: Die Stadt und ihre Herren.
Zweiter Band: Aus dem heutigen Leben.
Twee deelen roy. 8vo. met Atlas van 36 platen.
Prijs / 20,— .
Een Prospectus wordt gratis verzonden op franco aanvraag^.
Supplement op het
BoegiDeescli-Hollandsch Woordenboek
DOOR
Dp. b. f, mattjies,
Afgevaardigde v%n het Ned. BijbelgenooUckap op Celebes.
Een deel roy. 8vo. ƒ 3. — .
Het Woordfênboek zelf verscheen in 1874 onder den titel :
BOEGINEESGH-HOLLANDSCB WOORDENBOEK ,
met Hollandsch-Boegineesche Woordenlijst en verklaring van
% een tot opheldering bijgevoegden Etknographisehen Atlas.
Een deel roy. 8vo. met Atlas in gr. folio Prijs ƒ20. — .
BIJDRAGEN
TOT DS
TAAL- LAND- EN VOLKENKUNDE
VAN
NEOERLANDSCH-INDIË
UITGEGEVEN DOOR HET
Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde
van Nederlandseh-Indie.
VIJFDE VOLGREEKS, —VIJFDE DEEL.
(deel XXXIX DEB GEHEELS REEKS.)
DEBDE AFLE¥EBING.
'80RAVBNHAGE,
MARTINUS NIJHOPF.
1890,
INHOUD.
Bladi^de
Bumatra's ITestkust van 1836—1840, door £. B.
Kielstra (Vervolg van biz. 221) 263
Struma en Oretinisoie in den Indischen Archipel ,
door Prof. Dr. G. A. Wilken 849
SUMATRA'S WESTKUST VAN 1836—1840.
DOOR
E. B. KIEL8TRA.
(Vervolg van blz. 221.)
VIJFDE HOOFDSTUK.
Verovering der XTTT, onderwerping der IX EoWs. — De meening daar-
omtrent van den Gouvemeur-Gteneraal De Berens. — Operatiën in de Noordelijke
Af deeling. — Yeroyering van Daloe-daloe. — Beechoawingen van Miohiéls. —
Gk>edkearing , door den Gouvemeur-Oeneraal , van diens handelingen in 1838. —
Vestiging van een poet aan de samenyloeimg der Panel- en Büa-rivieren aan
de Oostkust; de aldaar ondervonden moeielijkhedeu. — De inmchten van
Miohiéls omtrent onse verhouding tegenover de inlmdsohe bevolking.
ïh kolonel Michiels, die den 17n Januari 1888 het civiel bestuur
van den heer Francis overnam, was, geheel in overeenstemming met
de in het vorige Hoofdstuk medegedeelde zienswijze van den generaal
Cochius, van meening dat de door den Gommissaris-Oeneraal Van
den Bosch voorgeschreven en thans ook door den Koning uitdruk-
kelijk verlangde uitbreiding van ons gezag in de allereerste plaats
toepassing moest vinden op de nabij de hoofdplaats Padang gelegen
XIII Kota*s, die tot nu toe hare onafhankelijkheid hadden weten
te bewaren , maar steeds die hoofdplaats in meerdere of mindere mate
bleven bedreigen. De uitbreiding onzer macht in de Noordelijke
Afdeeling moest dan — hoe noodzakelijk ztj ook was , gelijk straks
nader zal blijken — voorloopig nog uitgesteld blijven.
Met het oog op die overweging was, zooals wij gezien hebben,
reeds tijdens de aanwezigheid van den generaal Cochius besloten om ,
naarmate de rust in de valleien van Bondjol en van Loeboe 8ika-
ping bevestigd werd , gedeelten van de aldaar opgehoopte militaire
macht in de nabijheid der XIII Kota^s te legeren ; reeds in de maand
December was eene mobiele colonne te Padang-riboe-riboe vereen igd ,
een observatiekorps tot dekking van Padang en tot demonstratiën
van de zijde van Pau — waar, evenals te Limau-manis, troepen
geposteerd werden — aangewezen , en eene reserve colonne te Padang
Pandjang samengetrokken.
6e Volgr. V. 18
264 SUMATEA^S WESTltüST VAN 1836 — 1840.
Inmiddels werden , overeenkomstig de ontvangen instructiën , onder-
handelingen met de voornaamste hoofden de> XIII Kota^s gevoerd om ,
zonder wapengeweld , de onderwerping van dat landschap te verkrijgen.
Aanvankelijk bestond alle hoop dat men in de bereiking van dit
doel slagen zoude: den lO» Januari werd met twee dier hoofden,
Eadja Bandara van Solok en Datoe Soetan van Selajoe^ eene over-
eenkomst gesloten waarbij zij beloofden^ vóór den 26n Januari de
onderwerping van de XIII Kota's te zullen bewerken; slaagden zij
daarin niet, dan zou het Gouvernement gewapenderhand kunnen te
werk gaan.
De onderwerping volgde echter niet; naar men vermoedde ^door
opruiing van anderen in dat landschaper, en Michiels nam nu zijne
maatregelen. Yan Z. M. fregat de Zaan, dat den 25n Januari ter
reede van Padang was aangekomen, deed hij 100 man ontschepen , om
het garnizoen der hoofdplaats te versterken, wat bij onverhoopten
tegenspoed nuttig kon zijn. Op zijnen aandrang om //buitengewonen
toevoer van troepen/y (ook met het oog op de Noordelijke Afdeeling)
antwoordde de Gouverneur-Generaal dat daarvan geen sprake kon zijn
//met het oog op de behoefte aan eene voldoende legermacht op
Java^, zoodat hem //met nadruk de meeste gematigdheid en voor-
zichtigheid werd aanbevolen// (Gouv. Besluit van 1 Maart 1838 no. 12.)
Michiels had echter dit antwoord niet afgewacht; toen het hem
voldoende gebleken was , dat voor ernstig verzet in de XIII Kota's
geen gevaar bestond en de bevolking hoofdzakelijk eene vrijwillige
onderwerping weigerde omdat zij het als eene schande beschouwde
zich te onderwerpen zonder een gevecht te hebben geleverd , rukten
de troepen, gesteund door hulpbenden van Batipoe, Halaban, Tan-
djong Alam en Agam , den 9n £ebruari de XIII Kota's binnen , en '
in zijn rapport van 22 Februari 1838 kon Michiels berichten,
dat na een veldtocht van weinige dagen en eenige schermutselingen ,
waarbij van de militaire macht niemand gesneuveld of gewond,
en van de hulptroepen niet meer dan 3 man gesneuveld en 1
gewond was, alles in onderwerping was gekomen; dat de geza-
menlijke wettige hoofden naar 's lands gebruik den eed van onder-
danigheid en trouw hadden afgelegd, en ook die der IX Kota's zich
bij ons hadden aangesloten. De IX Kota's hadden niets, de XIII
Kota's zeer weinig geleden; de bevolking toonde vertrouwen , en alle
maatregelen waren genomen om haar te beschermen i.
1 OmtreDt het verloop der krijgByerriohtingen verwiJBeu wij verder uaar Lauge,
n bl. 308—816.
süicatra's westkust van 1836 — 1840. 265
ff Als onvermijdelijk om het inlandsche bestuur in de XIII Kota's
te vestigen^ legde Michiels eene bezoldiging van ƒ20. — toe aan
de hoofden der elf districten: Gawong, Persekatan, Goegoeq, Kota
diroe, Kota baroe, Kenari, Moeara panas, Salong, Gantoeng TJiri ,
Tjoepaq, Kota Hilalang, en /30. — aan de beide hoofden van Solok
en Selajoe, als hoofden van den eersten rang. Aan deze twee hoofden
werden gouden , aan de overigen zilveren rottingknoppen als onder-
scheidingsteeken toegekend (Gouv. Besluit van 26 October 1838 n». 11).
Nog een paar malen hadden onze troepen weerstand te bieden aan
aanvallen, tegen hen gericht door bewoners van de aangrenzende,
nog onafhankelijke gewesten; in beide gevallen (27 Februari en
29 — 80 Maart) werden de vijanden zonder veel moeite uiteenge-
dreven: den 29» Maart vielen aan onze zijde 4, den 30i^ 6 gewonden,
Maar de geest der bevolking in de XIII Kota's was over 't algemeen
uitmuntend. Volgens een rapport van Michiels dd. 27 April had hij,
na den 10» April in het bivak bij Moeara Panas te zijn aange-
komen, enkel vergezeld van eenige oificieren en plaatselijke ambte-
naren , eene tournee gemaakt door de XIII en IX Kota's en speciaal
de nieuwe, nu voltooide benteng te Soengei Lassi (nabij Taroeng-
taroeng) bezocht. //De weg was door de zeer gewillige bevolking
doelmatig aangelegd.//
Ter belooning van de medewerking , bij de expeditie tegen de
XIII Kota's ondervonden van den regent van Batipoe, gaf Michiels
aan deze 2 eenponders ten geschenke. Bij Gouv. besluit van 16
September 1838 n^. 11 werd daarin berust, met machtiging de bij
die kanons behoorende aftuiten*te doen aanmaken //ter verdere uit-
reiking aan dien regent, en hem tevens 100 scherpe patronen te
doen verstrekken y. Michiels ontving echter tevens de opdracht, >/in
den vervolge geen geschut aan inlandsche hoofden ten geschenke
af te staan.//
De kolonel Michiels had, reeds voor zijn optreden als hoofd van
het civiel bestuur, betoogd (zie Lange, II, bl. 303) dat van den
indruk, door den val van Bondjol over het gansche land te weeg-
gebracht, moest worden gebruik gemaakt om het werk der vestiging
van ons gezag te Westkust van Sumatra //zijn volle beslag te geven'/.
Hij vroeg daartoe bij herhaling eene aanzienlijke vermeerdering der
krijgsmacht, doch, gelijk wij reeds zagen, was de regeering te
Batavia onmachtig hem die te verstrekken.
De Gouverneur-Generaal De Eerens deelde overigens de inzichten
266 SÜMATRA^S WESTKUST VAN 1886 1840.
vau Michiels, waarin hij versterkt werd door alles wat hij van
Sumatra's Westkust vernam. Zoo schreef hem Steinmetz, die nog
steeds als civiel gezaghebber der Fadangsche Bovenlanden fungeerde ,
particulier dd. 15 April 1888 o. a, :
— — ffWq zijn nu onverwacht tot het tijdstip gekomen dat ik
ver af waande te zijn; van alle zijden, uit de Oost, komen zende-
lingen om met het Gouvernement in betrekking te komen en ik
meen te mogen vaststellen dat er nu wel denken kan zijn aan de
verwezenlijking van een groot gedeelte van het plan om het eiland
meester te worden. Op dit oogenblik heb ik zendelingen bij mij van
den radja van Kwantan (getrouwd met de dochter van dien van
Indragiri)^ . . .
Naast de vertoogen van Michiels was het ook deze brief, die aan-
leiding gaf tot een particulier schrijven van De Eerens aan den
Minister Yan den Bosch , waarin hij diens >ymeening en desnoods be-
paalde voorschriften ten opzichte onzer bezittingen op Sumatra//
vroeg. In dien brief (dd. 24 Mei 1838 n^ 18) schreef hij o. a. :
ff Veel zal het zeker afhangen van de wijze van zien van
Uwe Excellentie omtrent de legermacht welke wij op Sumatra moeten
onderhouden en welke , althans gedurende nog verscheidene jaren , vrij
aanzienlijk zal moeten zijn, wil men eenig nut van onze reeds be-
staande en in het verschiet zich opdoende uitbreiding hebben, en
het behoud daarvan verzekeren. De geest van Padang's beneden-
(binnen-?) landen is U overbekend, en deze noodzaakt steeds tot
voorzichtigheid en tot eene zekere concentratie onzer macht, om
niet door eene verdunning der linie •ons bestaan op Sumatra aan de
grootste en aldaar niet zeer vreemde onheilen. te zien blootgesteld.
Wordt de door den kolonel Michiels gevraagde macht, d. i. 15- a
1600 man meer dan de voorgestelde organisatie (è. 5300 hoofden)
van den generaal Cochius toegestaan, dan zeker zoude het thans,
bij de stemming waarin zich de volkeren op dat eiland door onze
overwinning bevinden, het oogenblik zijn om ons van den loop der
rivieren meester te maken tot aan hare mondingen toe , ten einde onzen
handel op de beide kusten te verzekeren. Het gebrek aan voldoende
macht heeft ook den kolonel Michiels belet om eene ■ expeditie
naar Baros te doen, hetwelk zeer door de Atjehers gekneld wordt
en waar de hoofden reeds gedreigd hebben zich aan hen te zullen
onderwerpen zoo wij hen niet spoedig komen beschermen. De gou-
verneur heeft zich moeten vergenoegen met er Z. M. fregat de Zaan
en een paar mindere vaartuigen naar toe te zenden, om eene ver-
sümatra's westkust van 1836—1840. 267
tooning te maken en de Atjehers zoo mogelijk in bedwang te houden .
Het zijn das al weder troepen die men vraagt en die onbetwistbaar
noodig zijn , wil men het groote doel bereiken der bemeestering van
Snmatra, of ten minste tot Singkel en Siak of Bokkan. Ik intus-
schen kan die troepen niet verstrekken , al ware het ook dat ik mij
tot het maken der kosten daarvoor berechtigd kon rekenen, wijl ik
Java niet meer kan ontblooten dan het reeds is . . . Ik ben dus
onmachtig, aan de anderszins wel gegronde eischen van den Qouver-
neur van Sumatra's Westkust te voldoen//. . .
Het feit, dat Michiels, zonder de gevi'aagde vermeerdering van
troepen af te wachten, tot de aanhechting der XIII Kota^s was
overgegaan , stemde den Gouvemeur-Greneraal echter tot ongerustheid.
Michiels had — gelijk hij den 27» Februari 1838 particulier aan
den generaal Cochius schreef — de offensieve bewegingen in de Noorde-
lijke Afdeeling voorloopig doen staken om eerst tegen de XIII Kota^s
te kunnen optreden ; De Eerens meende dat eerst wanneer onze wapenen
in de Noordelijke Afdeeling hadden gezegevierd, aan de onderwer-
ping der XIII Kota's had moeten worden gedacht. Bij kabinetsbrief,
dd. Soerakarta 15 Juli 1888 n®. 95, bracht hij Michiels onder het
oog dat deze //niet op meer middelen moest rekenen dan hem be-
paaldelijk zijn toegezegd.// ^Uit het voorbijzien van dien regel —
zoo luidde het verder — beschouw ik uwe vroegere handelingen,
speciaal het ontijdig aanvallen der XIII Kota's zoolang de zaken
om de Noord niet beter waren geschikt,. te zijn voortgevloeid.//
Intusschen erkende de Gouverneur-Generaal dat , zoo Michiels niet
//van te veel voortvarendheid kon worden vrijgepleit// , deze //als het
ware met de voorschriften van den (Üommissaris-Generaal in de hand
in al zijne ondernemingen voortgaat// (part. brief van De Eerens aan
Van den Bosch dd. 8 September 1888 no. 19).
Wij moeten ons thans in gedachten verplaatsen naar de Noorde-
lijke Afdeeling, waar in den loop van 1838 belangrijke krijgsbe-
drijven plaats hadden (zie Lange, II, bl. 304—306, 318—836).
Na den val van Bondjol en de ontruiming door de Padri's van
de vallei van Loeboe Sikaping had de majoor Van Beethoven de
opdracht ontvangen , Toewankoe Tamboesei binnen zijne grenzen terug
te drijven of in bedwang te houden; dit hoofd was bezig zich tegen
ons te versterken , en met grond kon alzoo worden verondersteld dat
hij onze grenzen door strooptochten zou trachten te verontrusten.
268 SUMATBA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
Van Beethoven rukte alssoo in November 1837 uit en bezette,
den 23n December, Fertibi zonder belangrijken tegenstand. Toewankoe
Tamboesei werd gezegd //daardoor een grooten steun te verliezen;
door de onzen achtervolgd, zou hij zich wel spoedig moeten over-
geven, of in onze handen vallen, of voor goed teruggedreven zijn.//
Inderdaad liet alles zich gunstig aanzien, toen, na het nemen van
Pertibi, zich /i^geheel Padang lawas tot en met Kota Pinang// onder-
wierp. Bij het opmarcheeren uit Kota Nopan naar Pertibi hadden
onze troepen ^i'een halven boog beschreven , om het eigenlijke land
Tamboesei heen, waardoor Angkola, Sipirok en de verdere noorde-
lijke Battalanden waren bevrijd geworden van het zware juk , waar-
onder zij zoo langen tijd hadden moeten zuchten.// (Bapport van
Michiels van 19 Maart 1838 no. 242, Gouv. besluit van 1 Mei
1838 no. 15).
Men had aldus, in Maart 1838, Toewankoe Tamboesei geheel in
zijn eigen land teruggedrongen en was van zijne hoofdplaats, de
kampong Daloe-daloe, noch slechts 5 marschdageu verwijderd. Die
kampong , ten Z. O. van Pertibi gelegen , was volgens de berichten
//met sterke wallen omgeven en goed gewapend//; maar Toewankoe
Tamboesei zou, door den afval van Padang lawas en andere land-
schappen , zoodanig ontmoedigd zijn dat hij zich reeds een schuilplaats
zou hebben in gereedheid doen brengen op een eiland aan de Oostkust.
Gelijk wij reeds mededeelden , had Michiels intusschen last gegeven
om — bij gemis aan eene voldoende troepenmacht — de oiiensieve
bewegingen in de Noordelijke Afdeeling voorloopig te staken. Het hoofd-
doel — de verlossing der ons zeer genegen Batta's van Tamboesei^s
overheersching — was bereikt.
En toen men in de volgende maanden de handen wat ruimer kreeg,
was de herhaalde verwisseling in het bevel — majoor Van Beethoven
werd ziek en overleed; zijn vervanger, majoor Lincklaan Westenberg,
werd ernstig gewond; de majoor Schlosser, die nu voor de Noor-
delijke Afdeeling bestemd was, kon wegens leverziekte die bestem-
ming niet volgen; de majoor der artillerie Hojel^ daarop aangewezen,
overleed in September — de voornaamste oorzaak van vertraging.
Eindelijk lieten de omstandigheden toe dat de kolonel Michiels
zich zelf naar de Noordelijke Afdeeling begaf; met eene compagnie
infanterie kwam hij, den 16" December 1838, bij de mobiele,
colonne aan, die zich langzamerhand tot in de nabijheid van
Daloe-daloe had verplaatst. Omler zijne leiding werden nu achter-
volgend verschillende buitenwerken veroverd , en werd in den namiddag
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 269
van 28 December 18S8 de kampong Daloe-daloe, ^de beste en
geregeldste Indische versterking die Michiels nog had aangetroiien^
stormenderhand ingenomen.
Het verslag omtrent dit wapenfeit, dd. 12 Februari 1839, n®. 122
door Michiels aan de Ilegeering gezonden , is nagenoeg letterlijk
door Lange (II, bl. 326 en volg.) overgenomen, met uitzondering
echter van het slot, waarin een algemeen overzicht en eenige belang-
rijke beschouwingen omtrent den toestand in de Noordelijke Afdeêling
voorkomen.
Na te hebben medegedeeld dat de Toewankoe Tamboesei , genaamd
Hadji Mohammed Saleh, spoorloos verdwenen en wellicht om het
leven gekomen was, schreef Michiels verder:
//In allen gevalle kan ik Uwe Excellentie de verzekering aan-
bieden, dat het rijk van den Toewankoe van Tamboesei, laatste
steun en zetel der Padrische overheersching , voor altijd heeft
opgehouden te bestaan en van hem niets meer is te duchten.
//Alvorens echter over te gaan tot de beschouwing der politieke
voordeden, door deze overwinning verkregen, zij het mij vergund,
in korte woorden terug te komen op de operatiën van den geheelen
veldtocht en de daarbij opgevolgde strategie.
//Na den val van Bondjol en in December 1837 zuchtten nog, meer
of min direct, onder het juk van den Toewankoe van Tamboesei^
de volkeren van Tibawan, Selajang, Bokan, Kasekan, die welke de
oevers der rivieren Laboe en Sossak bewonen , die van Kota Finang ,
van- Padang lawas, van Batang Oenang, die van Sipirok, van
Angkola dj ai en van Angkola dioeloe, benevens een gedeelte van
Toba-Silindoeng , welke laatste zich niet aan hem onderwierpen maar
zich verder noordwaarts of in de bosschen verscholen; dit gebied
langs de oostkust , loopende ongeveer van 1° tot 8° N. B. , grensde
alzoo ten Z. aan het Bijk van Siak, ten W. aan de vallei van
Ijoender en Bau en aan Mandaïling en nog, met een bocht, aan
de westerstranden nabij en achter Tapanoeli en Baros. Ten N. was
dit uitgestrekt gebied begrensd door de beide Toba's , en het besloeg
alzoo een oppervlak van + 180 Q mijlen.
//De naaste weg naar het oorspronkelijk landschap Tamboesei,
hetwelk door Maleiers wordt bewoond , ware geweest uit Bau , over
Kota Badja Bau, achter welke plaats reeds onmiddellijk de vijande-
lijke linie begon; van die zijde was, verscheidene dagen achter
elkander, het terrein hoogst moeielijk. Het hoofddoel was ook, de
Batta^s aan de dwingelandij der Padri's te onttrekken en alzoo.
270 SUICATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
naarmate onzer vorderingen, ons den bijstand te verzekeren van
menschen, wier trouw, èn door eigenbelang, èn door dankbaar-
heid gewaarborgd was.
//De beweging, reeds met medio November 1837 uit het Mandaï-
lingsche aangevangen, leverde tot in December weinig bijzonders
op , hebbende het volk van Angkola djai , door welk land toen werd
getrokken, zich dadelijk aan onze zijde geschaard.
i^Pitjir Koling bezet hebbende, werd eene Oostelijke richting ge-
nomen over den hoofdbergketen naar de vallei van Batang Oenang ,
waarvan de overgebleven bevolking , zoomede die van het landschap
Sipirok, zich ook bij ons voegde.
//De colonne onder bevel van den majoor Van Beethoven , en hoofd-
zakelijk bestaande uit 2 compagnieën van het 6® bataljon infanterie,
het algemeen depot en de hulptroepen van Mandaïling ter sterkte
van 1500 man, alsnu te Si-oenang gebivakkeerd zijnde, werd de
majoor Westenberg naar de zijde van Pertibi gedetacheerd, waarop
de vijand eenige bentings verliet en in den brand stak. De geheele
colonne, den 20«» December voor Pertibi gebivakkeerd zijnde, werd
deze plaats den 23>^ genomen en den 30^ daaropvolgende ook Lantassan ,
ten gevolge waarvan Oeristak, Simang hambat en Kota baroe zich
onderwierpen. De vijand was nu geheel van het Noorden afgesneden.
//De troepen dirigeerden zich thans zuidelijk ; de te Bau in obser-
vatie gebleven compagnie van het 6« bataljon kreeg last om recht-
streeks van die zijde, dat is over Kota Badja Bau en Parit, op
te rukken; en nadat de vijand, die dit scheen te willen beletten,
verjaagd was, had, den 22° Januari 1838, de vereeniging onzer
troepen plaats op Badja Moendang.
//Alzoo van beide zijden de oevers der rivier Sossak bereikt en ook
het oorspronkelijk landschap Tamboesei genaderd zijnde, was het
te verwachten dat de tegenstand ernstiger zou worden en zulks
werd ook werkelijk ondervonden. Ik liet daarom nog eene compagnie
van het 6^ bataljon uit de vallei van Bondjol oprukken, die den
22° Mei zich met de colonne, daardoor gebracht op 4 compagnieën
van het 6« bataljon , vereenigde. De weinige troepen van het alge-
meen depftt en een gedeelte der hulptroepen waren gebruikt geworden
om de vele bentings te bezetten, waardoor onze achterwaartsche
gemeenschapslijnen moesten worden geëchelonneerd.
//Zeker beducht voor eeneu inval , had de Toe wankoe van Tamboesei
reeds meer dan een jaar te voren de geheele bevolking gedwongen,
zich met vrouwen en kinderen achterwaarts van zijne hoofdplaats te
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 271
begeven; hij had alzoo tusschen onze grenzen en hem van alle zijden
niets gelaten dan een verscheidene marschdagen ver verwoest land,
alleen door eene menigte bentings als bezaaid. Deze omstandigheid ,
en de verre afstand der hoofdmagazijnen , zon het onmogelijk hebben
gemaakt, eene groote numerieke macht aldaar te onderhouden en de
oorlog kon niet dan langzaam worden voortgezet, naarmate, door
het verbeteren der wegen en het regelen der transporten, in de
behoeften kon worden voorzien.
^^Het overlijden van den majoor Van Beethoven, het verwonden
van den majoor Westenberg, het sneuvelen van den kapitein Schoch
en eindelijk de ziekte en verwijdering van den majoor Hojel, op
alle welke achtervolgend het bevel was overgegaan, had ook bijge-
dragen om de operatiën te vertragen.
>/Evenwel werd door allen dezelfde taktiek gevolgd : men had n. 1.
opgemerkt dat een rechtstreeksche aanval op de vijandelijke verster-
kingen met te groote verliezen gepaard ging en dan nog niet altijd
gelukte; daarentegen dat het, met hen om te trekken en zelfs voor
het oogenblik verschansingen in hunnen rug aan te leggen, altijd
meer of min spoedig geschiedde dat zij hunne beste stellingen ver-
lieten. Deze wijze van manoeuvreeren was alleen mogelijk door de
trouwe hulp der Mandaïlingers , voor wie geen werk te zwaar was
om hunne oude en zoo doodelijke vijanden te verderven.
^Zoo was het dan, dat de oorlog reeds 14 maanden had geduurd
voordat wij Daloe-daloe hadden bereikt, en dat, door het nemen
dier vijandelijke hoofdplaats, een einde werd gemaakt aan de over-
heersching van den Hadji Mohammad Saleh, en van dat Fadrisch
bestuur dat om de Noord nog veel grooter verwoestingen dan elders
had aangericht.
//Maar zoo de langdurige veldtocht van onze troepen , onder ont-
beringen en vermoeienissen van allerhande aard, eene buitengewone
inspanning en volharding had vereischt, zoo zijn ook de voordeelen
groot die de uitslag ons verzekert. Met de aanwinst van een uit-
gestrekt grondgebied , door schoone , bevaarbare rivieren doorsneden ,
hebben wij aan ons eene natie verbonden van eenen zachten, lijd-
zamen aard, nog meer mogelijk dan de Javanen vatbaar voor
beschaving en voor de ontwikkeling en uitbreiding van die takken
van landbouw en nijverheid, waardoor haar eigen welvaart in
gelijke mate zal worden bevorderd als 's Gouvernements belangen.
Het openen van eene dwarsche gemeenschap van het Wester- naar
het Oosterstrand , met het bezit van twee groote riviermonden in
272 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
Straat Malakka is , in verband met de bezetting der riviermondingen
van Djambi en Indragiri , een reusachtige stap tot de bereiking van
het groote doel hetwelk op Samatra wordt nagestreefd en dat zoo
vele opofferingen heeft gekost , — dewijl , om van onze bezittingen
op Samatra aan gene zijde een gesloten geheel te maken, alleen
nog maar ontbreekt het bezit der landen van Siak en Kampar , beide
onder den invloed van den Jangdipertoewan van Siak staande.
//Sedert verscheidene maanden reeds is met goed gevolg de gemeen-
schap aangeknoopt met de volkeren van Mintareh , V Kota^s , IX Kota's
(Kampar nan sembilan) en eindelijk YI Kota's Pangkalan Kota baroe ,
in dezelfde volgorde gelegen van het Noorden naar het Zaiden langs onze
bezittingen in de vallei van Loender, Tjoeboe-Sikaping en de L Kota's,
en alzoo hoofdzakelijk aan de boventakken van de Kampar-rivier.
/jrÜit doet mij vertrouwen, dat de Vorst van Siak, de rijkste en
machtigste der oostkust^ maar die zich daar aan den zeekant van
weerszijden ziet ingesloten, en wiens handelskanalen hoofdzakelijk
afhangen van de hierboven genoemde binnenlandsche communicatiën ,
wel spoedig, en waarschijnlijk zonder wapengeweld, tot eene billijke
overeenkomst zal zijn te brengen , waaromtrent ik dagelijks voor-
stellen wachtende ben.
//Eindelijk heeft de laatste overwinning het direct en niet onbelang-
rijk voordeel aangebracht van ons nu ontdaan te zien van alle open-
lijke vijanden , en , door de moreele overtuiging der onmacht van allen
tegen den voorspoed onzer wapenen, ook in alle onze bezittingen
de rust te bevestigen.
//Buiten het door mij in mijne militaire betrekking in te dienen
verslag met voordracht omtrent de militairen die zich hebben onder-
scheiden, zij het mij vergund, hier te getuigen van de trouwe en
ijverige medewerking, welke ik onder de vele ingewikkelde omstan-
digheden en gebeurtenissen, die het jaar 1888 hebben gekenmerkt,
ondervonden heb van alle civiele en militaire gouvemementsdiena-
ren, en wel in het bijzonder van den resident van Ajerbangis
Steinmetz , onder diens leiding van den controleur der *2e kl., civiel
gezaghebber te Rau, Ivatts, welke rechtstreeks mijne pogingen in
den laatsten veldtocht in de Noordelijke Afdeeling hebben ondersteund ,
terwijl met geen minder prijzenswaardigen ijver en activiteit de
resident Vriesman en de luitenant-kolonel Bakker, commandant
der troepen in dit gedeelte , gezamenlijk de doelmatigste maatregelen
hebben genomen om in de residentie Padang rust en vrede te houden,
speciaal gedurende mijne verwijdering uit deze oorden.
aUMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 273
^En eindelijk , — zoo de beginselen , die mijne verrichtingen hebben
bestnnrd in het afgeloopen jaar 1838, Uwer Bxcellentie's goedkeu-
ring niet hebben mogen wegdragen^ zoo op mijne handelingen de
blaam van overhaasting moet blijven rusten, dan zij het mij vergund
te mogen hopen dat de gelukkige, de tot bevordering der gewich-
tige ontwerpen welke voor Sumatra worden gekoesterd zoo beslissende
uitslag, mij, behoudens de op mij gestelde verantwoordelijkheid, in
Uwer Excellentie's oogen verschooning zal kunnen doen vinden voor
de begane misslagen.//
De Gouverneur-Generaal beantwoordde dit schrijven met eenen
kabinetsbrief dd. 27 Maart 1839 no. 66, luidende als volgt:
//Over het gewichtig wapenfeit van den 28» December jl. zal de
generaal-majoor , commandant van het Indische leger, U en de troepen
welke onder Uwe aanvoering 's vijands hoofdversterking stormender-
hand hebben ingenomen , reeds voorloopig mijne meeste tevredenheid
hebben betuigd. Thans is het mij een genoegen, U de verzekering
te geven dat ik. Uw rapport van den 12» der vorige maand , n^. 122,
nopens de krijgsoperatiën tegen den Toewankoe van Tamboesei, met
welgevallen gelezen heb. Ik schrijf de behaalde overwinning grooten-
deels aan Uwe onvermoeide activiteit toe, en beaam volkomen de
voordeden , welke U daarvan opnoemt. Ofschoon ik dan ook volhard
bij mijn gevoelen . dat U indertijd voorzichtiger zoudt gehandeld
hebben indien U de XIII Kota's had bezet nadat de zaken om de
Noord zouden zijn afgeloopen , aarzel ik echter niet , nu de invasie
van dat landschap de bedenkelijke gevolgen niet heeft gehad welke
daarvan te vreezen waren, U de meeste genoegdoening te doen
ondervinden over den uitslag Uwer militaire verrichtingen gedurende
1838, door U te betuigen dat zij tot een voor's Konings dienst
luisterrijk einde zijn bestuurd, ^s^
Tijdens de aanwezigheid van Michiels in de Noordelijke Afdeeling
kwam het bericht, dat het hoofd van Panei door den Toewankoe
van Tamboesei was opgeruid om te zijnen voordeele eene diversie
in onzen rug te maken , en dat het hoofd van Kota Pinang , die tot
dat plan zijne medewerking niet wilde verleenen , door de lieden van
Panei was vermoord , welke ook de plaats verwoest en de bevolking
verdreven hadden.
Michiels detacheerde daarop den luitenant Baudoin — gelijk hij
in een brief, gedagteekend 12 December 1839 no. 1523 (gericht
274 sümatra's westkust van 1836 — 1840.
aan den Gouvemements-C!omTnissaris Merkus) meldde — /'met eenige
infanterie om den voortgang van het kwaad te stuiten; en dewijl,
na het nemen van Daloe-daloe, een deel der doebalangs van Hadji
Mohammed Saleh naar die zijde waren getrokken , werd deze officier
gevolgd , en naderhand vervangen , door den kapitein Linkhand. Wel
was het mijne eerste bedoeling niet, onze posten verder Oostwaarts
uit te zetten dan tot Kota Pinang; niet omdat ik zoude hebben
kunnen bevroeden dat het bezit van Panei, schoon begrepen in de
ontwerpen van den Commissaris-Generaal, als eene nadeelige stelling kon
worden beschouwd , maar uit vrees om de zoover verwijderde troepen
zonder den steun van zeemacht in de wateren van Straat Malakka
te veel blootgesteld te zien , en , dewijl die mondingen gerekend worden
onder het gebied van den vorst van Siak te behooren , ontijdig argwaan
en mogelijk tegenwerking van de zijde der Engelschen te provoceeren.
De schriftelijke bevelen, eindelijk gegeven om den voortgang der
operatien aan die zijde te stuiten , zijn te laat of in 't geheel niet
aangekomen > , en dewijl de latere voorvallen door den steun dien
wij in den bijval der bevolking vonden , de vrees voor ongelukken
verwijderde, dacht ik mij te mogen verheugen dat eene samenloop
van gelukkige omstandigheden ons met zulke reusachtige schreden
om zoo te zeggen bij de hand had geleid, zoo nabij de algeheel e
bereiking althans vaii het werktuiglijk doel, dat mijne instructiën
mij voorschreven.//
De bezetting van de aan de oostkust gelegen landschappen
(kapitein Linkhand had aan de samenvloeiïng van de Panei- en
Bila-rivieren een bivak opgeslagen) leidde al spoedig tot moeielijk-
heden. Uit een rapport van Michiels d.d. 11 December 1840 geheim
no. 1898 en het verhoor, dat kapitein Linkhand den 5" Februari
^ De kapitein De Leau, proTisioneel oommaudiuit der Noordelijke Afdeeling, liohreef
bij misaive dd. 18 Maart 1889 la. B te zijner verantwoording : .... trYoorts is door
mij, zooals UHEdG. bekend is, den 2» luitenant Breukers (die Baudoin vervangen
had) te Rota Pinang laat gezonden om aldaar te blijven posthouden; daar die
brief echter te laat bij hem ontvangen is , zoo is door hem de expeditie vervolgd ;
en daar voor zijne kleine macht bij een terugtocht alles te vreezen zou zijn geweest
en hij mij herhaaldelijk om versterking vroeg, zoo heb ik die niet durven weigeren
en scheen het mij het doelmatigst toe, eene compagnie van het 6e bataljon infanterie
(onder kapitein Linkhand) derwaarts te dirigeeren. Zooals uit de rapporten blijkt
is het den 2e luitenant Breukera (gelukt Kota Panei te overmeesteren en hebben
derhalve aUe vijandelijkheden opgehouden Wellicht is slechts onze voorwaart-
Bche beweging tegen Kota Panei de oorzaak dat zich de negorijen benoorden Pertibi
dagelijks aan ons onderwerpen, n
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 275
1841 onderging, putten wij de volgende bijzonderheden, welke de
door Lange (II, bl. 337 — 340) medegedeelde aanvullen,
In de maand Mei 1839, alzoo kort na onze vestiging in de
genoemde landstreek, werd de militaire commandant aldaar onder-
richt dat gewapende prauwen werden uitgerust om zijne stelling aan
te vallen ; en onder den naam van aldaar ten handel te komen slopen
werkelijk meer dan 70 dier vaartuigen de rivier in, en trokken zij
zelfs voorbij onzen post.
Door sloepen met soldaten gewapend gelukte het , 5 groote prauwen ,
die wegens tegenwind en zwaren stroom niet spoedig genoeg uit
den weg konden, te bemachtigen en de opvarenden naar het bivak
te brengen, waar alstoen raad werd gehouden met de aan ons ge-
trouwe inlandsche hoofden , welke zeiden , onder de gevangenen ver-
scheidene doebalangs van Toewankoe Tamboesei te herkennen; zij
verhaalden verder, dat bovendien jaarlijks deze streken door zeeroovers
geteisterd werden die menschen en goederen wegvoerden. Staande
dit onderzoek trachtten door de gevangenen, niettegenstaande
zij gedeeltelijk ontwapend waren geworden, amok te maken en
de wapens der wachthebbende manschappen te bemachtigen. Toen dit
mislukt was, wierpen zich velen in de rivier, verdronken of werden
gedeeltelijk doodgeschoten, en nog een getal van 16 aangehouden.
Volgens getuigenis der hoofden bevonden zich daaronder 3 doebalangs
van Tamboesei en een zoogenaamde Eadja van Siak. Alle oogen-
blikken door eenen aanval bedreigd, zonder bijna eenig retranche-
ment, met eene macht van niet meer dan 80 bajonetten, vond de
militaire commandant zich buiten staat om de gezegde gevangenen
te bewaken of op te zenden en besloot hij, op het advies der
hoofden , om de vier genoemden , welke hij beschouwde als hoofdaan-
leggers van een verraderlijk complot , //militairement te executeeren// ,
terwijl de overigen, welke erkend werden meerendeels geroofde men-
schen van het land-zelf te zijn , vrijgelaten werden. Op de 5 genomen
prauwen werden gevonden: 8 lilla's, 30 krissen, 10 klewangs, 25
lansen, 6 donderbussen , 10 geweren en, behalve eenig buskruit,
geene. andere goederen dan eenige amfioen.
Twee prauwen werden daarna door de onzen bemand om de overige
vijanden na te gaan en hun zoo mogelijk het verder doordringen in
de rivier , waardoor de onzen zich van alle gemeenschap afgesneden
vonden, te beletten. Op hunne nadering detacheerden zich drie
groote vijandelijke prauwen, voorzien van eene sterke verschansing,
voorop met superieur geschut gewapend, en die dan ook op de
276 sümatra's westkust van 1886 — 1840.
onzen het schroot vaar openden , met dat gevolg dat de Maleische
roeiers onzer vaartaigen over boord sprongen en naar wal zwommen ,
terwijl de soldaten, de riemen vattende, met veel moeite den oever
bereikten. Behalve eenige (12) geweren, werd een soldaat vermist.
Onder aanvoering van zekeren Radja Ijaat kwam alstoen degeheele
vijandelijke vloot, bestaande ait + 80 goed gewapende prau wen , zich
voor het bivak stellen, en openden zij daar een hevig vaar; evenwel
had de kapitein-commandant zich in der haast genoegzaam daar-
tegen gedekt, en het gelakte hem zel&, daar zij zich vrij nabij
hadden gewaagd, han met zijn geweervaar genoeg schade toe te
brengen, om hen te dwingen af te deinzen; en na nog een tijd
lang op grooteren afstand te hebben gekanonneerd , koos de vijand zee.
Met den val van Daloe-daloe was de laatste vijand, die ons gezag
op de Westkust van Sumatra kon betwisten , verdreven , en Michiels
kou nn zijne aandacht, meer dan vroeger^ wijden aan de organisatie
van het burgerlijk bestuur en aan de belangrijke vraag, in hoever
dit bestuur zich moest bemoeien met de huishoudelijke aangelegen-
heden der inlandsche bevolking. Hij richtte, dd. 12 Februari 1839
no. 120, over dit onderwerp den volgenden brief tot de Indische
Regeering; in verband met de spoedig gevolgde zending van den
Heer Merkus schijnt die brief onbeantwoord te zijn gebleven , maar
hij schijnt ons belangrijk om Michiels inzichten te doen kennen.
//De beginselen van het soekoe-bestuur zijn genoegzaam bekend.
Die soort van aristocratische regeeringsvorm schijnt, van onheuge-
lijke tijden af, in het grootste gedeelte althans der Maleische landen
van Sumatra te hebben bestaan ; zij was deliberatief van aard en
berustte niet op vaste wetten: de overlevering van oude gebruiken
had eene kracht van wet waarvan zelden werd afgeweken, en niet
anders dan bij algemeene stemming.
//Geheel in strijd hiermede deed zich eene secte van puristen op ,
meer algemeen onder den naam van Padri's bekend, welke, te vuur
en te zwaard, hare leerstellingen voortplantte; en de dwingelandij
eener willekeurige theocratie verving de aan ongebondenheid grenzende .
vrijheid van het oude bestuur. Na eene worsteling van 20 jaren
hadden meest alle landschappen der Padangsche Bovenlanden voor
hen moeten bukken, toen, in het begin van den jare 1821, door
eenige hoofden van het zoogenaamde Rijk van Menangkabau onze
hulp werd ingeroepen tegen den alles vemielenden stroom. Van dat
tijdstip dagteekent voor ons de Padri-oorlog; van dat tijdstip hadden
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 277
wij in de Padri's openlijke en onverzoenlijke vijanden, terwijl wij
terzelfdertijd niet zelden afval en verraad ondervonden, en steeds
te duchten hadden, van de tegengestelde of Maleische partij; dit
werd — en niet zonder reden — veelal toegeschreven aan het onvoor-
zichtig of willekeurig gedrag van civiele en militaire beambten die ,
door onkunde of verkeerde drifken geleid, diezelfde volksgebruiken
kwetsten, die wij geroepen waren te handhaven of te herstellen.
Door de onheilen, hieruit ontsproten aandachtig gemaakt, oordeelde
het Hooge bestuur het noodig, strenge bevelen aan ambtenaren en
officieren te geven , waarbij het eerbiedigen van 's lands gebruiken
op den voorgrond werd gesteld en meer of min bepaalde instructiën
werden gegeven omtrent de punten van aanraking tusschen het
inlandsch en Europeesch bestuur in deze gewesten. Als voornaamste
stelregel te dien aanzien werd aangenomen dat^ aangezien de Maleier
jaloersch is van zijne vrijheid en rechten , bijzonder gehecht aan be-
staande gebruiken , het beste middel om hierin geen aanstoot te geven
was , zich zoo min mogelijk met het huishoudelijke van zijn bestuur
in te laten, en bijna niet anders dan waar dit in onmiddellijk con-
tact kwam met het hoofd vereischte van ons bestaan op Sumatra : het
onderhouden van openbare rust in het algemeen , en waar het geldt
de aanranding van personen en goederen van Eropeanen of van on-
middellijk onder het Europeesch bestuur staande vreemde opgezetenen.
//Tot de heilzame werking van deze wijze voorschriften behoort
echter , van de zijde van 's Gouvernements ambtenaren , behalve de
kennis van inlandsche zeden en gewoonten , een duidelijk begrip der
ware politieke gesteldheid waarin wij ons hier bevinden tengevolge
der plaats gehad hebbende beroeringen en langdurige oorlogen.
//Aan onze tusschenkomst alleen hebben het de oude geslachten te
danken, dat zij zich grootendeels hebben kunnen herstellen, zoowel
in het gezag als in hunne andere voorrechten en instellingen of ge-
bruiken ; dit heeft echter niet plaats gehad dan na eenen zeer wissel-
valligen worstelstrijd van 36 jaren, gedurende welken het onmo-
gelijk was^ dat oude overleveringen niet zouden zijn bf deels geheel
verloren gegaan, of verduisterd, en diensvolgens ook de volksge-
bruiken wijziging moeten ondergaan , bijzonder ten aanzien der onder
den invloed der Padrische leer opgekomen generatiën.
//Dagelijks blijkt het dan ook, dat zij het onderling omtrent het
aanhalen van oude gebruiken en hunne echtheid niet eens zijn;
hetgeen des te natuurlijker is, omdat de priesters, bijna deeenigste
bezitters van schrifturen en de opvoeders der jeugd, zeker eerder
278 SUMATRA'S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
genegen zijn het oude te verduisteren , dan instellingen te bevorderen
waarvan een der eerste beginselen was , hen van alle bemoeienis met
het bestuur uit te sluiten.
//Zoolang de groote quaestie tusschen Padri's en Maleiers nog niet
geheel door de wapenen was beslist, absorbeerde zij de mindere be-
langen en hartstochten , en het kon toen als staatkundig worden be-
schouwd, zich met het huishoudelijke van het inlandsch bestuur in
geenen deele in te laten. Dit begrip vordert thans, naar mijn inzien,
eenige wijzigingen , omdat de partijzucht , geen open kampveld meer
hebbende , in het inwendige der soekoes , in het hart der familiën is
teruggekeerd en daar blijft wroeten. En welke diepe sporen van wan-
gunst en haat moest niet een strijd hebben nagelaten, gedurende
welken dweepzucht en hebzucht elkander de hand leenden om de
wettige bezitters uit rang en eigendom te stooten ; gedurende welken
niet zelden de broeder den broeder, de zoon den vader heeft ver-
drongen , en beide partijen door roof, brandstichting en moord , beurte-
lings hun recht wilden doen gelden!
//Het politiek overwicht, hierdoor te weeggebracht , is zeker ter
vestiging van ons gezag dienstig ; doch eene volstrekte non-interventie
zou de noodlottigste gevolgen hebben, en is ten eenenmale onbe-
staanbaar met het behoud van de , ter bevordering van den landbouw
en nijverheid zoo hoognoodige rust. Ik bedoel hier niet eene lastige ,
ongezochte en nuttelooze bemoeienis met kleine inlandsche zaken,
maar wel een soort van arbitrage,. door allen gewild, door allen ge-
vraagd, en zel£s dikwiils gevorderd; eene arbitrage , voor alle partijen
noodig en door allen gewild , omdat de Maleische partij , aan zich-
zelve overgelaten, mogelijk niet bestand zoude zijn, zich in hare
verkregen rechten te handhaven; terwijl onze tusschenkomst ook
noodig is om te beletten dat de overwonnen partij nu niet te zeer
wordt onderdrukt en tot wanhoop gebracht.
//Eene vredelievende tusschenkomst is dus niets anders dan het
gevolg der vroegere gewapende tusschenkomst; zij is de consequentie,
en mogelijk de voorwaarde, van ons politiek bestaan op Sumatra.
//Alzoo uit den aard der zaak geplaatst als bemiddelaar in alle
twisten , ontsproten uit de wrijving van zoovele geheel strijdige harts-
tochten en belangen, behoort de civiele gezaghebber een helder
doorzicht te bezitten en eene ruime mate van geduld , zachtheid en ^kracht
van overreding. Zijn taak is veel moeiel ijker dan die van eenen in
de binnenlanden van Java geplaatsten ambtenaar: l». uithoofde der
verdeeldheid van het inlandsch gezag in zoovele van elkander onaf-
sümatba's westkust van 1836 — 1840. 279
hankelijke geslachten en het totaal gemis van trapsgewijze opvolging
daarin; 2o omdat, uit de boven ontvouwde redenen , zijne bemoeienis
zich dikwijls moet uitstrekken tot kleine zaken die , schijnbaar huis-
houdelijk , zich evenwel door bijna onzichtbare draden aan de vroegere,
nog zoo kort gedempte politieke beroeringen weder hechten,
//Hetgeen den Maleier het meest van de voorouderlijke gebruiken is
bijgebleven , is afkeer van veranderingen van allen aard , of van afwij-
kingen van eens ingevoerde maatregelen , voorschriften enz. voordat hem
de bedoelingen daarvan duidelijk zijn kenbaar gemaakt ; overigens is hij
niet zoo uitsluitend gehecht aan zijne eigene nationale instellingen
of begrippen; men hoort hem dikwijls eveneens als adat aanhalen
wat onder het bestuur van dezen of dien resident of gezaghebber is
ingesteld, eu zich daarop beroepen. Het bestuur moet daarom attent
zijn, om zooveel mogelijk ééne leiding te blijven houden; overigens
kan een civiel gezaghebber veel rekenen op de macht der overreding.
//Uit den aard van de oude gebruiken, die de behandeling van
publieke, zoowel als particuliere belangen meest altijd bij openbare
beraadslaging doen plaats hebben, heeft de Maleier de behoefte be-
houden, om overtuigd te willen worden voordat hij tot het een of
ander toetreedt ; hij bezit daarbij ook de begaafdheid van zijne eigene
begrippen te ontvouwen en zijne belangen te bepleiten, op eene
dikwijls niet onbehendige , maar ook wel eens langdradige wijze , die
van den Europeeschen ambtenaar zachtheid en geduld vordert. Uit
zijne gehechtheid aan het oude volgt ook nog, dat hij zich lang-
zamerhand aan eenen gezaghebber, al kent hij hem gebreken toe,
meer en meer zal hechten en hem alzoo zal verkiezen boven eenen
nieuweling, hoe goed deze ook moge wezen.
^Uit al het vorenstaande geloof ik hoofdzakelijk het volgende te
mogen afleiden:
1<>. //dat het , ter bereiking der bedoelingen van het Gouvernement
met Sumatra, een voornaam vereischte is dat naar deze kust geene
andere ambtenaren worden gezonden dan dezulke, welke reeds het
bewijs hebben gegeven, niet alleen van het bezit van de gewone
kundigheden, maar hoofdzakelijk van geschiktheid om met inlanders
en inlandsche zaken om te gaan , omdat het alhier op proef stellen
van gevaarlijke gevolgen kan zijn, en bij verkeerden uitslag ook
den lande nutteloos kosten veroorzaakt;
&o. ^dat , ter voorkoming van te veel mutatiën onder het personeel ,
de bevordering of belooning van verdienstelijke ambtenaren niet altoos
eene plaatsverandering vereischt en dat, om te voorkomen dat alzoo
5a Volgr. V. 1»
^80 SUkATaA^S WESTKUST VAN 1836—1840.
de uitgaven ta hoog loopen, de verhooging van tractement of rang
van ambtenaren niet vast aan deze of die plaats, maar veeleer aan
bekende verdienste , waar die ook worde gevonden , worde toegewezen.
Ik bedoel natuurlijkerwijze die betrekkingen, welke den ambtenaar
in onmiddellijke aanraking met het inlandsch bestuur brengen^ en
geenszins de vaste administratieve of justitiëele posten ;
3<>. dat ook steeds eenige surnumeraire jongelieden van goeden
aanleg herwaarts worden gezonden om onder toezicht van ervaren
ambtenaren te dezer kust plaatselijk 'te worden opgeleid , waardoor
ten eerste ook zal kunnen worden voldaan aan het bevel van Uwe
Excellentie, om langzamerhand over te gaan tot het vervangen der
militairen, die civiele posten bekleeden.
>/ Hoofdzakelijk voor Agam, Matoea en de Danau, waar respec-
tievelijk de kapitein Helbach en luitenant Tan Geersdaele het gezag
voeren , moet ik bekennen dat mij de keus van geschikte ambtenaren
zeer moeielijk valt.
^De uitzichten tot uitbreiding van cultuur van producten voorde
Europeesche markt, welke de tegenwoordige toestand op Sumatra
aanbiedt, zouden het nu buitendien doelmatig doen achten, dat een
zeker getal daarvoor speciaal geschikte ambtenaren ter beschikking
van het bestuur op Sumatra werden gesteld; niet-alleen voor de
nieuwe, maar ook voor de oude districten, waar eigenlijk de ambte-
naren , behalve officieren van politie , tegelijk kashouders , postmeesters
en dikwijls leveranciers van levensmiddelen voor de troepen en admi-
nistrateurs van het opium zijn , en hierdoor te veel aan de plaats zijn
gebonden om met hun district goed bekend te kunnen worden en de
ambulante diensten naar behooren te presteeren , welke het aanmoe-
digen van cultuur of andere takken van nijverheid zoude vereischen.
/^Daar dit laatste wel geacht zou kunnen worden in strijd te zijn
met mijn in Juli 1888 gedaan verzoek om de toeschikking van
nieuwe ambtenaren van Java vooreerst te staken, merk ik op dat
destijds ons gebied nog niet die zoo aanzienlijke uitbreiding had ver-
kregen en de politieke zaken in het algemeen nog niet die hoogte
hadden bereikt, welke mij thans met vertrouwen de schoonste voor-
uitzichten doet omhelzen >/.
ZESDE HOOFDSTUK.
De aanleiding tot de eending van Mr. P. MerkuB als Gouvememeuta-
GommiflBaris ; de adviezen van Baud en Van den Boaoh. — De bezetting van
Baros. — De meening van Michiéls omtrent het verledeue en de toekomst op
Sumatra's Westkust. — Verslag van Merkos.
In het Derde en Vierde Hoofdstuk hebben wij medegedeeld welke
voorstellen door den heer Cochius, als Gouvemements-Commissaris
en als legerbevelhebber , waren gedaan omtrent de burgerlijke en mili-
taire organisatie van de Westkust yan Sumatra, en wat door de
Indische Regeering deswege, bij hare besluiten van 29 November
1837 n<». 8 en 9, besloten was.
Wij moeten daarop thans terugkomen om te doen zien welke de
gevolgen waren van de behandeling dier voorstellen bij het Ministerie
van Koloniën.
De Gouverneur-Generaal De £erens had n. 1. , bij zijn brief van
6 Februari 1888 , kabinet no. 11 La D , op genoemde besluiten // voor
zoover het organieke betreft // , ^s Konings goedkeuring verzocht , en
tevens bericht dat hij , met opzicht tot de voorgedragen reorganisatie
der militaire macht , had doen nagaan hoeveel de gewenschte bezet-
ting kosten zou, en den legercommandant had gevraagd haar
//in verband te beschouwen met de acht millioen guldens, welke
dusver als maximum voor het geheele leger doot den Koning zijn
bepaald.^
Uit de berekening bleek dat de sterkte des legers ter Sumatra's
Westkust volgens de ontworpen organisatie eene uitgaaf van bijna
2 millioen aan de schatkist zou veroorzaken ; //terwijl generaal Cochius ,
indachtig aan de middelen welke de verdediging der defensiewerken
en van het geheele eiland Java zal vorderen , voorshands de toezegging
niet durfde geven dat de uitgaven van het Militair Departement
het bepaalde maximum niet zouden overschrijden, maar veeleer de
vrees deed kennen dat de macht, voor die verdediging tot dusver
gegeven, bij een nader opzettelijk onderzoek zal worden bevonden
è82 sumatba's westkust van 1836 — 1840.
onvoldoende, en alzoo mede eerder vermeerdering dan vermindering
van uitgaven deed vooruitzien.//
Deze bedenkingen hadden den Gk>uvemeur-Generaal weerhouden
om de voorgestelde formatie, ook zelfs voorloopig^ organiek te be-
palen, en hem doen besluiten haar liever aan de beslissing van
den Minister te onderwerpen.
//Hiertoe — voegde de Qouverneur-Generaal er bij — ga ik te
eerder over, omdat eene voorafgaande organieke bepaling van de
militaire bezetting minder noodig is dan die van een civiel bestuur
en eene rechterlijke macht, om ter Westkust van Sumatra de mid-
delen te verkrijgen en te behouden welke strekken moeten tot
bereiking der oogmerken omtrent dat eiland, daar toch nu reeds
zich ter genoemde kust eene legermacht bevindt, weinig in sterkte
met de voorgestelde verschillende en die, althans vooreerst^ in allen
gevalle daar blijven en aangevuld worden moet.is^
De Gouvemeur-Genenaal had intusschen de overtuiging dat de
voorgedragen militaire macht ^noodwendig werd gevorderd «f en zelfs
//met alle zuinigheid is berekend//; in die overtuiging was hij ver-
sterkt door dringende aanvragen van den kolonel Michiels /ygedeel-
telijk voor het doorzetten van bepaalde plannen tot uitbreiding//,
om nog zeê compagnieën , elk van 200 ^ 250 man , boven de door
generaal Gochius ontworpen formatie.
Hangende de beslissing van het Opperbestuur in Nederland had
de Gouverneur-Generaal het Militair Departement gemachtigd om,
bij zijne voorstellen tot aanvulling der krijgsmacht van Sumatra^s
Westkust , de organisatie , door Gochius voorgedragen , tot grondslag
aan te nemen; alleen zou de civiele en militaire gouverneur tevens
//kolonel^ militaire commandante zijn en dus het voor dezen voor-
gedragen tractement worden uitgespaard.
De ontvangen bescheiden werden door Baud, ad interim belast
met het Departement van Koloniën, bij missive van 5 Juli 1838
]> A 4 kabinet, den Koning aangeboden. Baud schreef daarbij
dat hij aan den Minister Van den Bosch wenschte over te laten
(na diens terugkomst) den Koning over die stukken te dienen van
consideratiën en advies; hij bepaalde zich er toe, ze den Koning
ter lezing aan te bieden, met de opmerking dat het nadeelig ver-
schil tassohen ontvangsten en uitgaven voor Sumatra's Westkust,
door de nieuwe organisatien belangrijk stijgen zou.
Het deficit was over het jaar 1836 berekend op ƒ 133,399 ; nu zou
het civiel bestuur / 128,732 , het militair departement / 1,060,129
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 283
meer kosten en das, wanneer de ontvangsten dezelfde bleven, het
deficit stijgen tot / 1,312,260.—.
De Koning deed de stukken bij missive van den Secretaris van
Staat, dd. 18 Juli 1838 geheim L» P»o, terugzenden met de
mededeeling^ dat Z. M. de beschouwingen en het advies van den
Minister Yan den Bosch na diens terugkomst zoude inwachten.
Alvorens aan deze opdracht te voldoen, verzocht Van den Bosch
de voorlichting van den Staatsraad Baud , die dd. 8 September 1838
b9. 344 advies uitbracht.
De beschouwingen van Baud waren in hoofdzaak van financieelen aard.
Volgens nader ontvangen gegevens (de Indische begrooting voor 1838)
zou het deficit, bij de vroegere organisatiën slechts / 13,110, bij
de nieuwe daarentegen minstens^ ƒ 1,191,971 bedragen, en de vraag
was, of Minister en Koning tot zoodanige opoffering bereid zouden
zijn om ons gezag op Sumatra te bevestigen en uit te breiden.
Opofferingen, b. v. 6 Jl 8 ton gouds per jaar, zouden naar de
meening van Baud /rdoor onze staatkundige belangen dringend ge-
vorderd worden^, maar boven die grens scheen de zaak af te hangen
van de beslissing van het Opperbestuur omtrent den minder of meer
snellen voortgang van de uitbreiding van ons gezag.
In dit advies komen voorts nog enkele gedeelten voor, die op de
vastgestelde organisatie van het civiel bestuur betrekking hebben
en hier de vermelding, wel waard schijnen:
ffZoo men aan den eenen kant zou kunnen beweren dat, vermits
de hoofdtrek van ons bestuur in betrekking tot de inlanders moet
zijn mei-bemoeimg ^ daardoor dan ook niet slechts de noodzakelijk-
heid vervalt om overal gezagvoerende ambtenaren te plaatsen, maar
zel& de doelmatigheid aan grooten twijfel onderhevig is, daar het
vast staat dat elk dier. ambtenaren zich van lieverlede eenen zoo
ruim mogelijken werkkring scheppen en eiken dag het verbod tegen
hemoemig overtreden zal, — '■ zoo schijnt het aan den anderen kant
dat de Gfouvemeur, om zich van zijne verplichtingen te kunnen
kwijten in de gevallen waarin directe bemoenng met de bevolking
niet te ontgaan is, zal dienen bekend gemaakt en gehouden met
een aantal bijzonderheden, welker kennis niet anders dan door
plaatselijke ambtenaren zal kunnen worden verkregen
>/Zoo er eenige zekerheid bestond , dat de controleurs grootendeels
zouden zijn bekwaam en zachtzinnig, juist den middenweg wetende
te bewaren tusschen koude onverschilligheid en omgrijpende bemoei-
zucht, zou ik genegen zijn, de daargestelde organisatie geschikt te
284 sümatra's westkust van 1836 — 1840.
achten om het daarmede beoogde doel te treilen. Deze zekerheid
bestaat intnsschen niet De controleurs der 3« en 4« klasse zullen
zoo jong en onervaren zijn dat zij , in weerwil van alle voorzorgen ,
geene waarborgen hoegenaamd zullen opleveren voor de behoorlijke
waarneming hunner plichten. . .
>/Deze aanmerking is wellicht in mindere mate op die van de beide
eerste klassen toepasselijk, doch voor allen zal het uiterst moeielijk
wezen zich , uithoofde van hunnen beperkten werkkring , voor de beide
uitersten, te veel en te taeini^ bemoeiing, te wachten. Die in het
eerste vervallen zullen schadelijk ^ de anderen zullen mUielooê zijn.
^i' Wellicht zou het oogmerk beter zijn bereikt geworden door de
toevoeging aan elk der residenten van twee of drie ambulante^ doch
in het binnenland wonende ambtenaren van zoodanigen rang en jaar-
wedde , dat men daartoe had kunnen kiezen menschen van nagenoeg
denzelfden stempel als de adsistent-residenten of controleurs 1® klasse
op Java. Yoor een zoodanig verminderd getal ambtenaren zon^ naar
Het voorkomt, de verplichting om gestadig in eene grootere uitge-
strektheid lands te moeten reizen , aldaar de geschillen te beslechten
en allerlei topographische en statistieke bijzonderheden te moeten
opzamelen, eenen werkkring hebben opgeleverd, die hen zou behoed
hebben voor gevaarlijke bemoei- en regeerzucht, waarin de ambtenaar
zoo lichtelijk vervalt , wiens bezigheden hem te veel ledigen tijd laten
en die zich geplaatst ziet te midden van eene Indische bevolking
over welke hij , door zijne positie , eene vrij beslissende meejrderheid
uitoefent, wat ook in zijnen lastbrief mag gezegd worden tot be-
perking van zijn gezag.
//De slotsom van dit alles is^ dat het mij voorkomt dat de aan-
rakingen met de inlandsche bevolking, welke noodwendig uit de in
1838 vastgestelde beginselen zullen voortvloeien, thans zijn opge-
dragen aan een te groot aantal amtenaren ; dat er onder deze te veel
zijn van de mindere klasse , — en dat mitsdien de thans ingevoerde
burgerlijke organisatie geene waarborgen oplevert voor de behoorlijke
naleving dier beginselen, en bijgevolg voor de bevrediging der inland-
sche bevolking met ons bestuur//. . . .
^Alvorens af te stappen van de beschouwing der burgerlijke
aangelegenheden, meen ik nog de volgende aanmerking aan beter
oordeel te moeten onderwerpen.
In de gegeven voorschriften wordt , op meer dan eene plaats , ge-
sproken van het aanmoedu/efi der teelt van producten voor de Euro-
peesche markt, zonder (dus zegt men) dat daartoe echter bepaalde
sbUATKiLS WESTKUST VAN 1836 — 1840. 285
bevelen mogen worden uitgevaardigd. Wat bedoelt men daarmede?
Overreding? Aansporing? Het komt voor dat er groot gevaar bestaat ,
dat zulke onbepaalde aanwijzingen , die door ieder naar zijn per-
soonlijke begrippen worden uitgelegd en gewrongen, onvermijdelijk
leiden zullen tot eene gedwongene teelt en , in de gevolgen , tot nieuwe
ontevredenheid.^
Het advies van den minister Van den Bosch aan den Koning is
gedagteekend 22 October 1838 Ti» S 7, kabinet, en bevatte, na
eene uitvoerige mededeeling van ^s Ministers denkbeelden omtrent de
te volgen gedragslijn, het voorstel om den heer mr. P. Merkus,
met verlof in Nederland aanwezig , weder in zijn vroegere functie van
lid in den Eaad van Indië te herstellen en tot Qouvemements-Com-
missaris voor Sumatra te benoemen.
De Koning vereenigde zich met de beschouwingen en voorstellen
van Van den Bosch (missive van 4 November 1838 geh. L» W.35),
behoudens enkele opmerkingen, die nader (missive van 17 November
1838 T> T 8) worden beantwoord; bij deze beantwoording werd eene
voor den heer Merkus ontworpen instructie aangeboden en ^s Konings
machtiging gewaagd om aan den Gouverneur-Generaal mededeeling
te doen van de beschouwingen , in het rapport van 22 October 1838
vervat, en daarvan, voor zooveel noodig, copij of extract aan den
heer Merkus af te geven.
De concept-instructie en de concept-aanschrijving aan den Gouver-
neur-Generaal werden door den Koning goedgekeurd blijkens de
missives van den Secretaris van Staat dd. 21 November en 24
December 1838 geheim I^a W 48 en Q 54.
Die aanschrijving, gedagteekend 29 December 1838 zeer geheim
L* R 10, stemt geheel, op vele plaatsen zelfe letterlijk, overeen
met het eerste advies van Van den Bosch; en om diens zienswijze
te kennen is alzoo de kennisneming van dien brief geheel voldoende.
Deze is echter grootendeels reeds openbaar gemaakt door den Hoog-
leeraar P. J. Veth, in het Tijdschrift van Nederlandsch-Indié van
1867, I bl. 387 en vlg; daarnaar verwijzende, kunnen wij vol-
staan met hier de inleiding terug te geven , die door den heer Veth
achterwege gelaten werd, doch naar onze meening onmisbaar is om
de meening te kennen van den Minister omtrent de aangeboden voor*
stellen en de reeds getroffen regelingen:
nJJwtr Excellenties kabinetsbrieven van den 6» Pebruari jl. no 11
L* D, van den 10» Maart jl. nO 33 L» I en van den 1» Juni jl.
286 SÜMATBA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
no 90 L* X, waarvan de eerste handelt over eene organisatie van
het burgerlijk bestuur ter Westkust van Sumatra alsmede omtrent
eene concept-organisatie der militaire macht aldaar, terwijl het tweede
stuk betrekking had tot de vereeniging van Palembang en Bengkoelen
en het derde, onder de noodige toelichting, eene mededeeliug bevatte
van de rapporten betreffende de krijgsoperatiën ter Westkust van
Sumatra , hebben het onderwerp uitgemaakt van ernstig onderzoek ,
gelijk de belangrijkheid die aangelegenheden dan ook ten volste
v(»derde.
^Het kwam mij echter voor dat de val van Bondjol het oogen-
blik had doen geboren worden om in meer opzettelijke overweging
te nemen de beginselen naar welke , niet het eene of andere gedeelte
van Sumatra, maar het geheel onzer bezittingen op dat eiland, ook in
verband met eene successieve uitbreiding, behoort bestuurd te worden.
//Ik mag voor Uwe Excellentie niet ontveinzen dat voor een zoo
algemeen overzicht der aangelegenheden van Sumatra de nu ontvangen
Indische stukken niet alles inhielden wat bij de beschouwingen tot
leiddraad had kunnen strekken , evenmin als dat ik voor Uwe Excel-
lentie zou willen verbergen dat de lezing van de eerstaangehaalde
Harer kabinetsbrieven den twijfel heeft doen ontstaan, of men niet,
bij het ontwerpen ,der civiele en militaire organisatiën voor Sumatra's
Westkust meer bijzonder is uitgegaan van het denkbeeld wat er tot
het civiel en militair beheer van eene gegeven uitgestrektheid lands ,
afgescheiden van andere consideratiën , noodig zou kunnen zijn, en
dat men vervolgens heeft overwogen , wat met die middelen zou
kunnen verkregen worden; ofschoon het natuurlijker zoude zijn ge-
weest, dat men eerst had nagegaan wat, met het noodige regard
op de gesteldheid van het land, als ook op de geaardheid en de
begrippen en instellingen der verschillende bevolkingen op Sumatra,
ons doel ten aanzien van het bezit van dat eiland kon en moest
zijn, om daarna, zonder de middelen die ter onzer beschikking staan
uit het oog te verliezen , na te gaan welke maatregelen en welke inrich-
tingen van bestuur tot bereiking van dat doel zouden kunnen dienen.
ffZoo men dien weg had gevolgd, zou al spoedig zijn ingezien
dat de achtervolgende onderwerping van Sumatra en het bezet houden
van dat eiland niet door krachtdadige militaire maatregelen konden
verkregen worden, maar integendeel het gevolg behoorden te zijn
van zachtheid, en van de overtuiging bij den inlander dat onder
het Nederlandsch gezag rust en welvaart voor hem te wachten waren ;
terwijl, dit eens uitgemaakt zijnde, men als van zelf ook tot het
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 287
resultaat zou zijn gekomen dat een burgerlijk bestuur, hetwelk zonder
noemenswaarde medewerking eener militaire macht onder eene aan
ons gezag tot dusver vreemde bevolking moest gevestigd worden ,
zijne grootste kracht moest ontleenen uit de instandhouding (voor
zooveel de inwendige rust en veiligheid dit vorderde) van de instel-
lingen dier bevolking en uit hare genegenheid jegens ons, — en dat
dus zoodanig bestuur moest worden ingericht naar het zooveel mogelijk
in acht nemen van het beginsel van onthouding van alle onnoodige
bemoeiingen met de huishoudelijke aangelegenheden der bevolking;
de opvolging van welk beginsel dan ook geen talrijk personeel van
ambtenaren schijnt te vereischen.
//Instede van dien heeft men Uwe Excellentie niets dan de bouw-
stoffen voor eene kostbare, zoowel civiele als militaire organisatie
gesuppediteerd , en wel verre dat zulks voldoende wordt beschouwd,
blijkt het uit latere mededeelingen van Uwe Excellentie dat de
gouverneur van Sumatra's Westkust , uithoofde van de ontoereikend-
heid der militaire macht die te zijner beschikking staat, bedenkingen
heeft gemaakt tegen het in onderwerping nemen van ettelijke volks •
stammen, die zich daartoe kwamen aanbieden, daar hij vermeende
niet de noodige middelen te bezitten tot het bezet houden van eene
grootere uitgestrektheid lands dan thans plaats heeft, zoodat hij
daarom , zoowel als tot voortzetting der militaire operatiën , reeds ver-
sterking van troepen heeft aangevraagd.
/'Het is er verre van af, dat ik door het bovenstaande eenigen
blaam zou willen werpen op den tegenwoordigen gouverneur van
Sumatra^s Westkust; integendeel neem ik deze gelegenheid gaarne
te baat om aan zijne militaire bekwaamheden en aan den door hem
in ^s lands dienst, zoo nu als vroeger, aan den dag gelegden ijver
alle recht te doen wedervaren, in het volle vertrouwen dat hij zal
voortgaan om zijne aanspraken op de welwillendheid van het Gou-
vernement te vermeerderen.
A'Maar mijne beschouwingen hadden ten doel , te betoogen dat men
eenen verkeerden weg heeft ingeslagen door de zaken op Sumatra
met eene militaire kraohtsontwikkeling te willen dwingen, want,
indien de bezetting en het beheer onzer bezittingen ter Westkust
van Sumatra, voor zoover die zich op dit oogenblik uitstrekken,
nu reeds een zoo groot personeel van ambtenaren en eene zoo tal-
rijke militaire macht vorderen, wat, mag men redelijkerwijze vragen,
zou dan de onderwerping en het bezet houden van het overige ge-
deelte wel kunnen vereischen?
288 sumatba's westkust van 1836 — 1840,
f^De in Indië ontworpen organisatiën voor Sumatra^s Westkust
worden nog verdedigd door het argument, dat de gewichtige en
belangrijke inzichten van het Oouveniement ten opzichte van dat
eiland niet zonder groote opofferingen knnnen verwezenlijkt worden , en
dat men dus tegen die ontwerpen te minder bezwaar kan inbrengen,
daar ook ik van gevoelen was geweest dat men voor geene opoffe-
ringen behoefde terug te deinzen wanneer het vooruit te zien was
dat zij door de verwacht wordende resultaten rijktlijk zouden ver-
goed worden.
/srlk ben nog van dat gevoelen, hoezeer ik verklaren moet, niet
in te zien hoe men daarvan eene toepassing op de bedoelde organisatiën
heeft kunnen maken, zonder vooraf te hebben bewezen dat geen
ander middel dan dat van opofferingen tot het doel leiden kon.
//In de door Uwe Excellentie ingezonden stukken heb ik te ver-
geefe naar dat bewijs gezocht; en dit kon ook wel niet anders, want
hoe zou men, bij de aanvankelijk gunstige resultaten welke een
stelsel van zachtheid in de Padangsche Binnenlanden heeft opgele-
verd, het hebben kunnen geven?
ffBoYen dit alles bleef het nog niet onopgemerkt, dat de
kosten der Indische organisatiën in geene verhouding hoegenaamd
stonden met de middelen om ze te bestrijden , zonder eenig voor-
uitzicht daarbij dat spoedig eene evenredigheid te dien opzichte zoude
zijn te wachten; terwijl, integendeel van dien, het deficit hetwelk
de bewuste organisatiën voor Sumatra's Westkust alleen de eerst-
volgende jaren zouden te weeg brengen , bij eene uitbreiding van ons
gebied en eene daarmede hand aan hand toenemende vermeerdering
van het personeel der ambtenaren en van de militaire macht in
geen geringe mate stond vergroot te worden, en zoodoende wellicht
de opofferingen zoo aanzienlijk zouden zijn geworden dat deze althans
voorloopig en tot een zeer verwijderd tijdstip het excedent van Java
zouden verslonden hebben.
//Inzonderheid zou het noodig zijn geweest , wèl te onderscheiden
wat voor eenen permanenten staat van zaken aldaar benoodigd ge-
oordeeld werd, met aanwijzing dat de daarvoor te doene uitgaven
uit de inkomsten konden worden bestreden, en welke tijdelijke of
buitengewone middelen en onkosten vooralsnog vereischt werden.
>yDoch wat hiervan ook wezen moge , Uwe Excellentie zal uit het
voorafgaande lichtelijk knnnen opmaken dat die organisatiën weinig
bijval hier te lande hebben gevonden , en ik heb dan ook gemeend ,
bij de aanbieding dezer stukken aan den Koning, Zijner Majesteit
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 289
niet in overweging te mogen geven om daaraan HD. goedkeuring
te hechten.
//Ondertnsschen was, zooals ik hierboven reeds heb opgemerkt,
het oogenblik ook naar mijn inzien daar, om, ten aanzien van
Sumatra algemeene beginselen of een algemeen stelsel van bestaur
vast te stellen, en vermits het mij toescheen dat de uit Indië ont-
vangen stukken niet van zoodanigen inhoud waren dat de Koning
daardoor op de hoogte kon worden gesteld om met kennis van zaken
eene beslissing in deze te nemen, meende ik Z. M. mijne beschou-
wingen en denkbeelden omtrent dat eiland te moeten ontwikkelen,
met dat gevolg dat HD. zich gereedelijk daarmede heeft kunnen
vereenigen. Gemachtigd « zijnde om ze ter kennis van Uwe Exc. te
brengen, voldoe ik daaraan door de mededeeling van het volgende.
I. //Beschouwing der gesteldheid van Sumatra^s Binnenlanden in
het algemeen en die van de onderworpen districten in het bijzonder.
II. >yHet doel hetwelk men zich behoort voor te stellen met op-
zicht tot Sumatra.
ni. //Beoordeeling der middelen die aangewend kunnen worden
om het oogmerk te bereiken.//
* De inhoud van deze drie hoofdstukken is door den Hoogleeraar
Veth medegedeeld (t. a. p. bl. 388 — 406) en kan alzoo hier achter-
wege gelaten worden. '
Zij worden gevolgd door de mededeeling dat de heer Merkus is
aangewezen om als Gouvemements-commissaris //de uitvoering van
al het ontwikkelde^^ te leiden (id. bl. 406 — 408) en door de door
Tan den Bosch ontworpen instructie voor dien hoofdambtenaar
(id, bl. 408—414) ».
Nadat Merkus in Indië was aangekomen, volgde bij Gouv.
Besluit van 25 Juni 1839 no. 1 zijne benoeming tot Gouvemements-
commissaris op Sumatra en werd de instructie definitief vastgesteld. Deze
was geheel gelijk aan het uit Nederland ontvangen concept , behoudens :
1 De eerste smsnede op bl. 406 is eohter onjouit teraggegeven. Zg luidt : itEene
Testiging aan de riyier Ytax Siak en yerder noordwaarts op zal almede met Teel
Yoornohtigheid dienen te worden voorbereid. Hier inzonderheid zal men de tegen-
werking van Bngeland ontmoeten, dat nu vooreerst en totdat wij overal elders
wel gevestigd zullen zijn, moet worden ontzien. h
' In art. 4 is door den Heer Yeth abusievelijk gesteld dat de kosten voor het
civiel en militair bestuur ten minste bestreden moeten worden uuit de baten, die
binnen een bestek van vier of vijf maanden redelijkerwijze te verwachten zijn.ti
In plaats van maanden leze men jaren.
290 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
1». dat art 1 verviel, daar zijn inhoud in evengenoemd besluit
zelf werd opgenomen, en
2». dat daaraan een slot-artikel werd toegevoegd, luidende: /rDe
commissaris van het Gouvernement zal gehouden zijn om bij elke
voorkomende gelegenheid het Departement van Koloniën rechtstreek-
sche mededeeling te doen van den stand van zaken op Sumatra,
onder verplichting om die correspondentie ter kennisse te brengen
van den Gouverneur-Generaal, telkens wanneer daarin iets voorkomt
dat niet vervat is in de aan het Gouvernement gerichte gewone
rapporten. 4^
De Heer Merkus kwam in Juli 1839 ter Westkust van Sumatra
aan. Alvorens echter te spreken over zijne verrichtingen aldaar,
moeten wij nog mededeelen wat inmiddels was voorgevallen.
Al zeer spoedig na den val van Bondjol hadden de hoofden van
'Baros zich tot den resident Francis gewend met verzoek om onder-
steuning en bescherming — overeenkomstig de oude overeenkomsten —
tegen de Atjehers. De resident berichtte daaromtrent aan de Begee-
ring, bij zijne missive van 1 December 1837 n9, 2902 //met referte
tot de vroeger reeds ingediende berichten en onder nadere bekend-
stelling van den toenemenden euvelmoed der Atjehers^ die zich lang-*
zamerhaud te Baros hadden genesteld en zich nu aldaar schenen te
versterken om zich van dat landschap meester te maken >/. Francis
stelde nu voor , Baros te doen bezetten , waartoe eene expeditie noodig
werd geacht van een corvet der Nederlandsche , eenige gewapende
vaartuigen der civiele marine en 3 & 400 man troepen.
De generaal Cochius , ter zake gehoord , gaf (missive van 28 De-
cember 1837 no. 2) als zijn gevoelen te kennen dat het bezetten van
Baros vroeg of laat zou moeten plaats hebben, naarmate van de
vorderingen van de regeling des bestuurs in de Battalanden.
Bij besluit van 23 Januari 1838 no. 16 werd de inmiddels opge-
treden gouverneur Michiels gemachtigd , te gelegener tijd tot de be-
zetting van Baros over te gaan en , zoo noodig , het bezit dezer plaats
te verzekeren door het aanleggen van eene goede sterkte, geëven-
redigd aan de behoefte en het gewicht der vestiging.
Deze was inderdaad noodig: de Maleische bevolking van Baros,
dat vroeger onder het onmiddellijk beheer der O. I. Compagnie had
gestaan, werd door de Atjehers //grootelijks mishandeld//, en door de
onlusten, tusschen beide partijen uitgebroken, werd de vaart op
Baros //ten koste van den smallen handel /r belemmerd (Besluit van
8U1£ATEA*S WESTKUST VaN 1836 — 1840. 29l
1 Januari 1838 no. 5). Bovendien liet het zich voorzien, dat de
bevolking, in den strijd met de Atjehers, op den duur het onder-
spil zon moeten delven.
Doch gelijk wij gezien hebben , werden alle aanvragen van Michiels
om vermeerdering zijner krijgsmacht met een nonposanmus beant-
woord. Hij was dus verplicht, de bezetting van Baros uit te stellen
totdat Daloe-daloe gevallen was en, met de vernietiging van dien
laatst en schuilhoek der Padri's, troepen beschikbaar kwamen.
Inmiddels deed hij wat hij kon : den 25» Maart 1838 zond hij het
fregat JDe Zaa/n met de civiele kruisschoener De Haai en een kruisboot
naar Baros ^ten einde door vertoon en zoo noodig door krachtige
middelen de bevolking dier plaats te beveiligen tegen aanrandingen
der Atjehers, die daar dagelijks invallen doen en hunne strooptochten
tot in de kampongs doorzetten/r (Besluit van 1 Mei 1838 no. 15.)
De verrichtingen van deze flotille zijn door Lange (II bl. 361 —
366) medegedeeld ; zij hadden ten gevolge , dat de toestand in statu
quo bleef totdat, in April 1839, Baros door 2 compagnieën infan-
terie , zonder tegenstand te ontmoeten , kon worden bezet en de hoofden
den eed van onderwerping en trouw in handen van Michiels aflegden
(Lange, H bl. 367).
Als eene kenschetsende bijzonderheid ten aanzien van de beperkt-
heid der middelen, waarover men destijds de beschikking had, ver-
melden wij hier dat Michiels, na de bezetting van Baros, bij missive
van 16 Juli 1839 no. 514/54 de dringende noodzakelijkheid betoogde
van eenige vermeerdering der maritieme middelen: hij vroeg nog
twee kruisbooten, die ƒ2300. — per stuk kostten. Maar aangezien
de begrooting geen ruimte liet om nog in 1839 met den aanbouw
dier kruisbooten te beginnen , bepaalde de Begeering bij haar besluit
van 12 Augustus 1839 n© 18, dat op dien bouw zoude worden ge-
rekend bij de begrooting voor 1840, vermits //de zeemacht, ter
Westkust van Sumatra gestationneerd , in verband met de beschikbare
middelen (moest) worden vermeerderd in evenredigheid der meerdere
behoeften, veroorzaakt door de uitbreiding der Nederlandsche bezit-
tingen op die kust; daarbij in aanmerking nemende de onzekerheid
der gezindheid van de naburige Atjehers.//
Wij zullen in een volgend hoofdstuk nagaan, welke de gevolgen
waren van de bezetting van Baros, en keeren — na volledigheidshalve
aangestipt te hebben dat bij Gou vernements- besluit van 14 Mei
1839 n^ 10 de adsistent-residentie Bengkoelen administratief ge-
292 sümatra's westkust van 1836 — 1840.
heel werd losgemaakt van het Gfouvernement van Sumatra's West-
kust» — tot Merkus terag.
Wanneer men kennis neemt van de talrijke schrifturen , gedurende
zijn verblijf ter Westkust van Sumatra (tot het laatst van 1840)
door hem en Michiels ten papiere gebracht — schrifturen, waarvan
wij enkele der belangrijkste zullen mededeelen — dan is het duidelijk ,
gelooven wij , dat Merkus te Padaug kwam met een vooroordeel tegen
het ^militair// bewind van Michiels , en van deze weinig medewerking
verwachtte. Maar ook , dat Merkus al spoedig in Michiels een staats-
man erkende^ wiens inzichten in den regel juist bleken. Later , toen
Merkus als Gouverneur-Generaal aan- het hoofd van Nederlandsch-
Indië stond, heeft hij dan ook steeds blijk gegeven, de inzichten
en handelingen van Michiels in hooge mate te waardeeren. In den
aanvang stonden beide eenigszins tegenover — later stonden zij trouw
naast elkander.
Kort na zijne aankomst te Padang zond de Gouvemements-com-
missaris, bij missive van 27 Augustus 1839 no. 19/73, aan den
gouverneur Michiels een zestal vraagpunten, waarvan hij, te zijner
voorlichting, de beantwoording verzocht. De inhoud dier vraag-
punten blijkt uit de volgende belangrijke missive van 4 September
1839 nö. 1027 van Michiels:
//Alvorens over te gaan tot de speciale beantwoording der vraag-
punten , vervat in de missive van ÜHEdG. dd. 27 Augustus jl.
no. 19/73, vermeen ik die beantwoording te moeten doen vooraf-
gaan door een meer algemeen overzicht van den stand van zaken,
omdat tusschen het doel, hetwelk men zich bij de uitbreiding op
deze kust had voorgesteld , dat , hetwelk nog wordt beoogd , de mid-
delen ter bereiking gebezigd, de progressieve vorderingen na lang
ondervonden moeilijkheden, de tegenwoordige gesteldheid van land en
volk , de voordeden daaruit reeds verkregen en nog te verwachten ,
en eindelijk de middelen ter bestendiging , een innerlijk verband bestaat.
//Bij de menigvuldige politieke en financieele beschouwingen,
1 Bengkoelen werd nu gevoegd bij de reeidentie Palembang; de resident sou te
Tebisg-tiiiggi geveetigd rijn, adriBtent-reeidenten op de hoofdplaatsen Palembang
en Benkoélen. Maar „zoolang de gemeenschap van Bengkoelen en Palembang niet
versekerd was", sou de adslstent-resident te Bengkoelen niet aan den resident
ondex-geeohikt , maar aUeen verplioht rijn hem van al wat voorviel op de hoogte
te houden.
(Mijk bekend is, heeft de feitelijke vereeniging van Bengkoelen en Palembang
nooit plaats gehad.
SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 293
waarvan sedert onze vernieuwde vestiging de aangelegenheden van
Sumatra het onderwerp zijn geweest, is steeds, als voornaam pont
van overweging en van twijfel voorgekomen de quaestie van uitvoer-
baarheid van het plan van uitbreiding van gebied in de binnen-
landen.
fflïi een verslag aan de Regeering van 31 Augustus 1825 no. 20
beijvert zich de Commissie, belast met het. overnemen der Britsche
bezittingen langs deze kust, en aan het hoofd daarvan de kolonel
en resident De Stuers, om van de handelingen en verrichtingen
der vorige bestuurders af te leiden en daaruit aan te toonen, hoe
onbeduidend de afstand van het z. g. rijk van Menangkabau , door
eenige onbevoegde of onvermogende hoofden aan het Gouvernement
gedaan, werkelijk geweest is, en op welke illusoire politieke specu-
laties gevolgelijk de onderneming steunde, die het herstel van dat
rijk ten grondslag hebben zoude; terwijl bij den eersten stap, tot
de in bezitneming der binnenlanden gedaan, zich de groote hinder-
palen vertoonden , welke de macht der Fadri's en de onafhankelijke geest
van den Maleier zelven in den weg stelden tegen eene territoriale
uitbreiding van gebied, zooals zij scheen bedoeld te worden; de
grootste opofferingen van de zijde van het Gouvernement tot dat
tijdstip — dat was gedurende 4 jaren — hadden toch geen ander
resultaat geleverd dan het bezit van Tanah Datar en van een gedeelte
van Agam, waarvan de bevolking op niet meer dan 200^000 zielen
kan worden geschat , gezeten op eene oppervlakte van cc. 1800 vier-
kante palen, waarin de Merapi begrepen is.
//Het waren dan ook deze geringe uitzichten op goeden uitslag,
welke den kolonel en resident De Stuers deden besluiten om gedu-
rende zijn bestuur allaen eene defensieve houding aan te nemen om
zoodoende met den vijand tot vredelievende toenadering te komen.
Hiervoor moest men, wel is waar, afzien van alle vergoeding voor
de reeds gedane opofferingen, en het partieel reeds verkregen bezit
der binnenlanden bleef een lastpost; doch daar het doel, hetwelk
men primitief had nagejaagd, ongenaakbaar scheen, was het een
betrekkelijk voordeel, niet nog meer nuttelooze kosten daaraan te
verspillen.
^En werkelijk, toen in latere jaren nogmaals het zwaard werd
getrokken^ scheen de ondervinding de wijsheid van dat gevoelen te
bevestigen, dewijl de geringe vermeerdering van gebied, door het
précair bezit van Lintou, de L Kota's en nog eenige districten
verkregen, slechts diende om ook den kring der moeielijkheden ,
294 sumatra's wHirrKusx van 1886 — 184.0.
waarin wij ons gewikkeld zagen, uit te breiden, zonder meer voor-
uitzicht dan in 1825 op algemeenen goeden uitslag.
//Evenwel werd in 1833, door de besluiten van den Commissaris-
Generaal, een bepaald doel voor onze pogingen aangewezen^ terwijl
men te voren , bijzonder nadat de vroegtijdige dood van den luitenant-
kolonel en resident Raaft en de loop der zaken het oorspronkelijk
plan van het herstel van het Menangkabausche rijk ter zijde hadden
doen stellen, wel had kunnen gelooven dat het bevechten der Padri's
in de binnenlanden van Sumatra door de meeste bevelhebbers alleen
nog werd beschouwd als eene geopende baan ter verwerving van eer
en personeelen roem, zonder verdere consideratie van algemeen of
bepaald nut.
ff Hoe het ook zij, — de hinderpalen schenen zich te verheffen
in dezelfde evenredigheid als door ons, met opofferingen van aller-
handen aard , grootere strijdkrachten werden ontwikkeld , en wel ver
van het vooruitzicht op eene algemeene heerschappij over de Suma-
trasche binnenlanden te hebben, was nog in 1837 ons geheel poli-
tiek bestaan voor Bondjol op het spel gezet.
//Dtór echter was het punt van crisis; en evenals tegenspoed ons
totaal verderf zoude hebben na zich gesleept, was de reactie ten
voordeele beslissend.
>yEen jaar later was, door den val van Daloe-daloe en het ver-
nielen des rijks van den Toewankoe van Tamboesei, aan de over-
heersching der Padri's de laatste slag toegebracht. Hunne secte heeft
opgehouden te bestaan , en met geene andere middelen dan die , welke
bevorens ten hoogste toereikend waren bevonden om ons in een zeer
beperkte kring staande te houden, zien wij thans het Nederlandsch
gezag gevestigd over eene grootere uitgestrektheid lands dan — te
recht of naar overlevering — aan het rijk van Menangkabau werd
toegeschreven, of dat, als doel onzer pogingen, door den Commis-
saris-Gkneraal Yan den Bosch was aangewezen.
//Dat een land, zoo rijk aan voortbrengselen als Sumatra, een
ruim veld aanbiedt voor de schoonste politieke en financieele specu-
latiën , is door niemand ooit in twijfel getrokken geworden ; en dewijl
nu de quaestie van uitvoerbaarheid, waarop de bezwaren steunden
welke steeds geopperd werden tegen de pogingen van uitbreiding,
die de basis dier speculatiën was , dewijl die quaestie , zeg ik , thans
daadzakelijk is opgelost, hebben wij, naar mijn inzien, nog maar
ouze aandacht te vestigen op de geschiktste middelen om van het
beslissend verkregen politiek overwicht gebruik te maken tot eene
StJMATBA^S WESTKUST VAN 1836^-1840. ^96
geëvenredigde ontwikkeling van nijverheid en handel, en dusdoende
niet-alleen vergoeding te erlangen voor de zoo aanzienlijke opoffe-
ringen , reeds gedaan , maar ook , om van het bezit van Samatra
eene mogelijk niet mindere bron van welvaart voor het moederland
te maken dan Java geworden is.
ü'Evenals na eenen geweldigen storm de voortbrengselen van het
plantenrijk met een bloeiender aanzien schijnen te prijken en met
meer groeikracht te zijn bezield, zoo bevredigend vertoonen zich ook,
na de doorgestane politieke stormen, de thans voor deze gewesten
ontluikende vooruitzichten.
//En heeft Java dan ook niet onder soortgelijke omstandigheden
verkeerd? Gedurende tien jaren van een vreedzaam bezit der ons
van ouds aldaar toebehoorende landstreken was men in het huis-
houdelijk bestier , met weinige afwijkingen , blijven voortwandelen
op het spoor van oude gebruiken en instellingen ; zoo niet met nadee^
lige, althans met geene schitterende resultaten. Een vijf jarige , hard-
nekkige oorlog bracht ons alstoen op den raad des verderfs, en werd
slechts ten koste van veel schatten en van veel bloed beslecht, maar
dan ook met eene aanzienlijke aanwinst van grondgebied, waardoor
geheel Java aan ons gezag meer rechtstreeks werd onderworpen en
aan het bestuur meer veerkracht gegeven. Hierdoor geschraagd, kon
toen een wijs bestuurder het oog vestigen op de middelen, om ook
den verachterden financieelen toestand te verbeteren, — en het
cultuurstelsel werd geboren! Echter was het niet zonder nog eenige
geldelijke opofferingen, niet dan na meer of min geslaagde proef-
nemingen , dat de schitterende uitkomsten verkregen werden waar-
over zich thans het vaderland mag verheugen.
//De voltooiing van het werk op Sumatra zal ook nog wel derge-
lijke middelen vergen, doch niet meer op verwijderde, en van het
twijfelachtig lot der wapenen afhankelijke vooruitzichten. Het grove
werk is verricht: de ruwe steen is gevonden en wacht slechts naar
de hand des bewerkers, om met zijn vollen luister en waarde voor
elks oog te prijken.
//De groote opofferingen, gedaan terwijl de langdurige tegenspoed
onzer wapenen de hoop op verbeterde omstandigheden zoo zeer ver-
flauwde en de vergoeding in een onberekenbaar verschiet stelde,
hebben natuurlijk beschroomdheid moeten nalaten voor alles wat de
lasten nog meer kon doen vermeerderen; en mogelijk kan nog de
vraag ontstaan of de, hoe ook verbeterde, politieke stand van zaken
wel ooit voordeden zal opleveren, aan die lasten geëvenredigd. Men
5« Volgr. V, 20
296 sumat&a's westkust van 1886 — 1840.
lette echter, dat de inkomsten der schatkist tot heden alleen voort-
vloeiden uit de rechten op het handelsvertier van een gering gedeelte
der binnenlanden. De groote kosten, tot de uitbreiding besteed,
kunnen dan ook niet anders in balans worden gebracht dan als uit-
schotten op toekomstige financieele speculatiën, afhankelijk van de
voltrekking van het plan van uitbreiding, en waarvan men dan ook
nu pas kan beginnen te verwachten de vruchten te zien ontkiemen ,
terwijl , bij het bereiken van het zoolang nagestreefd doel , de uitgaven
daartoe gevorderd, nagenoeg blijven stilstaan.
vTot maatstaf der te verwachten progressieve opklimming der
baten tegen de lasten kan dan met billijkheid genomen worden het
materieel verschil in de bronnen, waaruit de eerste tot heden ont-
sproten en die waaruit bhans zal kunnen worden geput.
//Immers, terwijl de Sumatraan meer het zwaard dan de ploeg
hanteerde, steeds onderdrukker of onderdrukte was, terwijl de ge-
meenschap geheel gestremd of onveilig was, de meeste handels-
kanalen voor vrijen handel openstonden of tegen sluikhandel niet
konden worden beveiligd en wij volstrekt geen invloed konden
uitoefenen op de nijverheid van zelfs een gering gedeelte der bevol-
king, — immers destijds bracht niettemin deze nijverheid, door het
nog gebrekkig gesurveilleerd , eenvoudig middel der douane , gevoegd
bij eenige mindere takken van plaatselijke inkomsten^ eene schat-
ting aan den lande van gemiddeld / 1,550,000. — .
^En nu de onrustige geest van den Maleier kan worden afgeleid
op de ontwikkeling van nijverheid en landbouw, nu de zoolang
onderdrukte Batta de bosschen, waarin hij moest schuilen om de
slavernij of het moordstaal te ontkomen, gerust kan verlaten, en
veilig de schoone akkers kan bebouwen van zijnen vruchtbaren ge-
boortegrond; nu zal ik vragen waarom de productie niet, door
doeltreffende huishoudelijke inrichtingen, eenen even snellen voort-
gang zou maken als zulks op Java het geval is geweest? Yoeg nu
hierbij eene betere regeling ook van de strandposten , die de kanalen
zijn moeten langs welke zich die productie moet ontlasten; het nooit
te voren gekend voordeel om uit al die punten in rechtstreeksche
aanraking te kunnen komen met de binnenlaudsche volkeren, en
daardoor aan de handels-speculatiën eenen vrijeren en grooteren om-
vang te kunnen geven en zoodoende ook op de nijverheid des volks
te kunnen werken tot vermeerdering van het productieve; — dan kan
er, naar mijn inzien^ wel geen twijfel meer bestaan, of de verbe-
terde politieke gesteldheid van zaken ook krachtig op verbetering
sümaïra's westkust van 1836 — 1840. 297
van het fiuancieele zal werken , en de lasten der vereischte organieke
regelingen dubbel zal vergoeden.
//Ter raeer directe beantwoording van de vraagpunten , voorkomende
in de reeds aangehaalde missive , zal ik nu hier laten volgen :
ad lo, //dat de hierbij overgelegde figuratieve kaart onzer bezit-
tingen op deze kust kan aantoonen welke uitbreiding 'sGouveme-
ments gebied en gezag tot dusver heeft verkregen. De geheele strook
lands, ten Westen van de groote waterscheiding of kapitale berg-
keten en begrepen tusschen 1^ Z. en 2^ N. B. , is volkomen in ons
bezit ; terwijl vroeger , althans ten Noorden van Tikoe , oub werkelijk
gezag zich tot de onmiddellijke nabijheid, en bijna letterlijk tot de
dracht van het geschut van enkele strandposten bepaalde. De land-
schappen, in dat gedeelte sedert 1887 bijgekomen, zijn die van
Bondjol , Malampa , Taloe , geheel Angkola , al het Westelijk gedeelte
Toba-Silindoeng , van de rivier Singkoeang bijna tot Baros, en
eindelijk Baros zelf. Ten Oosten van de kapitale bergketen hebben
wij sedert dat tijdstip in vol bezit gekregen de IX en XIII Kota's ,
met eene groote uitbreiding ten Z. en ZO. der VII Kota's , dat ons
in aanraking brengt met^het rijk van Kwantan , aan de boventakken der
Indragiri-rivier gelegen; de landschappen Loeboe Sikaping, Loender,
Bau, Tamboesei, Padang La was, Bamba, Kapanoean, twee groote
riviermonden , de Panei en de Bila met' daaraan verbonden districten ,
terwijl wij connecties hebben aangeknoopt met de Batta-bevolking
van groot-Toba; zijnde eindelijk door al deze voordeden alle onze
overige bezittingen, bijzonder in de binnenlanden, tot in de nabij-
heid van Padang zelf uit den steeds précairen toestand geraakt waarin
zij tot dusver verkeerd hadden.
ad £0. ffWdt betreft de vraag omtrent de gesteldheid en de ge-
zindheid der bevolkingen welke onder 's Gouvemements bestuur of
invloed zijn gebracht , alsmede den geest harer hoofden , zal ik in de
eerste plaats verzoeken, mij grootendeels te mogen gedragen aan de
algemeene politieke be^hou wingen in het hoofd dezes voorkomende,
en aan den inhoud mijner missive aan den Gouverneur-Generaal dd.
12 Pebruari jl. no. 120, waarbij ik reeds heb trachten te ontvouwen
hoedanig uit alle de politieke woelingen, waardoor deze landen zijn
geteisterd geworden, een stand van zaken geboren is die het voor
alle partijen tot een nood maakt, zich aan het Europeesch gezag
en bestuur als eenigste redmiddel vast te grijpen.
//Het is niet-alleen in dienstverrichtingen of onder den directen
298 SÜlLLT&A^S WESTKUST VAN 1886—1840.
invloed* van dwang , dat er een in het oog loopend verschil is tus-
schen den Maleier van 1837 en dien van den tegenwoordigen tijd,
maar zel& in zijne uiterlijke houding en gebaren. Met de bewust-
heid, die hem thans in het algemeen bezielt, der vruchteloosheid
en schadelijkheid voor hem zelven van alle pogingen tot openbare
opstand of van het op den duur voeren van oorlog tegen ons, heeft
hij, zonder tot laagheid te vervallen, zijnen vorigen trots gebogen
tot eene eerbiedige en lijdzame gehoorzaamheid ten aanzien vanden
Europeaan in het algemeen, en in het bijzonder van die gebieders
welke met hem weten om te gaan en die hij als braaf en eerlijk
heeft leeren kennen. Het gematigd gebruik, van de overwinning ge-
maakt, eene matiging, aan zijne eigene geaardheid en gebruiken
geheel vreemd, heeft hem achting voor, en vertrouwen in ons be-
stuur doen opvatten.
ad 30. >9rMinder gemakkelijk zal het mij vallen, de derde vraag
van UHEdG. te beantwoorden, met betrekking tot de werking van
het militair en civiel bestuur in het algemeen, en speciaal die van
het besluit van 29 November 1837 no. 8 , waarbij de organisatie
van het Gouvernement ter Westkust van Sumatra is gearresteerd,
omdat de volkomene beantwoording van dat punt mij zoude nood-
zaken, teergevoelige aangelegenheden aan te roeren. Ik zal mij
daarom vergenoegen met hier aan te teekenen ^ dat de samenstel-
ling van civiel en militair bestuur, zooals die bij genoemd besluit
is vastgesteld, vermoedelijk berekend is geweest naar den op Java
op dat tijdstip bekenden of vooronderstelden stand van zaken; dat in
het tijdsverloop tot het bekend worden alhier dier samenstelling,
en nog veel later van de voorschriften , in de provisioneele instructie
van den 11° Januari 1838 no. 10 begrepen, de gebeurtenissen zich
hebben opgevolgd met de snelheid, gewoon gevolg van eene groote
politieke crisis, en geloopen zijn geheel buiten het bestek, bij de
organisatie van 1837 bedoeld; dat hieruit vanzelf volgt dat de
elementen van bestuur en beschouwingen, op een vroegeren stand
van zaken gegrond, niet wel meer geheel toepasselijk kunnen zijn
op , noch als voldoende worden geacht bij de overgroote uitbreiding van
gebied , en ontwikkeling van vooruitzichten als daaruit geboren werden.
/fOok was het niet bevreemdend dat de nog zeer oppervlakkige
kennis van land en volk, in 1837 verkregen, in de onderlinge ver-
houding en verdeeling der landschappen , zooals die bij de meermalen
aangehaalde organisatie van 1837 werd begrepen, eenige misvatting
had doen sluipen.
sumatra's westkust van 1836 — 1840. Ü99
^Aan het verlichter oordeel van TJHEdG., wiens wel toevertrouwde
missie het is, plaatselijk te onderzoeken en te beslissen^ zij het mij
dan vergund de verdere navorsching over te laten omtrent de ge-
breken, waaraan tot heden de werking van het militair en civiel
bestuur te dezer kust in het algemeen , en speciaal die van November
1887 mank gaat, dat overigens, voor zoover het vereenigd is
in den ei vielen en militairen gouverneur en beschouwd kan worden
speciaal van diens handelingen afhankelijk te zijn geweest, zijne
eenigste kracht ontleent aan de faculteit om de middelen , te zijner
beschikking, hoe gering die ook betrekkelijk zijn, naargelang der
afwisselende omstandigheden en naar wijziging der politieke gesteld-
heid van land en volk , meer of min doelmatig te kunnen aanwenden.
ad 4®. ^jrlJit de beschouwingen, die betrekking hebben op de
pogingen tot uitbreiding sedert 1819, met zoo groote opofferingen
en onder zulke afivisselende kansen gedaan, is wel reeds af te leiden
welke vruchten men zich uit het welslagen dier pogingen kan beloven,
terwijl uit den aard der redenen, die daartoe in de binnenlanden
hebben aanleiding gegeven, ontwikkeld bij de instructiën van den
Commissaris- Generaal , — bestaande die redenen hoofdzakelijk in het
doen ophouden der gestadige oorlogen en twisten der binnenlandsche
volkeren , ten einde hunne energie aan te wenden tot vermeerdering
van het productief vermogen des lands , dat bij den uitvoer aan onze
stranden den tol komt betalen — insgelijks kan worden opgemaakt
dat de werking van den nog zoo kort bestaanden vredestoestand nog
niet vele directe voordeelen heefk kunnen opleveren; zijnde daaren-
tegen de verwachtingen geëvenredigd aan de grootere of mindere
massa van bevolking, welker industrie of nijverheid op die wijze
kan worden ontwikkeld en aan onze belangen cijnsbaar gemaakt.
>y Reeds het voordeel behaald , om van alle punten goede en veilige
gemeenschapswegen te bezitten ; de lijnwaadhandel van Nederlandsch
fabrikaat is aanmerkelijk toegenomen , evenals het debiet van zout ;
de pachten van eenige middelen zijn verhoogd, en het laat zich
aanzien dat, althans in dit jaar, de uitvoer van kofSe die van alle
vroegere jaren zal te boven gaan.
ffDe uitbreiding aan de stranden, ook op punten waar men niet,
zooals op Baros, dadelijk het voordeel aantreft van een reeds geves-
tigden handel, staat, in het bijzonder wat de Westkust betreft, in
verband met de uitbreiding in de binnenlanden, om de eenvoudige
reden dat, zoo wij door het onderhouden van vrede het productief
vermogen des lands kunnen vermeerderen en den handel ontwikkelen.
800 sumatba's westkust van 1836 — 1840.
wij tevens moeten zorgen dat de vruchten daarvan zdch niet langs
vreemde kanalen kannen ontlasten, daar anders de verkregen vrede
en de veiligheid der tusschen de onderscheiden landschappen geopende
commnnicatiën ons ten laatste meer schade dan voordeel aanbrengen
zouden.
ad 50. //De vijfde vraag wordt door het voorgaande ook bijna
geheel beantwoord, dewijl, met uitzondering mogelijk van Baros,
het in bezit nemen van geen punt in het N. en N. O. gedeelte
dezer bezittingen met een afeonderlijk oogmerk is geschied^ maar
wel ter bereiking van het algemeene doel der voorschriften van de
Begeering, om te trachten meester te worden van geheel Sumatra,
van Straat Suuda af tot de hoogte van Singkel toe, zoowel ten
Westen als ten Oosten , en zoowel mogelijk van de tusschen de kusten
begrepen binnenlandsche landschappen; welk beginsel o. a. is vast-
gesteld bij de Memorie van Toelichting betrekkelijk de aangele-
genheden van Sumatra dd. 11 October 1833 no. 311 en verdere
instructiën van den Gommissaris-Qeneraal , — alle welke instructiën
mij te voren en nog speciaal bij het tweede lid mijner instructie
als richtsnoer waren aangewezen.
//De beperkingen , bij art. 5 en 6 der laatstgenoemde instructie
gemaakt op de bevoegdheid van den Grouvemeur om tot uitbreiding
over te gaan, waardoor in den echten zin geheel de bedoeling van
art. 2 verviel , waren reeds overschreden voordat zij bekend werden ;
ook was het meest tot behoud van het reeds verkregene, dat tot
nieuwe operatiën moest worden overgegaan. Ik ben van oordeel dat
behalve het belang , bij goeden uitslag in de zaak-zelve gelegen , het
ook steeds voordeeliger is (bijzonder tegen eene ongeregelden vijand)
om met een geringe macht offensief, dan defensief te ageeren. Op
de volkeren dezer gewesten, meer dan elders, is de eerste moreele
indruk van groote uitwerking; en het is mogelijk daaraan dat ik
mag toeschrijven dat de middelen , beraamd voor het in bezit houden
van het beperkt gebied, bij de organisatie van 1837 bedoeld, tot
eene zoo groote uitbreiding zijn toereikend bevonden.
//De eens aangevangen operatiën tegen den Toewankoe van Tam-
boesei, laatste hoofdzetel der Padrische overheersching , brachten ons
van lieverlede nader bij de Oostkust, en de beslissende verovering
van Daloe-daloe stelde ons al dadelijk in het bezit van al hetgeen,
meer of min rechtstreeks, onder den invloed van dien Toewankoe
gestaan had. Hij vluchtte naar de stranden, en moest vervolgd
worden zoover als noodig was om hem te beletten, meerderen aan-
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 801
hang te verkrijgen en nog kwaad te knnnen doen. Oeristak was
bezet, Kota Pinang had zich onderworpen en werd alsnn bedreigd
door de hoofden van Fanei. Het detachement, ter hulp gesneld , ver-
overde Fanei en Bila, en wij waren aan het Oosterstrand gezeten
bij de monding van schoone, hoog op bevaarbare rivieren die in
de straat Maiakka nitwateren. Yan deze kanalen kan bf tot het direct
belang van den handel , en bijgevolg tot stijving van 's lands schat-
kist door het middel van in- en uitgaande rechten worden gebruik
gemaakt, dan wel ook tot goedkooperen en spoedigen toevoer van
benoodigdheden voor de troepen, in het achtergelegen binnenland
gevestigd. De Sultan van Siak maakt aanspraken op die strandplaatsen ,
welke aanspraken echter ongegrond zijn. De ware hoofden en bevol-
king hebben onze vestiging aldaar met genoegen gezien , daar deze
hen beschermt tegen den zeeroof waaraan zij jaarlijks blootgesteld
waren ; en het stationneeren van eenige maritieme macht aldaar kan
voor ons het dubbel voordeel opleveren, dat wij kunnen voldoen
aan onze verplichting om die zeerooverijen , ook in de Straat Maiakka
en Straat Bangka tegen te gaan. Zoo voorgesteld, kan dan ook,
naar mijn inzien, de noodzakelijkheid van het bezetten dier rivier-
monden aan de Oostkust geene aanleiding geven tot botsing met
vreemde mogendheden, en die bezetting zou dan ongetwijfeld de
onderwerping doen volgen van Siak en Kampar, waardoor het cordon
van onze bezittingen geheel zou zijn gesloten; en tot het maken
van een aaneengeschakeld geheel van onze bezittingen op Sumatra,
van Straat Sunda af tot 2^ ik 3^ N.B. , zoude niets meer ontbreken
dan de zeer gemakkelijk te bewerkstelligen onderwerping der binuen-
landschappen van Korintji en andere ten Zuiden der XIII Kota^s,
tusschen dit gebied en dat van Falembang en Bengkoelen gelegen;
landschappen, welke overigens, door het bezetten van alle débouchës
op de Oost- en Westkast, ten aanzien van hun productief vermogen
reeds cijnsbaar zijn aan onzen kusthandel.
ad 60. //De stelling der militaire macht is tot heden die geweest,
welke de opvolgende gebeurtenissen en de terreinsgesteldheid van
lieverlede aanwezen; echter minder in evenredigheid tot de werke-
lijke oppervlakte van het te beslaan of te beschermen terrein, naar
de gewone regels der krijgskunst, dan wel uithoofde en naar aan-
leiding van de groote verdeeldheid tusschen de inlandsche volkeren
die, ons voor elk afzonderlijk te sterk makende, toeliet de eens
onderworpen landen bijna geheel te ontblooten, om onmiddellijk, op
enkele punten van tegenweer, kracht te kunnen ontwikkelen.
302 SÜMATRA*8 WESTKUST YAN 1836 — 1840.
ffDe politieke redenen, door mij reeds ontvouwd bij de beant-
woording van het tweede vraagpunt , betrekkelijk de gezindheid der
bevolking, wijzen natuurlijk ook aan dat de militaire stelling en
sterkte in nauwe verhouding staat tot het doelmatig gebruik van
het eens door moreele oorzaken verkregen overwicht. Nu ons gebied
een beter geheel uitmaakt en bijna geene andere grenzen meer heeft
dan de zee, verwijdert zich de mogelijkheid van openbare of buiten-
landsche vijandelijkheden, en zijn de middelen van behoud meer
afhankelijk van de aanwending van den verkregen moreelen invloed
dan van dadelijke kracht van wapenen. Wij zijn echter, door dien
invloed gerugsteund , zoo ver buiten het bestek geraakt waarvoor de
aanwezige macht berekend was , dat deze op den duur niet toereikend
kan worden geacht om aan onze vestiging die stabiliteit te geven
welke zoo noodig is tot bevordering der maatregelen van huishou-
delijk bestuur, waaruit de inkomsten onzer schatkist moeten voort-
spruiten; doch dat het meer gevorderde, zoo ter bezetting van het
reeds veroverde als voor verdere uitbreiding, niet opklimt in even-
redigheid van de territoriale aanwinst is reeds door de ondervinding
bewezen , doordat — zooals al meermalen gezegd — de sterkte van
1837 tot heden eer verminderd dan vermeerderd is, en ons gebied
daarentegen dagelijks vergroot is geworden.
//Bij het slot Uwer missive van 27 Augustus jl. n». 19/73 gaf
U den wensch te kennen , mijne gedachten te vernemen ten aanzien
der beginselen, welke het bestuur voortaan zou moeten opvolgen,
om de vruchten te erlangen van de opofferingen welke het gouver-
nement reeds heeft gedaan om tot den tegenwoordigen staat van
zaken te geraken.
//Die beginselen kunnen , naar mijn ondergeschikt oordeel , opgelost
worden in de twee woorden: voltrekken en bestendigen; dat is: het
doel, waaraan sedert jaren die opofferingen zijn gewijd, den rug
niet toe te keeren op het oogenblik dat eene gelukkige samenloop
van omstandigheden ons, bijna onverhoopt, zoo nabij dat doel heeft
gebracht. Nog voor weinige jaren kon het met recht een punt van
overweging zijn, of het raadzaam ware de pogingen tot uitbreiding
te staken en, door bezuiniging op de middelen van bestuur en be-
zetting , een betrekkelijk voordeel te zoeken ; thans gebieden politiek
en financieel belang , zonder aarzelen voort te gaan en zich nog eenige
lichte opofferingen te getroosten , welke echter eer als op woekerrente
gedane uitschotten kunnen worden aangemerkt, dan als werkelijke
lasten.
SÜMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 303
//Tiaat ik het hier herhalen: aan het bestaan der rijke bronnen
van welvaart, die Sumatra in zich bevat, is nooit getwijfeld, maar
wel aan de mogelijkheid om die meester te worden. Dezelfde autori-
teit, door mij bij den aanvang dezer beschouwingen aangehaald^
zegt: //^/Ongeacht deze bedenkingen voorzien wij, op een niet ver-
wijderd tijdstip , de uitvoerlijkheid voor het scheppen van inkomsten ,
nadat het land genoegzaam tot rust, en het zwaard in de scheede
zal zijn gestoken, en de inwoners aan een geregeld bestnur en on-
partijdige bedeeling van recht gewoon en aan de , uit eene duurzame
wijziging voortvloeiende weldaden gevoelig zidlen zijn geworden.
////Eerst dan, wanneer de Maleier — die wellicht met rasscher
schreden dan eenige andere Indische volksstam tot dien staat te
brengen is — genoegzaam zal zijn voorbereid, durven wij voor-
zeggen dat dit land zeer wel vatbaar zal zijn voor de instelling der
op Java met zooveel succes werkende bepalingen, naar de wijzi-
gingen welke de plaatselijke omstandigheden en de zeden en gewoonten
der bevolking noodzakelijk maken, nn
^Het gunstig tijdstip, door den kolonel en resident De Stuers en
zijnen mede-commissaris alzoo in 1825 voorspeld, is met rasschere
schreden genaderd dan men op dat oogenblik, en nog veel later,
kon voorzien. Ook heeft men het doel bereikt , langs andere wegen ,
en op eene meer omvattende en tevens meer belovende wijze dan
het vroeger mogelijk werd geacht. Doch, omdat wij niet de erfge-
namen zijn van eenen gevestigden stand van zaken, die slechts
wijzigingen zouden vorderen; omdat de langdurige en geweldige
schokken , die deze gewesten hebben beroerd , geen de minste grond-
vesten van staatsregeling hebben overgelaten , moet thans naar eigen
bevinding geoordeeld en gehandeld worden.
//Dat onder zulke omstandigheden, en in een land waar^ meer dan
elders, onze macht hoofdzakelijk berust op moreelen invloed en op
eenen samenhang van staatkundige binnenlandsche verhoudingen,
klem en eenheid in het bestuur, met eene ruimere mate van ver-
trouwen en bevoegdheid om naar die omstandigheden te kunnen
handelen, hoofd vereischten zijn tot eenen goeden uitslag, zal wel
geen breedvoerig betoog vergen.
//De bouwstofien tot een nieuw en schoon staatsgebouw zijn
rijkelijk voorhanden , maar de samenvoeging dier verstrooide elementen
van welvaart vordert eene bekwame hand; en zeker kan een Com-
missaris, met het vertrouwen der Regeering begiftigd, op geen
beter tijdstip ter regeling van de Sumatrasche zaken verschijnen en
804 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
zich van zijnen gewichtigen arbeid ook een rijkeren oogst beloven. «^
Uit een brief, dd. 23 November 1839 no. 130/151 door Merkua
aan den Gouvemeur-Gteneraal geschreven, blijkt dat hij Michids ^te
strijdlustig// achtte. Deze meende, dat de omstandigheden nu gunstig
waren om de uitbreiding van ons gezag over geheel Sumatra, vol-
gens de inzichten van den Commissaris-öeneraal , te volbrengen.
Ofschoon Merkus de juistheid dezer meening op zich-zelf niet be-
twistte, achtte hij aan de uitbreiding twee zeer groote nadeelen
verbonden: 1®. zou de geest van onrust en strijdlust, aan de
Maleische bevolkingen zoo eigen, levendig gehoudenr worden, en
2o. zouden de middelen tot beteugeling en tot behoud van hetgeen
wij bezitten worden verspreid en verzwakt.
Uit dien brief halen wij de beide volgende zinsneden aan:
. . . // Met verscheidene kundige en met de zaken bekende lieden
houd ik mij verzekerd dat door de vestiging van rust, veiligheid,
orde en tevredenheid in onze tegenwoordig zoo belangrijke bezittingen ,
en door de aanknooping van vriendschappelijke handelsbetrekkingen
in hare nabuurschap, meer uitbreiding van invloed en zelfs van
gezag zal verkregen en behouden worden dan door de kracht van
wapenen duurzaam en nuttig kan worden biigezet.//
. . . ffJJwe Excellentie zal ontwaren dat de mij opgedragen taak
niet onder de gemakkelijke mag gerekend worden; dat het gebouw
van Sumatra's bestuur nog bijna geheel op te trekken is; dat de
medewerking, welke ik daartoe van den hier gestelden hoofdambtenaar
geniet en te wachten heb, gering is en het mindere personeel ge-
brekkig; terwijl eindelijk bij dat alles ik nog te kampen heb met
ingewortelde begrippen , die de pogingen tot bereiking Van het doel
mijner zending in den weg staan. Hoe verdrietig dit alles zijn moge,
zal ik mij niet laten ontmoedigen en plichtmatig trachten, het in
mij gestelde vertrouwen te rechtvaardigen.^
In een ander schrijven van denzelfden datum, no. 129/174,
doet Merkus verslag van den stand van zaken ter Sumatra's West-
kust. Wij ontleenen daaraan het volgende:
//Als in het nauwste verband staande met de belangen van
financiën en handel en met bloei en welvaart, komt bij de tegen-
woordige beschouwing het eerst in aanmerking de staat van vrede
en rust binnen 's Qouvernements gebied , en bijgevolg van onder-
werping aan zijn gezag en bevelen.
>fln dat opzicht blijft er uiterlijk weinig te wenschen over; zoowel
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 305
in de oude bezittingen, langs de stranden van Indrapoera tot Baros ,
als in de binnenlanden, welke kort na het herstel van Nederland's
bestuur onder zijn gezag geraakten en in die , welke tengevolge van
den val van Bondjol en Daloe-daloe onder gehoorzaamheid zijn
gebracht , wordt door bevolking en hoofden 's Gouvernements opper-
macht in het algemeen zonder schijn van tegenstand erkend en ge-
ëerbiedigd, en hebben de rampen van den oorlog plaats gemaakt
voor de zegeningen des vredes.
ff Ah vanzelf doet zich hier de vraag op, of deze zoo gunstige
staat te beschouwen is als gegrond op de goede gezindheid van de
bevolking, dan wel als het gevolg van het overwicht, natuurlijk
verkregen door de overwinning na eenen moeielijken en hardnekkigen
krijg. Belangrijk is de beantwoording dezer vraag, omdat daarvan
kan afhangen in hoever op de instandhouding en voortduring van
de goede orde en rust, zonder aanwending van blijvende dwang-
middelen, staat is te maken; maar even moeielijk is zij, aangezien
de gezindheid van den inlander niet anders kan beoordeeld worden
dan naar uitwendige teekenen en betuigingen , welke 'maar al te
dikwerf bevonden worden bedriegelijk te zijn.
//Neemt men in de schoone afdeelingen der Padangsche Boven-
landen Tanah Datar , Agam en L Kota's , eene nijvere en land-
bouwende bevolking van nagenoeg 400.000 zielen bevattende, in
aanmerking de gehoorzaamheid waarmede de bevelen der civiele en
militaire autoriteiten worden opgevolgd; de geringe moeite, waar-
mede groote wegen op aanzienlijke afstanden , somtijds door moeielijke
bergstreken, worden aangelegd; de bereidwilligheid, om bouwstoffen
tegen geringe prijzen te leveren voor huisvesting van troepen en
ambtenaren; het opkomen eindelijk van koelies zonder tegenstand, —
dan zou men zeggen dat geene bevolking beter gezind dan deze kan
worden gevonden , noch hoofden die zich meer naar 's Gouvernements
inzichten weten te regelen.
^Yan den anderen kant is het daartegen zeker, dat diezelfde
bevolking gedurende het beleg en vóór de vermeestering van Bondjol,
ver van diezelfde onderdanigheid aan den dag te leggen, een zeer
hoogen toon voerde, en niet dan door tegenstelling van onderlinge
belangen en door de kundige leiding van ambtenaren die haar ver-
trouwen hadden weten te winnen, de diensten heeft verricht welke
van haar moesten worden gevorderd. Men mag ook niet verzwijgen
dat nog, van tijd tot tijd, door bewegingen van kwalijkgezinden
aanleiding wordt gegeven tot ongerustheid, gelijk nog onlangs het
306 scjmatra's westkust van 1836— 1840.
geval is geweest van den kant van Halaban, waar de verdachte
handelingen van priesters de aandacht van het bestuur op dat punt
hebben moeten vestigen.
«^Uit de in het algemeen, schijnbaar althans, veranderde stemming
der bevolking mag m. i. dos gerust afgeleid worden dat de invloed
van overwinning en overmacht, waarvan trouwens de Padaiigsche
Bovenlanden de kracht reeds vroeger ondervonden hadden, gevoegd
bij de volharding van onze pogingen, die de opmerkzaamheid van
den schranderen inlander niet ontgaat y meer nog dan goede gezind-
heid en welwillendheid medewerken töt eenen staat van onderwer-
ping, over welken men zich thans verheugt.
^/Ofschoon door deze wijze van beschouwing veel van de gunstige
voorstelling van den tegenwoordigen staat van zaken wordt afge-
dongen^ neemt zij echter niet weg, dat men zich met het vooruit-
zicht mag vleien van dien te behouden, wanneer door de vestiging
van een geregeld bestuur betere waarborgen zullen gevonden zijn
tegen alle stoornis of tegenstand door eene vermeerderde waakzaam-
heid over • de civiele en militaire gezagvoerders , die ze door ver-
keerde of onbedachtzame handelingen kunnen te weeg brengen.
AfOpzettelijk is tot hiertoe alleen gesproken van de Padangsche Boven-
landen , omdat aan deze het meest gelegen ligt uithoofde van den over-
wegenden invloed welken zij door talrijkheid, nijverheid, schrander-
heid en dapperheid van de bevolking, door rijkdom van gronden
en middelen van bestaan, en door moreele werking van oude, wel-
licht fabelachtige overleveringen over een groot gedeelte van Sumatra
uitoefenen. Over deze landen kan ik het best met eenige kennis
van zaken handelen, zijnde de andere door mij nog niet bezocht.
/rOp berichten afgaande, zou de geest der bevolking in de beneden-
landen, van den kant van Priaman en Tikoe, niet zoo gunstig zijn
gesteld, en op die van de XIII Kota's nog geen staat te maken
zijn. Yan de Maleische districten, ten Noorden van Agam liggende,
het gebied van het beruchte Bondjol en omstreken uitmakende , valt
weinig te zeggen. Door den oorlog ontvolkt en tot armoede ver-
vallen , zijn zij voor het oogenblik van weinig belang , maar er kan
geen reden bestaan waarom men er meer met ons bestuur zou zijn
ingenomen.
^Van de Noordelijke districten, in de tegenwoordige residentie
Ajer Bangis, en de daartoe behoorende Battalanden worden schil-
deringen opgehangen , die mij reeds gebleken zijn overdreven te zijn.
Gedurende den oorlog, die ten doel had die landen van het juk
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 807
der Padri's te bevrijden, velgden hoofden en bevolking om strijd
de leiding der militaire commandanten die hen aanvoerden. Met
ijver hebben zij ook tot het verdrijven van Toewankoe Tamboesei
medegewerkt; maar het is nu hoog tijd dat men hun rust verschaft.
De gedurige oproepingen van hulptroepen, de veelvuldige koelie-
diensten welke het aanwezen der militaire macht vordert en de .
verkeerde handelingen van gezagvoerders veroorzaken reeds misnoegen
en zelfs tegenstand. Aan den resident De Ferez is voorloopig door
mij opgedragen, ten aanzien van al deze punten nauwkeurig onder-
zoek te doen, na afloop waarvan het niet moeilijk zal wezen voor-
zieningen te trefien ; tot dat einde zal ik mij zelven naar die streken
begeven.
//In het algemeen zijn de vooruitzichten niet ongunstig; maar
om deze te verwezenlijken en om geene droevige teleurstellingen
te ondervinden, is het eene volstrekte noodzakelijkheid, met meer
gestrengheid de hand te houden aan de beginselen van bestuur,
door den Commissaris-Generaal Yan den Bosch voorgeschreven; om
zich mitsdien te onthouden van alle verkeerde bemoeienissen met de
inwendige huishouding; om het militair bewind in zijne bestraf^gen
te doen ophouden en vervangen door een gematigd maar tevens
krachtig bestuur, zooveel noodig ondersteund, maar nimmer geleid
door de gewapende macht. Wanneer deze beginselen stiptelijk worden
achtervolgd, kan men bijna staat maken op de tevredenheid der
inlandsche hoofden en bevolkingen; maar ook alleen dan en niet
eerder zal de mogelijkheid bestaan om hun arbeid aan te wenden
tot ontwikkeling van het productief vermogen van Sumatra^ en zal
men door middel van een eenvoudig en onkostbaar bestuur de
vruchten kunnen plukken der groote opofieringen, welke voor het
bezit van deze landen zijn gedaan. /gr
Na deze beschouwingen omtrent den //inwendigen staats volgen
die over //uitbreiding van gebied//;
/i^Zonder veel meer buitengewone inspanaing van krachten dan die
welke de tegenstand van Bondjol heeft gevorderd, mag het er voor
gehouden worden dat op weinig na de uitbreiding van gebied is
verkregen, welke in 1833 door den Commissaris-Generaal Van den
Bosch als middel werd voorgeschreven om Sumatra aan de Neder-
landsche belangen dienstbaar te maken. Sommige landschappen blijven
er wel over, binnen welke geen onmiddellijk gezag wordt gevoerd,
maar zooveel is reeds gewonnen, dat de voortbrengselen van eeuige
808 sumatea's wbstkust van 1886 — 1840.
dezer streken de uitwegen zullen moeten volgen door welke zij onzen
handel toevloeien; terwijl die van andere door den loop der om-
standigheden en het verkregen overwicht als vanzelf min of meer
spoedig daarheen zullen worden geleid.
//In het eerste geval bevinden zich de districten, gelegen ten
Zuiden van de Fadangsche bovenlanden , onder de jrijkste van welke
schijnen te behooren Soengei pagoe, Balei Boekit en Korintji. Aan
den westkant grenzende aan onze strandbezittingen in de Sapoeloe
Boewah Bandar^ Ajer Hadji, Indrapoera en Moko-Moko, en aan de
oostkust de afwatering moetende volgen der Indragiri-, Djambi- en
Falembang-rivieren , zijn zij als verplicht het goud , hun voornaamste
en bijna eenig handelsartikel, in ruil van zout, grove lijnwaden,
ijzer enz. naar de marktplaatsen van ^s Gouvernements onderhoorig-
heden te voeren.
ffTot nu toe schijnen die districten wel is waar weinig voedsel
aan den handel te verschaffen, maar gedeeltelijk kan dit toe te
schrijven zijn aan de verwaarloozing van alle naar dien kant
strekkende betrekkingen. Sedert het jaar 1880 zijn de landschappen
langs het strand, uitgemaakt hebbende de Zuidelijke Afdeeling van
Padang, geheel uit het oog verloren, zoodat weinig meer bekend
is van den smallen handel die aldaar in vroegere tijden vrij levendig
werd gedreven. Niet-alleen op zichzelven, maar ook uithoofde van
hunne nabuurschap met de bovengenoemde binnenlandsche districten
kunnen zij belangrijk zijn , zoodat ik het nuttig geoordeeld heb een
onderzoek omtrent de aangelegenheden van die landen aan een ge-
schikt ambtenaar op te dragen.
//Onder de landen^ welke door omstandigheden geleid werden tot
de erkenning en opvolging van 's Gouvernements gezag , behooren
die der Batta's, oostelijk van Tapanoeli, Baros en Singkel gelegen.
Beeds op de twee eerstgenoemde plaatsen gevestigd, worden wij
van de laatstgemelde geweerd door de Atjehers, die zich daar nog
door geweld staande houden , maar niet lang meer tegen onze macht
en de grootere neiging der inlandsche bevolking voor ons dan voor
hun bestuur bestand zullen zijn. In onze bezetting van Baros zien
zij de voorbode van hunnen naderenden val , en hunne onlangs mis-
lukte aanslag op dezen post mag beschouwd worden als eene laatste
poging om hun wankelend gezag den verloren grond te doen herwinnen.
Ook hier is het dus te verwachten dat de binnenlanden nieuwe
bronnen zullen opleveren van handelsondernemingen, welke zich daar
als vanzelf zullen uitstrekken tot de meer noordelijke havens, waar
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 309
de opkoop van peper voordeeleu aanbiedt welke thans bijna geheel
door vreemden worden genoten.
^Ofschoon in het algemeen van gevoelen dat , na het
nuttig gebruik hetwelk van onze wapenen inde laatste jaren gemaakt
is , de indruk van hunne vermogende kracht reeds zooveel heeft uit-
gewerkt dat hunne onmiddellijke aanwending vooralsnog ten minste is
onnoodig geworden en voor het oogenblik zelfs in de gevolgen schade-
lijk zou zijn , moet ik als uitzondering daarop voorstellen de bij mij
bestaande overtuiging , dat 's GrouvernementS belang nog zal vorderen
de vermeestering van Singkel door middel van de milÜaire
macht.
^Schoon Sumatra's Westkust voor het oogenblik uit een
financieel oogpunt nog tot de lastposten behoort, bestaat er, naar
mijne overtuiging, alle grond om zich te vleien dat zulks nietlahg
het geval zal zijn en dat, door de invoering van goede orde, het
vermijden van alle nuttelooze oorlogen en de aanmoediging van cul-
tuur en handel, spoediger dan velen het verwachten, het doel zal
word«n bereikt, door den Minister van Koloniën aangewezen, om
de lasten van dit eiland uit zijn inkomsten te bestrijden.//
ZEVENDE HOOFDSTUK
• De houding v«n SingkaL. — Onse post te Baros bedreigd. — Voorrtellan
en bedxanng tot yeroTering yan Singkel. — De dood yan Boeps. — De vijand
uit den omtrek Tan Baroe yerdreTen. — Tapoea beaet. — Singkel Talt in onae
handen. — Oyereenkomat met TVoemon. — Zending Tan Junghnhn naar de
Battalanden. — Voorloopige regeling Tan het beatuur. — Regelingen , getroffen
met de hoofden Tan Simpang Kiri en Simpang Kanan.
Voorstellen Tan Herkus omtrent de organisatie Tan het oiTisl bestuur; be-
slissing der regeering. — De meening Tan Herkus omtrent de beaoldiging tsd
inlandsche hoofden. — Militaire oi^anisatie Toor de Westkust tsd Sumatra.
Toen Z. M. fregat De Zaan zich, in April 1838, voor Baros
bevond, bracht het ook een bezoek aan Tapoes en Singkel (20 en
23 April), ten einde de hoofden aldaar aan hunne aloude verplich-
tingen jegens het Nederlandsch gezag te herinneren en hen te be-
wegen. Baros verder met rust te laten.
Uit de Papers y relative to proceedingê of Nelherland Autharities
in the Island of Sumatra^ den 28n Mei 1840 door de Britsche
regeering aan het Lagerhuis overgelegd , blijkt dat de radja van Singkel
onmiddellijk na dat bezoek zich, om hulp tegen ons, wendde tot den
heer Bonham, gouverneur van Fenang, Singapore en Malakka.
Den In Mei 1838 schreef hij dezen een brief, waarvan ^ na de
gewone inleiding, de vertaling luidt als volgt:
//Van den tijd mijns vaders af, toen de heer Frince resident van
Natal was, tot aan den huidigen dag toe , hebben steeds vriendschap
en welwillendheid bestaan tusschen mij en het Britsche Gouvernement ;
zij zullen onveranderd blijven voortduren, te meer daar ik een arm
mensch ben van weinig macht.
^Nu verzoek ik den Gouverneur te mogen mededeelen dat de
Hollanders, zouder eenige reden of aanleiding, zich in mijn land
uitbreiden en voorts plannen maken om het aan te vallen. Ik ver-
zoek den Gouverneur , medelijden met mij te hebben en mij te helpen
op de wijze die voor zulk eene gelegenheid het meest geschikt is.
Ik vertrouw veel op 's Gouverneurs hulp , daar hij machtig is en groot. 4^
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 811
Deze brief, met de noodige beschouwingen naar Engeland gezonden ,
gaf aanleiding dat inlichtingen van de Nederlandsche regeering
werden gevraagd.
Deze werden gegeven bij brief van 18 Angnstus 1889, waarbij
de Minister van Buitenlandsche Zaken mededeelde dat Singkel,
evenals Baros, sedert 1666 tot het grondgebied van de O. I. Com-
pagnie behoorde, en dat onze uitbreiding op de Westkust van
Sumatra een gevolg was van den Padri-oorlog , die reeds meer dan
80 jaren duurde en niet gestaakt werd toen de Engelschen tijdelijk
Padang en onderhoorigheden bezet hadden.
Maar verder werd opgemerkt dat de Britsche autoriteiten niet
doordrongen waren van den geest van het tractaat van 18£4:
klachten van inland^che hoofden aan te nemen, hunne juiste of
onjuiste vermoedens te deehen, andere betrekkingen met hen aan
te knoopen dan die van den handel, — dat waren handelingen
waardoor aanrakingen ontstonden , die men juist had willen vermijden.
Evenmin als wij er aan zouden denken, langs welken weg ook, in
de zaken van het schiereiland Sumatra tusschenbeide te komen, —
evenmin behoorden de Britsche autoriteiten zich met Sumatra te
bemoeien.
De zaak bleef daarbij. Lord Falmerston verklaarde in de Parle-
mentszittingen van 27 Maart en 28 Mei 1840, dat de uitbrei-
ding der Nederlanders op Sumatra geene gronden van eenige reclame
opleverde.
Het ligt voor de hand, dat de radja, die reeds in 1838 hulp
tegen ons zocht, ons nog veel vijandiger gezind werd toen, een
jaar later. Baros door de onzen werd bezet. Weldra vernam men
dat de Atjehers te Tapoes en Singkel het herstel van ons gezag te
Baros met wangunst en wantrouwen aanzagen. Merkus berichtte
dienaangaande (brief aan den Minister van Koloniën van 4 Juni
1840 no. 295/86):
. . . >!'Green wonder ook , want zij konden niets anders verwachten
dan dat, Baros eenmaal genoegzaam versterkt zijnde, het Glouver-
. nement ook zijne rechten zou doen gelden op de meer noordelijke
kusten, en dat zij bijgevolg den invloed zouden verliezen dien zij,
tijdens eene langdurige verwijdering van het Európeesche gezag,
mei geweld over de inlandsche bevolking hadden verkregen.
/^Al spoedig gaf de civiele gezaghebber van Baros bericht, dat
door de Atjehers van Singkel en Tapoes werkelijk ontwerpen van
5« Volgr. V. 21
312 sumatra'8 westkust van 1836 — 1840.
overrompeling of verontrusting van den nieuwen post werden gesmeed.
Zoo tot behoud en betere vestiging van het gezag te Baros, als
uithoofde van het belang om in het algemeen ter bescherming van
handelsondernemingen de Atjehers in bedwang te houden , en eindelijk
nog ter bevordering van 's Gouvernements inzichten tot uitbreiding
der grenzen van zijn gebied naar dien kant , besloot de Gouverneur ,
zooveel mogelijk Tapoes en Singkel van den zeekant in te sluiten,
zich niet zonder reden vleiende, dat daardoor niet- alleen alle ver-
ontrusting van Baros zoude worden voorkomen , maar dat ook spoedig
de onderwerping der geheele kust tot Singkel volgen zou.
//Aan deze verwachtingen heeft echter de uitkomst niet beant-
woord. Hetzij de zeemacht, tot blokkade van Singkel gebezigd, te
zwak is geweest om den toevoer en K&ndel langs de kust te belem-
meren , of dat andere oorzaken er toe "hebben geleid om den maat-
regel zijn doel te doen missen * — zeker schijnt het dat de blok-
kade niet zooveel afbreuk heeft gedaan om als een vermogend
genoeg middel tot bereiking van het voorgestelde oogmerk te dienen.
AfOnderhandelingen werden wel is waar met den radja van Singkel
aangeknoopt; maar van zijnen kant waren zij zoo blijkbaar ontwij-
kend en enkel gevoerd met inzicht om tijd te winnen , dat het niet
moeielijk was te bemerken dat, zonder drang van bijkomende om-
standigheden of aanwending van dwang, zij nimmer tot het gewenschte
einde loopen zouden.
//Hiermede verliepen eenige maanden van het voorleden jaar; en
zoo wel hadden de Atjehers hun spel weten te bedekken, dat een
verraderlijke aanslag door hen werd ten uitvoer gebracht, voordat
de civiele en militaire gezaghebbers te Baros er de minste kennis
van hadden gekregen. In den nacht tusschen 9 en 10 October werd
het fort door eene aanzienlijke macht aangetast. Beter nog zou hare
nadering ongemerkt zijn gebleven , zoo de vijand niet eenige oogen-
blikken had verloren met de bestorming van het even buiten het
fort gelegen huis van den ei vielen gezaghebber , die het ter nauwer-
nood ontkwam. Dit oponthoud gaf de bezetting tijd om ter verdedi-
ding gereed te staan en de aanvallers met een zoo wel geregeld
vuur te begroeten , dat zij met het aanbreken van den dag moesten
aftrekken, meer dan 60 gesneuvelden achterlatende , en zonder eenig
1 Miohiels spreekt in ojn brief aau Merkus van 20 Januari 1840 n<>. 57 tsu
«ide weinige aotiYiteit bij de blokkade van Singkel en andere verkeerde hande-
lingen van de eeemaohttt waardoor de te Singkel en TnpoeB aanwezige Abjehere
djn tibegunstigd geworden in de uitvoering hunner vijandelijke voomemeuB.rr
sumatra's westkust van 1836—1840. 818
verlies te hebben veroorzaakt dan dat van evengemeld huis en van
een politiedienaar, die daar door een onzer eigen kogels werd ge-
troften. Den volgenden dag werd de vijand door een detachement
vervolgd ; en hem werd in het algemeen zooveel nadeel toegebracht ,
dat men zich mocht vleien, hem de lust benomen te hebben om
zich meer aan zulke aanslagen te wagen.//
Van een en ander had Merkus , bij missives van 12 en 24 November
1839 n«fl. 111 en 133/36 kennis gegeven aan den Grouvemeur-
Generaal. Hij betoogde daarbij de noodzakelijkheid om , ter bevestiging
van ons gezag aan de noordelijke kusten van Sumatra, Singkel te
veroveren ; doch was , naar aanleiding van eene met Michiels gevoerde
correspondentie over de toereikendheid der voor eene expeditie be-
noodigde strijdkrachten, tot het besluit gekomen dat die verovering
nog zou moeten worden uitgesteld totdat, voor het vervoer van
troepen naar de noordelijke kust , eene vermeerdering van maritieme
middelen boven het voor Sumatra bestemde getal zoude hebben
plaats gehad. Bij Gouvemements-besluit van 12 Januari 1840 n®.
10 werden dientengevolge Zr. Ms. schoeners Sylph en Argo voor
Sumatra's Westkust bestemd.
Nader betoogde Merkus bij missive van 7 Pebniari 1840 n^.
177/136, toen hij tijdelijk te Batavia vertoefde >, de dringende
noodzakelijkheid om onverwijld tot het nemen van krachtdadige
maatregelen tegen Singkel over te gaan. De Atjehers, voor eenen
aanval beducht, hadden deze plaats met blokhuizen en batterijen
versterkt; zelfs hadden zij, in het gezicht onzer versterking te
Baros, bentings opgeworpen die met geschut bewapend en met 5
^ 600 man bezet waren.
Een ernstige tegenstand was alzoo te wachten, en Merkus had
de zaak , na zelf de Noordkust tot Baros bezocht en den commandant
van Zr. Ms. korvet Iriton geraadpleegd te hebben , nader bij Michiels
ter sprake gebracht.
Deze meldde (dd. 20 Januari 1840 n^. 57) dat, wat de land-
macht betrof, de noodige troepen uit de aanwezige sterkte konden
geleverd worden en voor den aanval gereed waren, maar dat de
beschikbare zeemacht, gelijk reeds vroeger betoogd was, onvoldoende*
moest worden geacht; behalve de Sylph en de Argo was nog een
fregat of korvet met zwaar geschut dringend noodzakelijk, en een
stoomschip hoogst nuttig.
1 Hij kwam in het begin der maand Hei 1840 te Padang terug.
314 SUMATRa's WK8TKÜ8T VAW 1886 — 1840.
Merkns was van oordeel , dat alles moest worden gedaan om den
goeden afloop der expeditie te verzekeren : zoowel ter bevestiging
van het bij den inlander, sedert den val van Bondjol en van
Daloe-daloe , bestaande booge denkbeeld van de kracht onzer wapenen ,
welk denkbeeld de voorzichtigheid vorderde zooveel maar eenigszins
mogelijk te doen voortduren, als ter herstelling van den handel met
de meer noordwaarts gelegen peperhavens; eerst na verovering van
Singkel kon bovendien worden gedacht aan de invoering van in- en
uitgaande rechten enz. ten einde, althans gedeeltelijk, de opofferingen
te doen vergoeden welke onze vestiging te Baros noodig had gemaakt.
Nadat de commandant der landmacht (omtrent het vereischte ge-
schut) en die der zeemacht (omtrent de vermeerdering der zeemacht)
den 14»» en 19» Februari advies hadden uitgebracht en Merkus
nader (dd. 25 Februari 1840 no. 185/86) had medegedeeld dat de
expeditie het best zou kunnen geschieden bij den aanvang van den
a. s. Oostmoeson, omdat de van Batavia te zenden schepen dan
binnen weinige dagen te Padang zouden zijn , bepaalde de Regeering
bij besluit van 2 Maart 1840 no. 2, dat >/zoo spoedig mogelijk eene
expeditie met land- -«n zeemacht zou worden ondernomen , ten einde de
vijandige Atjehers van Singkel en , als een gevolg daarvan , van Tapoes
te verjagen en om te Singkel , in overeenstemming met de hoofden
des lands, eene militaire bezetting te leggen.*'
In het begin der maand April zouden daartoe , behalve de Argo en
de Sylph^ nog gezonden worden Z. M. fregatten Bellona qu Be Rupel
(deze ter vervanging van de korvet Triton)^ benevens Z. M. stoom-
schip Phoenvx:.
Het voor de expeditie van Batavia te zenden geschut bestond uit
8 ijzeren 18-ponders met affuit en munitie (2000 schoten) , benevens
een 12-ponder op cirkelaftuit voor de bewapening van den te Singkel
aan te leggen post.
De toestand te Baros was intusschen geenszins ten onzen gunste
veranderd; de plaats werd steeds door de Atjehers bedreigd , en Michiels
had langzamerhand — ook met het oog op de aanstaande expeditie
"tegen Singkel — de troepensterkte tot cc. 500 man opgevoerd , onder
bevel van den luitenant-kolonel J. J. Roeps. Den \^ Februari en den
28» Maart 1840 waren gevechten noodig om de Airjehers uit de
nabijheid te verdrijven (Lange, II, bl. 371 — 372); bij de laatstge-
noemde gelegenheid sneuvelde de dappere Roeps, die zich, vooral
in den Java-oorlog, een schitterenden naam had weten te verwerven.
sumatra'ö westkust van 1836 — 1840. 815
Een eenvoudig gedenkteeken , te Baros opgericht, houdt nog heden
ten dage de herinnering aan dezen hoofdofficier levendig.
De dood van Eoeps was aanleiding, dat Michiels de komst der
bovenvermelde vaartuigen niet afwachtte om zich in persoon — met
cc. 300 militairen — naar Baros te begeven, waar hij den 9» April
aankwam. Zijne bedoeling was nu, in de eerste plaats den vijand
uit de nabijheid onzer vestiging te verdrijven ; dit was noodig ^/voor
den zedelijken invloed, zoowel bij vrienden als bij vijanden^, en
ook om over een goed deel der te Baros aanwezige troepen voor de
expeditie tegen Singkel te kunnen beschikken.
Onze post te Baros lag aan den linkeroever der Soengei Batoe
Garigi; 's vijands versterkingen op cc. 800 Meters van daar, aan
zee. In den ochtend van 11 April was aan den rechteroever, op 700
M. afstand van de vijandelijke stelling, eene batterij opgeworpen,
gewapend met een 12-ponder en een houwitser, waaruit al spoedig
het geschut vuur geopend werd.
Twee colonnes, elk 200 man sterk, rukten daarop vooruit: de
eene langs het strand , de tweede door de wildernis welke door duinen
van het strand gescheiden was. Op 300 M. afstand der vijandelijke
sterkten kwamen beide colonnes Tveder samen op eene plaats aan het
strand, die eene goede gelegenheid aanbood voor de opstelling van
het geschut. Dit nam nu weldra hier eene nieuwe stelling in. Nabij
de eerste batterij (aan den rechteroever der Batoe Garigi) bleef de
reserve (200 man onder kapitein Bernhardt) standhouden.
Nadat ons geschutvuur dat des vijands tot zwijgen had gebracht ,
rukten de beide colonnes ten aanval op: de eerste naar het front
van 's vijands positie, de tweede naar de flank. Daar het strand eene
inwaartsche bocht maakte, kon ons geschut blijven doorvuren totdat
de eerste colonne, die niet door den vijand was opgemerkt, bij de
aan het strand gelegen benting was aangekomen. Deze werd nu be-
stormd en zonder veel moeite genomen.
Die colonne wendde zich nu naar de tweede, meer landwaarts
in , gelegen benting , welke niet door ons vuur geleden had en geheel
gesloten was. Daar de omtrekkende colonne te juister tijd aankwam ,
kon de aanval op die benting van verschillende zijden tegelijk
geschieden en was de vijand geheel ingesloten; de aftocht was
hem ormiogelijk, — van daar zijn hardnekkige tegenstand. Eene
bestorming werd beproefd, doch werd afgeslagen en de troepen
begonnen te wankelen. Michiels deed nu de reserve onder kapitein
Bernhardt oprukken, en daarna de bestorming op nieuw ondernemen.
816 sümatra's westkust van 1836 — 1840.
Deze werd thans met goed gevolg bekroond, doch //het was niet
dan over de lijken der bezetting dat de stelling veroverd wefd//:
men vond 78 dooden en nam 8 gewonden (Pedireezen) gevangen. «
ffOte&n een is het ontsnapte, — aldus schreef de commandant der
ezpeditionnaire zeemacht in zijn rapport.
Overhaast verliet de vijand nu ook zijne verdere stellingen, tot
Tapoes toe. In de zeer sterke positie te Kapala Oedjong liet hij
eene aanzienlijke hoeveelheid vivres en munitie, benevens zijn ge-
schat (een bruikbaar lang kanon van 6 B en een van 1^ S) achter;
die positie werd den 18^ April door de onzen bezet.
Twee dagen later rukten de troepen op tegen Tapoes, dat mede
in overhaasting door den vijand verlaten bleek; men vond daar 9
stukken ijzeren geschut , //als gewoonlijk door hun slechten staat voor
ons van weinig waarde.// De /i^zeer aanzienlijke/i^ kampong bestond
uit een aantal goede planken huizen en bood alzoo een goed verblijf
voor de troepen aan. Ook omdat Tapoes gezonder was dan Baros,
en de rivier en de reede gemakkelijker het in- en ontschepen toe-
lieten, besloot Michiels derhalve, hier de geheele macht voor de
expeditie tegen Singkel samen te trekken en te Baros slechts eene
bezetting voor de plaatselijke verdediging achter te laten.
Het duurde nog tot den 25» Mei, voordat tot den aanval op
Singkel werd overgegaan en die plaats zonder veel tegenstand in
onze handen viel (Lange, II, bl. 376 — 382). De Atjehers, geheel
ontmoedigd, staken hunne kampong in brand en vluchtten naar
Troemon. Met den radja van dit landschap, den 6^ Juni door
Michiels naar Singkel opgeroepen, sloot deze den 26i> dier maand
een tractaat, bestemd om Troemon, als zelfstandige staat, onder
onzen invloed, tot voormuur van onze bezittingen tegen Atjeh te
doen* dienen. *
Aldus was nu, langs de Westkust van Sumatra, ons gezag tot
aan de grenzen van Atjeh uitgebreid , en op goede gronden liet het
zich voorzien dat de binnen ^s lands gelegen landschappen zich van
lieverlede bij dat gezag zouden aansluiten.
Aangezien //de gesteldheid en ligging der onderworpen en nog te
^ Het boveoBteande it geput uit het door Miohieki dd. 13 April 1840 Ia. C.
ingediend rapport. Voor verdere — ook in dat rapport voorkomende — détaito
ne men Lange, II, bl. 87^—876.
' Zie onB opstel nOnse aanrakingen met Troemom*, in De Indische Qidt, 1888
II, bl. 1191.
sümatra's westkust van 1836 — 1840. 317
onderwerpen Battalanden in de meeste opzichten nog geheel onbekend
waren A^, en de kennis daarvan toch noodig was >9ften einde tot eene
behoorlijke en doelmatige regeling van het bestuur in die landen te
kunnen geraken//, machtigde de Grouvemements-commissaris Merkus
den Gouverneur van Sumatra's Westkust bij besluit vaji 27 Augustus
1840 no. 376/590 , den officier van gezondheid 2e kl, F. W. Junghuhn
in commissie te stellen tot. een topographisch onderzoek in de Batta-
landen en tot het inwinnen van verschillende berichten omtrent
de aangelegenheden dier landen, volgens eene door Michiels vast
te stellen instructie. Yoor deze zending ontving Junghuhn een
onbepaald verlof, met stilstand van alle inkomsten als officier van
gezondheid, doch met een daggeld van /15. — daags en vrije
transportkosten.
Aan deze commissie, die in ]840 en 1841 werd ten uitvoer-
gelegd, danken wij het bekende werk Die BcUtaldnder auf Sumatra ^
dat in 1847 het licht zag.
Voor eene voorloopige regeling kon intusschen niet op den uit-
slag van Junghuhn's onderzoekingen worden gewacht, en bij besluit
van Merkus van 31 Augustus 1840 no. 288/599 (goedgekeurd bij
Gouvernements-besluit van 11 Maart 1841 n^. 10) werd ten aanziei\
van het bestuur der Battalanden — 's Gouvernements bezittingen
ten Noorden en Noordoosten der residentie Ajer Bangis — in substantie
het volgende bepaald.
Aan het hoofd van dat bestuur werd gesteld een //hoofdgecom-
mitteerde voor de Battalanden^/ ; deze betrekking , tijdelijk vervuld
door den aan Merkus toegevoegden ambtenaar De Perez , werd nu opge-
dragen aan den heer A. L. Weddik , die De Perez als resident van
Ajer Bangis vervangen had.
De Battalanden werden verdeeld in 2 afdeelingen , waarvan Tapa-
noeli en Pertibi de hoofdplaatsen waren. Tot de afdeeling Tapanoeli
behoorden de kustlanden tot Singkel, met de daaraan grenzende
onderworpen of nog te onderwerpen districten, benenens Nias; te
Tapanoeli zou een assistent-resident, te Singkel een controleur 1® kl.,
te Baros een controleur 2® kl., op Nias een civiel gezaghebber ge-
vestigd zijn. De afdeeling Pertibi, onder een //gecommitteerde// —
de heer T. J. Willer — , bestond uit de districten Padang lawas,
Tamboesei, Panei, Bila en al wat, daaraan grenzende, verder aan
ons gezag was of zou worden onderworpen. Voor Panei en Bila
werd een controleur 2e kl. aangewezen.
De heer Weddik was inmiddels reeds naar Singkel gezonden , om
I
318 sumatba's westkust vah 1836—1840.
daar de zaken ook met de binnen's lands gelegen landschappen —
Simpang kiri en Simpang kanan, die zich na de verovering van
Singkel aan ons onderworpen hadden (Lange, II, bl. 38£) — fce
regelen. Hij kwam daar den 28° Augustus 1840 aan en schreef,
dd. lü September 1840 no. 1340/29, een verslag van zijne ver-
richtingen.
Het komt ons niet undienstig voor, hier een kort overzicht van
dat verslag te geven.
De hoofden der ffOeloe» waren opgeroepen en kwamen successief
aan^ zoodat 5 September de rapat voltallig was en de eerste ver-
gadering kon worden gehouden.
Uit Simpang kanan kwamen:
Radja Indra moelia ^^ / Badja Boangon moelia (yertef^enwooiv
» Setia Baki 8 l door Radja Boedjang)
Panghoeloe Selaton 'S ) » SeMa Pangaor
tt Limoee (veriegenwoordigd -g, j Panghoeloe Sim-Sem
door zijn neef Mohammed) * S f » Keijil, (vertegenwoordigd
^ door Si*Ketjiq)
Uit Simpang kiri:
I Radja Lela Setia / Radja Hoela Setia
•I Sitanor (vertegenwoordigd door ** 1 Panghoeloe Hoeda loengkit, (verte-
Radja Lela) Q| genwoordigd door Toekoe
Panghoeloe Maha (vertegenwoordigd ^ / Imam)
door Panghoeloe Moeda) ^J » Atjeh.
Radja Maha Soerat £ 1 Radja Boekit , (vertegenwoordigd door
\ Toekoe Oeloe Kampong)
Verder waren er nog eenige mindere hoofden.
Allen namen de voorwaarden aan waarop de onderwerping aan het
gezag van het Gouvernement was verlangd.
^Uithoofde van den grooten a&tand van Singkel waarop eenige
der hoofden resideeren^, werd bepaald dat ^de algemeene vergade-
ringen niet meer dan tweemaal ^sjaars zullen gehouden worden, en
wel te Singkel^. De hoofden zouden daartoe, zonder kosten voor
den lande, eene balei of vergaderzaal bouwen, op aanwijzing van
den te Singkel bescheiden controleur.
Zij verklaarden «^weinig met de tijdrekening bekend te zijnff en
verzochten dus voor die vergaderingen steeds tijdig een oproepings-
brief te mogen ontvangen. — Deze werd toegezegd; zij beloofden
dan steeds te zullen opkomen.
//In verband met de gegeven aanwijzingen en ten einde allen
achterdocht te vermijden/i' vergde de resident geen formeelen eed en
bepaalde hij zich tot eene duidelijke verklaring der verhouding met
bümatra's westkust van 1836 — 1840. 319
het Gouvernement //welke in hoofdelijken omvraag gebracht en
algemeen aangenomen werd//.
Daarna werd gehandeld over de middelen welke konden worden
aangewend om den handel te bevorderen ; het wederzijdsche voordeel ,
daardoor te verkrijgen , werd stevens als het doel der vestiging van
het Gouvernement te Singkel voorgedragen/!^.
De resident was zeer tevreden over den uitslag dezer besprekingen.
Aan de hoofden werd verder voorgesteld om een bij hen bekend
persoon als hoofd der vreemdelingen te Singkel aan te stellen; als
zoodanig werd voorgedragen Badja Solejman, broeder van den gewezen
radja van Singkel, om ook als tusschenpersoon in handelszaken te
fungeeren. ^Met het levendigst genoegen// werd deze voordracht
door alle aanwezigen aangenomen. (Goedgekeurd bij Gouv. Besluit van
13 Februari 1841 n«>. 18, met toekenning van eene bezoldiging van
/ 50. — 's maands).
Nadat de resident de //vrijwillige belofte// had verkregen dat zij
in alles zouden medewerken om den handel op Singkel uit te
breiden, gaf hij hun de toezegging om bij nadere kennismaking,
en wanneer de handel meer gevestigd zou zijn, over te gaan tot
het regelen der maandelijksche bezoldigingen welke het Gouverne-
ment gewoon was aan inlandsche hoofden toe te kennen welke zijn
gezag erkennen en het oprecht getrouw zijn. Daarbij werd hun
duidelijk gemaakt^ dat het ontvangen van zoodanige bezoldiging
geene andere verplichting oplegt dan eene oprechte medewerking in
al wat tot het welzijn van de landstreek kan bijdragen , en zij ver-
klaarden zich dan ook genegen zoodanige betaling te ontvangen
wanneer de handel nader op een gewenschten voet zou zijn gebracht.
Bij de verdere besprekingen bleek dat in alle opzichten bij de
hoofden der binnenlanden de wensch bestond om in vrede en rust
zich aan de leiding van het Gouvernement toe te vertrouwen , en
dat van hunne bedoelingen het beste resultaat in het belang van
den lande te verwachten was..
Zij kregen daarop geschenken en rottingknoppen.
Bij den aanvang en bij de sluiting der vergaderingen werden
steeds 7 saluutschoten gedaan.
Bij het afscheidsbezoek der hoofden werd ter gedachtenis aan
beide hoofden der Soengeis een kort schriftuur uitgereikt, waartoe
zij verzoek deden en dat door alle hoofden onderteekend werd.
In het algemeen , zeide de resident , had de gehouden vergadering
den gunstigsten uitslag gehad.
820 sümatra's westkust van 1836 — 1840.
Wij hebben , met de mededeeling van het vorenstaande , de chro-
nologische volgorde eenigermate verwaarloosd en haasten ons thans ,
terug te keeren tot de handelingen van Merkus gedurende diens
verblijf te Batavia.
llij deed daar, dd. 13 Maart 1840 n^. 195/341, een voorstel
betreflende de organisatie van het civiel bestuur ter Westkust van
Sumatra^ waarop, bij het Gouvernementsbesluit van 13 April d. a. v.
n^. 1 werd beschikt.
Het zou tot noodelooze uitvoerigheid leiden indien^ wij deze
bescheiden in hun geheel mededeelden; een overzicht daarvan zal
voldoende zijn.
Het betoog van Merkus kan als volgt worden geresumeerd.
De bij Besluit van 29 November 1837 no. 8 op voordracht van
generaal Cochius vastgestelde reorganisatie van het civiel bestuur was
nog grootendeels onuitgevoerd gebleven. Tegen de uitvoering had
zich van den beginne af aan verzet de nog voortdurende staat van
oorlog tot onderwerping der XIII Kota's en van den Toewankoe van
Tamboesei ; het wezenlijk en bijna volslagen gebrek aan bekwame
ambtenaren , en , ten derde , het spoedig gemis der residenten : Stein-
metz was door ziekte, Vriesman tengevolge van ontstane oneen igheden
naar Java teruggekeerd , en zij waren tijdelijk vervangen door amb-
tenaren zonder genoegzaam aanzien en kennis om den gebroken schakel
tusschen de mindere gezagvoerders en den Gouverneur te herstellen.
Dit gemis moest zich te meer doen gevoelen omdat , volgens de
organisatie van 1837 , de geringste gezag voerende ambtenaren , zonder
intermediaire macht ondergeschikt zijnde aan den resident, door de
gebrekkige voorziening in diens betrekking in onmiddellijke aanraking
moesten komen met den Gouverneur , waardoor , zoowel wegens de meer
belangrijke bezigheden van dezen , als soms door den verren afstand
waarop hij zich bevond , vertraging in den loop der zaken en gebrek
aan toezicht over geringe en onervaren ambtenaren moest geboren
worden.
De onvolledige invoering der organisatie was van zeer nadeeligen
invloed geweest op het verkrijgen van eenheid en kracht in het
civiel bestuur; dringend werd daarin voorziening vereischt, daar het
behoud van rust en vrede en de ontwikkeling van voorspoed en
welvaart op Sumatra voornamelijk afhing van eene behoorlijke rege-
ling en werking van dat bestuur.
Merkus had dus getracht al dadelijk, onder nadere goedkeuring
der BiCgeering, de noodige maatregelen te treflen. Zooveel mogelijk
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 321
behield hij daarbij de bepaÜDgen, vervat in het besluit van 1837,
maar hij had zich verplicht gezien , zich eenige belangrijke afwij-
kingen van de vroegere regeling te veroorloven.
In de eerste plaats was in het ooglóopend het gering verband tus-
schen het bestuur der Bovenlanden, welke in eene menigte land-
schappen zijn verdeeld ; deze landschappen stonden in geen de minste
onderlinge verhouding , en elk gezagvoerder moest zijne bevelen van
Fadang vragen of ontvangen. In de nieuwelings onderworpen landen
was van deze inrichting vertraging nog het minste nadeel : aan geene
aanzienlijke , over uitgebreid gebied gezagvoerende inlandsche hoofden
onderworpen, bestond er onder de bevolking der binnenlanden geen
eenheid van bestuur; elk landschap, elke kampong had eigen be-
langen en is zijne naburen vijandig. Werd deze geest in de hand
gewerkt door eene gelijke verbrokkeling van het Europeesch gezag,
zonder onmiddellijk en wakend toezicht van eenen hoogeren ambtenaar,
dan moest dit natuurlijk leiden tot grootere verwijderingen en belette
zulks de ineensmelting van belangen , waardoor de rust werd be-
vorderd en de mogelijkheid geopend tot voordeel ige gemeenschappe-
lijke ondernemingen.
Om dus aan het bestuur de klem te geven die daaraan ontbrak,
was het noodzakelijk , het geheele gebied onzer bezittingen op Sumatra
te onderscheiden in afdeelingen, over welke, naargelang van de
belangrijkheid harer bevolkingen en de meerdere of mindere moei-
lijkheid van beheer, adsistent-residenten of contr61eurs der 1® klasse,
en onder hunne bevelen al de tot die afdeelingen behoorende con-
troleurs of posthouders moesten gesteld zijn.
Daar het Gouvernement geene bemoeienis in de inlandsche huis-
houding verlangde en deze zelfs verboden was, zou bij den eersten
opslag het stellen van ambtenaren , die met de bevolking in nauwere
aanraking moeten komen , in schijn eene tegenstrijdigheid opleveren ;
doch zulks was niet het geval wanneer men bedenkt, dat eene inrich-
ting als de bedoelde op Sumatra nog onvermijdelijker was dan op
Java, omdat daar niet gelijk hier door middel van aanzienlijke
hoofden kon worden gewerkt.
Te vergeefe had men getracht daartoe te geraken. In Tanah
Datar, de zetel der zoogenaamde Menangkabausche vorsten, was dit
in den aanvang eenigszins gelukt, maar na de noodzakelijke verwij-
dering van den regent van Pagarroejoeng , die tot het vorstelijk
geslacht behoorde, zou het moeielijk zijn, zulks opnieuw te be-
proeven; in Agam had de gestelde en later overleden regent noch
322 SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
gezag, noch invloed weten te verkrijgen; in de L Kota^s was de tegen-
woordige regent minder in aanzien dan een gewoon liras- of districts-
hoofd, en zelfs in het land van Batipoe , waar het hoofd door 's Gonveme-
ments ondersteuning met zijne bevolking buitengewone voordeelen
genoot tot bezwaar der naburige districten , was het te voorzien dat
met het overlijden van den reeds bejaarden regent, de aanstelling
van eenen opvolger over het geheele landschap zwarigheden zal ont-
moeten. Naar een meer geconcentreerd bestuur was het streven geweest
der Padri's, en juist daarom was de Maleier, die er onder gedrukt
was geweest , zoodanig bestuur ongenegen. Hij noemde het strijdig met
de adat. Ten bewijze daarvan mocht o. a. strekken dat een der weinige
Fadrische hoofden, tengevolge der bevrediging in gezag gebleven,
de Toewankoe nan Tinggi der VIII Kota^s, zich niet dan met
moeite bij de hem ondergeschikte bevolking kon staande houden.
Instede dus van, gelijk op Java, talrijke bevolkingen van uit-
gestrekte landschappen door middel van een enkelen inlandschen
ambtenaar te leiden , werd op Sumatra de tusschenkomst van eene
menigte vereischt, welke dan nog den steun van het Nederlandsch
gezag behoefden om zich te doen gehoorzamen. Wat op Java door
den regent werd verricht , moest op Sumatra door Europeanen worden
uitgevoerd. Waren deze te gering in aanzien , zooals tot dusver het geval
was geweest , dan was hun invloed ook minder beduidend. Om deze
reden vooral moesten adsistent-residenteu met meer macht bekleed en
met meer vertrouwen vereerd worden dan de gezaghebbers.
Daarbij kwam, dat het dringend noodzakelijk was het civiel gezag,
althans tijdelijk, te verheffen, daar het gedurende den staat van
oorlog eenigszins in minachting was geraakt, zoowel door de onge-
schiktheid van zeer vele ambtenaren^ voor den dienst op Sumatra
van Java gezonden, als door het gering aanzien dat zij bij den
militairen stand genoten; een civiel gezaghebber werd veelal beschouwd
als eene ondergeschikte autoriteit, om koelie's te verstrekken en in
de behoeften der militairen te voorzien, en genoten daardoor bij de
bevolking weinig ontzag.
Merkus had daarom vermeend , de landen van Sumatra's Westkust ,
voor zoover zij genoeg bekend zijn om //eene regeling te ondergaan'»^,
te moeten verdeelen in de afdeelingen Padang, Tanah Datar, Agam,
L Kota's, XIII Kota's, Priaman, Ajer Bangis, Eau, Mandaïling
en Angkola, waarbij later zou gevoegd worden die der zuidelijke
districten van Padang. De meer noordelijke Battalanden komen nader
ter sprake.
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 323
Een tweede afwijking van de organisatie van 1837 werd noodig
geoordeeld ten aanzien van de grensscheiding der residentiën. Volgens
die grensscheiding strekte zich de tegenwoordige residentie Padang
uit tot de vallei van Koempoelan en Bondjol, terwijl die van Ajer
Bangis al de onderworpen landen ten noorden van de Massang
omvatte.
Deze verdeeling nu steunde meer op de natuurlijke grenzen dan
op den aard der bevolking. Wilde men deze laatste alléén in acht
nemen en dus de geheele Maleische bevolking bijeenhouden, zoodat
de residentie Padang, behalve Bondjol, ook de Ophirdistricten en
Eau zou omvatten, dan zou het gebied te uitgestrekt zijn geworden
om het geheel te overzien; en vermits ook die landschappen reeds
een overgang aanduiden van de Maleische tot de Batta-stammen ,
konden zij gevoegelijk onder de residentie Ajer Bangis blijven.
Bondjol , tot de toppen van het gebergte welke de vallei van Bondjol
van die van Loeboe Sikaping scheidt, behoorde in alle opzichten
tot de Padangsche landen; de bevolking is er zuiver Maleisch, en
bedoeld gebergte maakt de eigenlijke waterscheiding uit.
Tot de Padangsche landen, en wel tot Agam behoorende, zou
Bondjol onder beter toezicht staan dan de resident van Ajer Bangis
met mogelijkheid kon uitoefenen, en de meer aanzienlijke militaire
macht, voor de bezetting der naburige Padangsche Bovenlanden
bestemd , zou ingeval van nood werkzaam kunnen zijn zouder daartoe
door een zoover verwijderden ambtenaar (den resident van Ajer Bangis)
te zijn geroepen.
Eene derde, meer belangrijke afwijking van de organisatie van
1837 was de door Merkus noodzakelijk geachte afscheiding van het
plaatselijk bestuur der Padangsche Bovenlanden van dat van Padang-
zelf, — eene verandering, waarop de gouverneur Michiels bij missive
van 15 Maart 1888 no. 232 ook reeds had aangedrongen.
Alle de redenen, aangevoerd voor de aanstelling van adsistent-
residenten, waren van toepassing ten betooge van de noodzakelijk-
heid van de tegenwoordigheid van eenen resident in de Padangsche
Bovenlanden. Zonder dezen zou de samenhang ontbreken , die vereischt
werd tot instelling van een naar hetzelfde doel strevend bestuur,
terwijl met hem dat bestuur genoegzame eenheid, volledigheid en
kracht zou verkrijgen om op zich-zelf rust en vrede te behouden ,
verstoringen tegen te gaan en rijkdom te vermeerderen door ont-
wikkeling van landbouw en producten van den grond.
Door een voortdurend verblijf zou een resident zich in staat gesteld
324 sumatra's wbstkust van 1836 — 1840.
zien , om met de vele hoofden bekend te worden waarmede het
Enropeesch bestaur wel verplicht was in aanraking te komen , hunne
belangen te kennen en , bij hen , die van het Gouvernement te be-
vorderen ; om de onophoudelijke geschillen , welke tusschen de zoo
twistzieke Maleiers ontstaan, en dikwijls als^oorloopers te beschouwen
zijn van voorgenomen onlusten, tot hun genoegen te beslechten;
om door omgang en gedurige gesprekken den geest der bevolking^
na te gaan en langzamerhand, na verkregen vertrouwen, te
leiden; om verkeerde handelingen en verboden bemoeienissen van
ondergeschikte ambtenaren tegen te gaan; om bij eene bevolking,
welke niet gewoon is aan machtspreuken en willekeur toe te
geven, door kracht van redenen, voor welke zij veelal vatbaar
is^ den invloed te verkrijgen die noodig is om haar zoowel in haar
eigen voordeel als in dat van het Gouvernement te doen werken:
met een woord, om het eenig geschikt bestuur in te stellen
dat, zonder den kostbaren militairen dwang, de vruchten kan doen
inoogsteu welke het bezit der binnenlanden van Sumatra belooft op
te leveren.
Te Padang gezeten, onder eene gemengde bevolking welke het
eigenaardige der Maleische stammen verloren heeft, zou de resident
haar en haren geest vreemd blijven ....
Merkus wenschte dus een resident der Padangsche Bovenlanden.
Vermeerdering van personeel of uitgaven was daartoe niet noodig,
daar het plaatselijk bestuur van Padang en ommelanden door den
Gouverneur zelven of, onder zijne bevelen, door eene adsistent-
resident of magistraat — die tevens bij afwezigheid van den Gou-
verneur het plaatselijk gezag op zich zou nemen — kon worden waar-
genomen. Zoodanige regeling was in alle opzichten , zoo betoogde hij ,
doelmatiger dan de bepaling van 1837 , dat de Gouverneur zijn ver-
blijf in de Padangsche Bovenlanden houden zou.
De afdeeling Priaman , ofschoon in den letterlijken zin niet tot de
Padangsche Bovenlanden behoorende, diende bij het gebied vanden
aldaar te stellen resident getrokken te worden: in de eerste plaats
omdat de aard en de bemoeienissen van het bestuur geheel overeen-
komen met die der Bovenlanden , ten andere omdat de tot die afdee-
ling behoorende districten der XII en VII Kota's, welker bevolkingen ,
geheel aan zich-zelven overgelaten geweest, in goeden geest en lijd-
zaamheid veel te wenschen overlieten , door den resident der Boven-
landen onder een waakzamer toezicht te houden waren dan van Padang
mogelijk was. De landen van Priaman waren bovendien vatbaar voor
sumatra's westkust van 1836 — 1840. 325
dezelfde ontwikkeling van cultuur als de meer binnenlands gelegen
districten, — ook daarom was het raadzaam, de zorg daarvoor aan
denzelfden ambtenaar op te dragen.
Ontrent de Battalanden , Tapanoeli en Baros daaronder begrepen ,
merkte Merkus eindelijk op dat zi] , nog slechts kort geleden aan
ons gezag onderworpen . nog te onbekend waren om daarvoor nu reeds
regelingen te kunnen bepalen, en hij wenschte die landen daarom
//vooralsnog buiten eene bepaalde organisatie te laten'/. Van het
hoogste belang was het echter, grondig met die landstreken, hare
bevolking en alle verdere omstandigheden bekend te zijn; tot dat
einde was het niet genoeg een enkel ambtenaar, hoe kundig en
bekwaam ook , met het vereischte onderzoek te belasten , maar zouden
hem 2 k S voor die moeielijke taak berekende personen moeten
worden toegevoegd, die in onderscheidene richtingen en ook in de
onbezochte gedeelten der Battadistricten werkzaam zouden zijn Voor-
loopig had Merkus den resident van Ajer Bangis, De Perez, als
als hoofdgecommitteerde voor de Battalanden aangesteld; nader zou
moeten blijken of deze betrekking met die van resident van Ajer
Bangis verbonden kon blijven.
De voorgestelde organisatie — zoo schreef Merkus ten slotte —
zou wellicht in strijd geacht worden met den wensch naar eene >ymeer
eenvoudige en minder kostbare inrichting//, in de instructiën des
Ministers geuit. Maar hierop merkte hij aan dat de onderworpen
bevolking eenmaal gewoon was geraakt aan de leiding en het
gezag van Europeesche ambtenaren^ ondersteund door eene aanzien-
lijke gewapende macht; en dat het dus uiterst moeielijk zou zijn
om , bij de wenschelijke vermindering dezer laatste , die verreweg de
meeste kosten veroorzaakt, ook den band van het civiel toezicht,
zelfs in schijn , te vieren en daardoor wellicht bij kwal ijkgezinden de
hoop te doen ontstaan , dat pogingen tot verstoring der rust met gunstige
gevolgen voor hen zouden kunnen worden bekroond. Wanneer een-
maal, door gedwongen genot van vrede, aan den onrustigen, twist-
zieken geest van den Maleier een andere plooi gegeven en hij
langzamerhand zijne hoofden meer ondergeschikt en gehoorzaam zou
zijn — waarheen de verheflBng en bezoldiging door het Gouvernement
van die hoofden nu reeds blijkbaar leidde — , dan zou er mogelijk-
heid bestaan om het samenstel van het Europeesch bestuur te ver-
eenvoudigen; maar zoolang dat doel niet bereikt was, moest het
gevaarlijk worden geacht, den inlander meer aan zich-zelven over
te laten dan in de laatste jaren geschied was.
8E6 SUMATAA^S WESTKUST VAN 1836 1840.
Wanneer men bovendien het oog vestigde op de uitgestrektheid,
welke 's Gbüvemements bezittingen op Sumatra reeds hadden ver-
kregen, dan konden drie hoofdambtenaren, met 8 ^ 10 adsistent-
residenten, geen te groot aantal leiders der op zulk eene oppervlakte
verspreide bevolking worden geacht.
Naar aanleiding der in het kort medegedeelde beschouwingen en
voorstellen besliste de Begeering bij haar besluit^ van 18 April 1840
no. 1 als volgt.
Eerstelijk. Voorloopig en onder nadere goedkeuring des Konings
te arresteeren de volgende bepalingen ;
lo. Het grondgebied, uitmakende het Gouvernement der West-
kust van Sumatra, met uitzondering der Battalanden ten aanzien
van welke nadere bepalingen zullen worden gemaakt, zal zijn ver-
deeld in de navolgende afdeelingen, samengesteld uit de daarbij
genoemde districten:
Padang en ommelanden: Pau, Kota tengah en Troesan;
Padangsche Zuider-districten : Batjau, Salido, Painan^ Batang
Kapas, Tello, Tarata, Sirantei, Priangpara, Kambang, Plangei,
Soengei toenoe, Pangisan^ Ajer Hadji, Indrapoera;
Priaman : Priaman di ilir , Priaman di oeloe , Pilobang , Oelakan ,
TX Kota, Loeboe along, VII Kota's, V Kota's, X Kota's , Tikoe ,
Mengoppo, Bawan en Kragan, Katiagan;
Tanah Datar: Tanah Datar, XX Kota's, IX Kota's, Semawang,
Batipoe ;
Agam: Agam, Matoea en IV Kota's, Danau, VI II Kota's, VII
Loerahs, Bondjol, Bindjai, IV en VI Kota's;
L Kota's: L Kota's, Halaban, Lintou, Boea, Kota toedjoe.
XIII Kota's;
Ajer Bangis, Natal en de landen strekkende tot den eersten
binnenlandschen bergketen tot de Ophir-districten en de strand-
districteu tot Katiagan;
Ban: Bau, Loeboe Sikaping, Ophirdistricten en de landen ten
Oosten van Bau gelegen , voor zoover deze aan 's Gouvemements gezag
geacht kunnen worden onderworpen te zijn;
Mandaïling en Angkola: Groot Mandaïling, Kiein Mandaïling,
Angkola, Oeloe, Pekanten.
De grensscheidingen van al deze afdeelingen zullen, voor zooveel
noodig, door den Gouverneur van Sumatra's Westkust, op voor-
dracht der residenten worden geregeld.
SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 327
2^. De afdeelingen Padang en Zuiderdistricten, en de Batoe-
eilanden zullen , ook voor zoover het plaatselijk beheer aangaat , staan
onder het onmiddellijk gezag van den Gouverneur van Sumatra's
Westkust, en bij afwezigheid van dezen, onder dat van den adsistent-
resident en magistraat van Padang.
30. De afdeelingen Tanah Datar , Agam , L Kota's , XIII Kota's en •
Priaman zullen uitmaken de residentie der Padangsche Bovenlanden;
40. De afdeeling Ajer Bangis, Rau, Mandaïling en Angkola
zullen uitmaken de residentie Ajer Bangis;
50. Het civiel gezag over de Battalanden , ten Noorden en Noord-
oosten der residentie Ajer Bangis gelegen, voor zoover deze onder
's Gouvemements gebied behooren of zullen worden gebracht, zal voor-
loopig en totdat het bestuur bepaaldelijk zal kunnen worden geregeld ,
opgedragen zijn aan eenen hoofdgecommitteerde onder eene speciale,
hem door den Gouvemements-commissaris uit te reiken instructie;
60. Het personeel van het algemeen bestuur van het Gouverne-
ment van Sumatra's Westkust te bepalen overeenkomstig het door
den Gouvemements-commissaris voorgedragen ontwerp;
70. enz.
Tefi tweede. Goed te keuren , dat de voorschreven bepalingen reeds
gedeeltelijk door den Gouvemements-commissaris zijn ingevoerd.
Uit het boven sub 60 bedoelde ontwerp teekenen wij aan dat,
behalve de Gouvemeur en de residenten , het personeel van het binnen-
landsch bestuur zou zijn samengesteld als volgt.
B.esidentie Padang :
te Padang , een adsistent- resident , magistraat ;
in de Zuidelijke afdeeling, een controleur 1® klasse, met een con-
troleur der 3e klasse te Ajer Hadji of Indrapoera;
op de Batoe-eilanden , een posthouder.
Bicsidentie Padangsche Bovenlanden:
in de afdeeling Tanah Datar, een adsistent-resident of controleur
1® klasse met een surnumerair '/om langzamerhand opgeleid te worden
voor den dienst van Sumatra'/, en een controleur der 2® klasse voor
de XX en IX Kota's;
in de afdeeling Agam, een adsistent-resident of controleur l^kl. met
een surnumerair, een posthouder te Matoea, een controleur der 3® kl. voor
,de Danaudistricten , een posthouder in de VITT Kota's , een posthouder
der VII Kota's, een controleur der 1® klasse te Bondjol en een con-
troleur der 2e klasse te Padang Pandjang voor de IV en VI Kota's;
6« Volgr. V. 22
328 SüMATRA*S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
in de afdeeling de L Kota's: een adsi-^tent- resident of controleur
der Ie klasje met een sarnatnerair , een controleur der 3® klasse voor
Halaban en Lintou, en een idem voor Boea en Kota Toedjoe;
in de afdeeling . der XITI Kota's : een controleur der 1® klasse ;
in de afdeeling Priaman: een adsistent-resident of controleur der
Ie klasse met een surnumerair en een controleur der 3® klasse te Tikoe.
Eesidentie Ajer Bangis:
in de afdeeling Ajer Bangis: een controleur 1® klasse te Natal ;
in de afdeeling Bau: een adsistent-residentof controleur Ie klasse,
een controleur der 2® klasse en een surnumerair;
in de afdeeling Mandaïling en Augkola : een adsistent-resident met
een surnumerair, een controleur der Ie en een controleur der 3e klasse.
Battalanden :
Een hoofdgeoommitteerde, met een controleur 2e klasse te Tapa-
noeli en een idem te Baros.
Omtrent de voorgestelde organisatie merkte Merkus op, en hij
wees daarop nog nader in zijn brief aan den Minister van Koloniën
dd. 1 Juni 1840 no. 293/343 waarbij hij de stukken aanbood , dat
het voor bezittingen gelijk die van Sumatra, welke nog kort onder
ons gebied waren gebracht, niet wel mogelijk was regelingen te maken
welke als bestendig konden worden beschouwd.
>/Meer dan waarschijnlijk is het dat, evenals de vroeger ont-
worpen organisatie, de thans door mij voorgedragene naar omstan-
digheden en na bevinding van gebrekkige of onvolledige werking,
wijzigingen en veranderingen zal moeten ondergaan. Niet dan na
verloop van jaren en de daardoor verkregen meerdere ondervinding
en kennis dan men zich nu redelijkerwijze mag vleien te bezitten,
zal men ^r toekomen om een bestuur in te richten , niet-alleen vol-
doende aan de behoefte der landen, maar ook geëvenredigd aan de
voordeden die zij kunnen opleveren. ^i^
Kortelijk zij hier verder vermeld, dat volgens een verslag van
Merkus, dd. 14 Maart 1840 no. 196/343, de door Vanden Bosch
bevolen maatregel tot betere inrichting van het inlandsch bestuur
door bezoldiging der hoofden van de bevolking, gunstig had gewerkt;
vetanderingen daarin zouden nadeelig op de gemoederen vaii sommige
hoofden kunnen werken, en het was integendeel raadzaam op den
ingeslagen weg voor te gaan , ook ten aanzien van de hoofden in de
sedert 1836 onderworpen districten en in Priaman. De hoofden van
SUMATltA^S WBSTKÜST VAN 1836 — 1840.
829
Priaman, die tot dusver waren gebleven //buiten de gunst aan de
naburige hoofden toegekend//, moesten ^om die reden minder handel-
baar worden geacht.^
De Begeering vereenigde zich, bij haar besluit van 8 Juni 1840
no. 12, met deze beschouwingen.
Inmiddels was ook — op voorstel van kolonel Michiels dd. 4
Februari 1840 n^. 162/9, in enkele opzichten gewijzigd door den
commandant van het leger — eene nieuwe organisatie der infanterie
op Sumatra^s Westkust vastgesteld bij Gouv. besluit van 27 April
1840 no. 1.
Het schijnt ons wenschelijk van de daarbij bepaalde ^strategische
indeeling der sterkten , mitsgaders der punten waar de mobiele machten
liggen geconcentreerd 'ï' , een eenigszins uitvoerig overzicht te geven.
In de eerste plaats achtte Michiels de bezetting noodig van een
aantal punten in de centrale operatiebasis, loopende van Moeara
Panas in de XIII Kota's tot Pitjir Koling in Angkola, ongeveer
evenwijdig met het Oester- en Westerstrand van Sumatra. Die
punten — meest alle hoofdplaatsen van districten of in het midden
van hunne rijkstbevolkte gedeelten gelegen — moesten bezet worden
voor de oplegging van krijgs- en mondbehoeften^ en als onmisbare
rustpunten voor transporten en marcheerende troepen. Zij waren
bovendien noodig als uitgangspunten bij eventueelen opmarsch naar
de oostwaarst gelegen, nog onafhankelijke landen.
In die i/ centrale operatie-basis ^r zouden besset worden;
Moeara Panas met 1 Offic. en 50 man, als gelBoleeird punt aan de snidelqke grens.
Padang Riboe-nboe , . . . met het halve Ie bat. inf. omdat het lag
op de grensen der XIII , XX en IX Elota's
en de groote wegen dier landsohappen
«oh hier kiliialen.
en het kalT« Ie bat. inf. als befatbende
de depdtmagasifiion ^r bovenlanden.
als oentraalpunt in Agam, van sedelijken
invloed door onse reeds oad« vestigi&g
aldavr.
als de sleatel van den pas langs het meer
van Manindjoe naar de binnenlanden ;
observatiepost tegen de TUI Kota's, die
eene overoude veete t^en de Danau-
distrioten hebben.
De beaetting van dit oentraalpunt der
yin Kota's versekert den weg naar Loe-
boeq Ambalo (benedenlanden).
Goegoeq Malintang » 1 » » 75 »
Fort de Kook
Matoea
Soengei poear
50
50
50
Over te brnigen ... 5 Offlo. en 975 m^.
830
sumatra's westkust tan 1836 — 1840.
Overgebnohb ... 6 OfBo. en 275 man.
Piaang met 1 » » 26 » ffier kruiaen «ioh de wegen van de Vm
ELota's , Vn Loerah'B en Bondjol ; de poab
is yan belaug voor de passage over de
Loeboeq Sikaping » 1 i »
Batoe Bedindit » 1 > i
Loender » 1 » »
50
25
52
Kota Gen. Coohius i 2 i » 75 » De tijd is nog niet gekomen om de be-
setting van Bondjol op te heffen, maar
de moreele invloed van dese plaats is
reeds verdwenen.
» Voorname sohakel in de operatie-basis.
» Tusschenpost.
» en het halve 11e bat. inf. — Loender
is een vooniame sohakel in de operatie-
basis en ligt op de vereeniging van de
tweede groote sijdélingBohe commimioatie
van Ajerbangis met dese. Van Loender
loopt een weg Oostwaarts.
» Centraalpont van de voornaamste kam«
pongs in het district Rau.
» ) Dese twee puuten sijn noodig voor het
«(verband der operatie-basis; BJ liggen
veel te ver van elkander , doch tiiss<^en-
posten worden niet noodig geaoht omdat
men rekenen mag op de trouw der be-
volking.
» Noordelijk steimpnnt der operatiebasis »
gesneden door den gemeensohapsw^ van
het Wester- naar het Oosterstrand. Uit-
gangspunt bij operatiën tegen de Batta-
landen.
677 man (gamüsoensbataljon) en 1^ veldbataljou.
Rau
Kota Kopan
Fort Elout
Pitjir Koling
» 1 »
» 1 »
» 1 »
50
50
25
50
te aamen ... 15 Offic. en
In de tweede plaats was
oostelijke vrije landen.
Daartoe werden bezet:
Sidjoendjoeng met 1 OfBo.
Tandjong Ampalo » 1 »
Boea 11»
Paja oombo i . . .
Pau Datar » 2 »
Fort Van der Oapellen » 1 >
noodig een cordon voorposten tegen de
en 50
» 25
» 50
60
50
het 10e bataljon infanterie.
De besetting van deae plaats — nu
nog behouden w^ens den moreelen
invloed der plaats als de hoofdaetel
van het vroegere Menangkabausohe rijk
en als de aetel oneer eerste besetting
in de Bovenlanden, zou nader kunnen
vervallen bij eene goede besetting in
de L en de XX Kota's en te Gbegoeq
Malintang.
6 Offio. en 235 man (gamiaoensbataljon) en een veldbataljou.
sumatra'^s westkust van 1836 — 1840.
331
Met uitzondering van Port Van der Capellen was de bezetting
der hier genoemde posten ook wenschelijk omdat het daardoor ge-
vormd cordon liep door de districten waar de zwaarste oorlogen
gevoerd waren en zich de meest geconcentreerde en meest krijgs-
haftige bevolking bevond.
In de derde plaats werd bezetting vereischt van de volgende
strandposten :
Poéloe Tjinko
met 1 (
>ffloi<
ir en 25
man.
Tweede poet in de
Zuidelijke afdeeling
»
1
»
»
25
9
op nader aan te wijaen plaats.
»
6
»
»
150
9
met het 6e bataljon infanterie.
Friamttn
»
1
>
»
50
9
Eajoetanam
1
—
»
>
26
9
EatiagMi
»
—
»
»
25
9
PaMumftD
»
1
»
>
25
9
AjerUngiB
1
2
>
»
76
9
•
NatiJ
1
1
»
»
60
9
Tapanoeli
»
S
»
»
60
9
en bet halve 11e bataljon.
(oyer to brengen naar den
▼Mtenwal,teSiboga)
Bam
»
2
»
»
100
9
Singkel
9
3
»
»
150
9
Goenoeng SitoU (Nias)
9
1
»
9
50
»
te samen '
21
»
9
820
»
(gamisoensbataljon) en 1) veld-
bataljon.
Eindelijk werden nog eenige posten noodig geoordeeld langs groote
zijdelingsche gemeenschapslijnen en langs de linie van Daloe-daloe;
ofschoon deze plaats reeds veel van haar moreelen invloed verloren
had, meende men dat, wanneer zij verlaten werd, de verslagen
vijand zich nieuwen aanhang zonde kunnen verschaflen.
De bedoelde posten waren:
Paja met 1 Offlo. en 25 man , als tuiachenpoBt tuuoh. Padang en Solok.
9 9 Ajer BangiB en Loender.
9 9 Siboga en Pitjir Koling.
hoofdpost in Padang Lawas.
tuflflohenpoBben op den w^ van Pertibi naar
onse beaetting te Kota Panei op de Oost-
kUBt.
tnaaohenpoBtea op den weg van Pertibi naar
Daloe-daloe.
Tjobada 9 1
9 85
9
Hoeraba > 1
9 25
9
Pertibi 9 2
9 80
»
Sioppo 9 —
9 15
9
KotaPinang 9 1
9 25
Silimbing 9 1
9 85
Kota Panei
of Bfla 9 2
9 119
AjerKabara 9 —
9 15
9 \
9 15
9 f
9
Padang be-
1
noengang * —
9 15
9 )
Daloe-daloe 9 1
9 75
te aamen 9 10Offic.en479man.
332 somat&a's westkust van 1836 — 1840.
In totaal wareu dos voor de besettiDg van Sumatra^s West-
kust aan infanterie noodig vier veldbataljons , benevens een gar-
nizoensbataljon, sterk 52 officieren en 2211 manschappen. Dit
/sfgamizoens-bataljon^r droeg den naam van 7^ afdeeling van bet
algemeen depot.
£ene optelling doet zien, dat de troepen over niet minder dan
46 garnizoenen verspreid waren.
ACHSTE HOOFDSTUK.
Instmotiën voor den GouTerneur en de reflidenten. — Uitlegging, door
MerkuB gegeven aan arfc. 7 der instruotie voor den Gouvemeur. — Opmer-
king van Michielfl dienaangaande. Zijne meening omtrent Herkvs en omtrent
hetgeen verder behoort te geschieden. — Verbond van vriendflohap met
Korintji. — Wijzigingen in de organieatie van het bestuur. — Vrees voor aan-
vallen der Atjehers op Singkel. — Aftreding van Herkus als Gouvernements-
oommisBaris.
Na zijn terugkeer ter Westkust van Sumatra ontwierp de Gou-
vernements-commissaris Markus instructiën voor den Gouvemeur en
de residenten. Hij stelde deze, onder nadere goedkeuring der Indische
Begeering, vast bij zijn besluit van 3 September 1840 n». 289/612,
doch verzuimde die goedkeuring te vragen. Als Gouverneur-Generaal
kwam hij in het begin van 1844 op de zaak terug , en bekrachtigde
hij, na den Baad van Indië te hebben gehoord, bedoelde instructiën
nog bij zijn besluit van 6 Maart 1844 n<'. 12.
Wij laten hier beide instructiën volgen '.
Instructie voor den Gouvemeur van Sumatra^s Westkust.
Artikel Een, De macht en de bevoegdheid van den Gouvemeur
van Sumatra's Westkust zijn hoofdzakelijk omschreven in het Derde
Hoofdstuk van het Beglement op het beleid der Begeering in Neder-
landsch-Indië (Staatsblad 1836 no. 48), art. 60—58.
Artikel Twee, De Gouvemeur zal bovendien als ziju eerste plicht
aanmerken, de verdere voorschriften van het Algemeen Beglement
op het beleid der Begeering en alle andere bestaande algemeene en
^ Sj werden bij Qoavemementebesluit van 11 Februari 1870 n<». 8 ingebrokkon omdat
zij in versohiUende opaohten deeUi verouderd , deela niet meer toe te paaien waren.
Krachtena Indiaoh Stbl. 1861 n<>. 44 werd nu voor Sumatra's WeRtkust van toe-
paasing de inatnictie voor de hoofden van gewestelijk bestuur op Java e&Madura.
(Ind. Stbl. 1869 n». 102 en 1867 n«. 114), behoudens dese wijaiging (Ind. Stbl 1870
vfi, 26) dat de secretaris van het gouvernement als tijdelijk vervanger van den
gouvemeur optreedt.
334 sumatba's westkust van 1836 — 1840.
bijzondere verordeningen en bevelen , zoowel als die welke nader door
den Gouvernenr-Generaal znllen worden uitgevaardigd, stiptelijk na
te komen en door zijne ondergeschikte ambtenaren te doen nakomen.
Hij mag zich nimmer eenige vertraging, schorsing of afwijking
daarvan veroorloven.
ArtiJcel Drie. In het bestuur der tot zijn gouvernement behooreude
landen zal hij zich regelen naar de beginselen, voorgeschreven bij
besluit van den Commissaris-Generaal van 11 October 1833,no. 310,
en de daarmede overeenstemmende aanschrijvingen.
Artikel Vier. Over alle politieke aangelegenheden en onderwerpen
van algemeen bestuur correspondeert hij onmiddellijk met den Gouver-
neur-Generaal, en over zaken, betreffende het gewoon beheer, met
de hoofden der departementen tot welke zij behooren.
Artikel Vijf. Wanneer hem de functiën van militairen comman-
dant niet zijn opgedragen , zal de Gouverneur , behoudens de macht ,
hem bij art. 51 van het Reglement op het beleid der Regeering
over alle civiele en militaire autoriteiten toegekend, zich in zijne
verhouding tot de militaire macht stiptelijk gedragen naar het besluit
van de Commissarissen-Generaal van den 5» Januari 1817 (Stbl. no. 1).
Artikel Zes. Ingeval de noodzakelijkheid zal zijn gebleken, dat
tot behoud of herstel van rust het gebruik van gewapende macht
noodzakelijk is geworden, zal hij, na zijne ontwerpen aan den mili-
tairen commandant te hebben bekend gemaakt, de uitvoering daarvan
aan hem overlaten.
Artikel Zeven. In geen geval zal hij militaire expeditiën mogen
doen ondernemen zonder voorkennis en toestemming van Gouverneur-
Generaal.
Artikel Acht. Als hoofddoel van zijn bestuur zal hij aanmerken
het behoud van vrede en rust, de ontwikkeling en uitbreiding van
cultuur en van alle bronnen van rijkdom , de bevordering van handel
en, door die middelen, vermeerdering van 's lands inkomsten.
Artikel Negen. De bevolking ter Westkust van Sumatra, volgens
bepaald voorschrift van het besluit van den Commissaris-Generaal
dd. 11 October 1833 no. 310 in het volkomen bezit harer politieke
en huishoudelijke rechten gebleven zijnde, volgt daaruit, dat onder
haar geene andere politie en rechterlijke macht moet worden uitge-
oefend dan bij dat besluit is voorbehouden.
De Grouvemeur zal toezien en zorgen dat deze bepaling stipt worde
nagekomen.
Artikel Tien. Aan hem is de bevoegdheid niet toegekend om, bij
süiCltra's westkust van 1836 — 1840. 835
wijze van politieken maatregel , ingezeteneu , hetzij zij tot de inland-
sche bevolking behooreu , dan wel Europeanen , Chineezen of andere
vreemdelingen zijn , van het gebied van Sumatra^s Westkust te ver-
wijderen, dan wel van het eene gedeelte van het gebied naar het
andere te verplaatsen.
Wanneer de dringende noodzakelijkheid van zoodanige maatregel
mocht bestaan, zal hij daartoe eene gemotiveerde voordracht doen
aan den Gouveinenr-Generaal.
Artikel Elf. Geene andere belastingen mogen worden geheven dan
de reeds bestaande , of zoodanig als nader op last van den Gouverneur-
Generaal zullen worden ingevoerd.
Artikel Twaalf. Ten aanzien van het beheer van 's lands goederen
en gelden en hunne verantwoording zal de Gouverneur opvolgen en
doen opvolgen alle daaromtrent bestaande bepalingen , en wel bijzonder
zooals die zijn voorgeschreven bij de resolutie van 29 December
1831 no. 13 (Stbl. no. 71), alles met zoodanige wijzigingen als hem
voor Sumatra's Westkust bekend zullen zijn gemaakt.
Artikel Dertien. Aan den Gouverneur is de controle over de be-
grooting opgedragen, en aan den adsistent-resident van Padang en
aan de residenten ieder voor zoover hunne afdeeling of residentie
aangaat.
Artikel Veertien. De ambtenaren, ter Westkust van Sumatra dienst-
doende, zullen blijven in de betrekkingen waartoe zij bij de Gou ver-
nementsbesluiten zijn bestemd ; ingeval van dringende omstandigheden
zal de Gouverneur evenwel ook anders over hen kunnen beschikken ,
en in de opengevallen posten zal hij bij voorraad door verplaatsingen
kunnen voorzien. Hij zal in die gevallen zijne beschikkingen onmid-
dellijk onderwerpen aan de goedkeuring van het Gouvernement.
Artikel Vijftien. De Gouverneur zal alle maatregelen, welke de
bedoelingen van het Gouvernement ter Westkust van Sumatra en
's lands belangen kunnen bevorderen , maar tot welker invoering hij
niet bevoegd mocht zijn, aan het Gouvernement voorstellen.
Artikel Zestien. Hij zal zijne aandacht bijzonder vestigen op :
a. Het aanleggen en onderhouden van goede wegen en bruggen,
daarbij in aanmerking nemende hun wezenlijk nut en de meer of
mindere middelen en bezwaren der bevolkingen;
b. de invoering van uienwe takken van cultuur en de uitbreiding
van de reeds bestaande;
c. de bevordering van den handel met de landen, die niet on-
middellijk aan 's Gouvernements gezag zijn onderworpen;
336 • sümatra's westkust van 1836 — 1840,
d, het openen van veilige commanicatiën met die landen;
e, de vermeerdering en verbetering van transportmiddelen, zoowel
door aanmoediging der bevolking tot koeliedienst tegen loon, als
door de invoering van lastdieren;
f, het aanmaken of bezorgen van bouwmaterialen, als kalk, ge-
bakken steenen en houtwerken;
g, het opleiden van inlanders, hetzij Maleiers, Javanen of Niaasers
of andere vreemden tot ambachtslieden;
h, de vermeerdering van levensmiddelen en de vermindering hunner
prijzen;
i. de verbetering van het postwezen.
Artikel Zeventien. De Gouverneur zal den Gouverneur-Generaal door
bijzondere berichten bekend maken met alle belangrijke gebeurtenissen
of met zijne als zoodanig te beschouwen handelingen.
Artikel AcAtien, Hij zal voorts van al zijne besluiten, bevelen en
verrichtingen dagelijks aanteekening houden en het register daarvan
telkens drie maanden aan den Gt)uvemeur-Generaal zenden, verge-
zeld van eene lijst, aanwijzende den korten inhoud van de onder-
werpen , over welke speciale berichten , hetzij den Gouverneur-Gene-
raal , of aan de hoofden van departementen zijn aangeboden.
Artikel Negentien, Jaarlijks zal hi] aan het Gouvernement indienen
een algemeen staatkundig, administratief en financieel verslag, ver-
zegeld van zijne beschouwingen over de vorderingen en vooruitzichten
des bestuurs. De voorstellen, welke daaruit mochten voortvloeien,
zullen evenwel ieder aËBonderlijk moeten worden behandeld en
ingezonden.
Artikel Twintig Bij dat verslag zullen moeten worden overgelegd
de jaarlijksche verslagen , welke door de residenten aan den Gouverneur
zullen worden gezonden.
Artikel Een en tiointig. De Gouverneur vermag geen handel te
drijven of belang te hebben in eenige besteding, leverantie, ver-
pachting van goederen, rechten of middelen, of in eenige zaken
waarover met den lande om winst of voordeel eenige handeling wordt
aangegaan. Hij mag ook geene ordonnantiën of schuldvorderingen
ten laste van den lande koopen of voor zijne rekening nemen.
Artikel Twee en tmntig. De meer bijzondere plichten van den
Gouverneur en zijne verhouding tot andere inrichtingen^ coUegiën
en ambtenaren zijn bij afzonderlijke lastbrieven of besluiten bepaald.
Artikel Drie en twintig. Bij overlijden , afwezigheid buiten het
gebied van het Gouvernement, ziekte of andere wettige verhindering,
sümatra's westkust van 1836—1840. * 337
zullen de functiën van Gouverneur bij voorraad worden waargenomen
door den resident der Padangsche Bovenlanden, die desniettemin in
dat geval zijne residentie zoo weinig als mogelijk zal verlaten.
Arükol Vier en imintig, Bekalve den bij besluit van 10 December
1827 (Stbl. n®. 115) voorgeschreven eed zal de Gouverneur nog
afleggen den navolgenden:
^Ik zweer dat ik in de oefening mijner ambtsplichten mij steeds
met alle getrouwheid en ijver kwijten zal en in. achtnemen de
algemeene en bijzondere bevelen, mij ten voorschrift gegeven of
gegeven zullende worden; dat ik wijders het belang van den lande
zal behartigen, en alle ingezetenen onder mij met rechtvaardigheid
zal behandelen en zonder aanzien van persoon^ zonder gunst of
ongunst, vriendschap of vijandschap, de plichten, mij opgelegd,
vervullen zal en daarvan om lief noch leed zal afifijken; dat ik
voor alles doen zal, wat een getrouw Gouverneur schuldig is en
behoort te doen.^
Instructie voor de reeideniefi der Padan^êcAe Bovenlanden
en Ajèr Bangis,
Art. 1, Het algemeen bestuur der residentiën is, onder het gezag
van den Gouverneur van Sumatra's Westkust, toevertrouwd aan
de residenten; zij correspondeeren alleen met den Gouverneur, met
uitzondering evenwel der berichten en mededeelingen , welke on-
middellijk tusschen hen en den fiscaal bij den B^ad van Justitie,
den auditeurmilitair, den Baad van Justitie en den ambtenaar,
belast met de contr61e der comptabiliteit en financiën kunnen plaats
hebben.
Art. 2. De residenten vermogen geen handel te drijven of belang
te hebben in eenige besteding, leverantie, verpachting van goederen,
rechten of middelen of in eenige zaken waarover met den lande om
winst of voordeel eenige handeling wordt aangegaan; zij mogen
wijders geene ordonnantiën of schuldvorderingen ten laste van den
lande koopen of voor hunne rekening nemen.
Art. 3. De resident is de eerste ambtenaar in zijne residentie en
oefent aldaar het hoogste plaatselijk gezag.
Art. 4. De residenten moeten steeds als hun eerste plicht aan-
merken het algemeen reglement op het beleid der regeering, de
verdere bestaande verordeningen en bevelen, zoowel als die nader
door den Gouverneur-Generaal zullen worden uitgevaardigd , stiptelijk
3^38 sümatra's westkust van 1836 — 1840.
na te komen en door hunne ondergeschikte ambtenaren te doen
nakomen. Zij mogen zich nimmer eenige vertraging, schorsing of
afwijking daarvan veroorloven.
Art. 5. Plet is den residenten verboden , algemeene reglementen
of verordeningen , van welken aard ook, uit te vaardigen^ maar zij
zijn verplicht ten aanzien der maatregelen , welke zij noodig oordeelen ,
voordrachten te doen aan den Goavemear, die, zulks dienstig oor-
deelende, deze met zijne consideratiên zal zenden aan den Gouver-
neur-Generaal.
Art. 6. Zij zullen steeds in het oog houden dat als hoofdbeginsel
van bestuur ter Westkust van Sumatra is aangenomen:
a. dat de inlandsche bevolking van alle drukkende directe be-
lastingen zal zijn ontslagen;
h, dat zij van alle heerendiensten om niet zal zijn vrijgesteld , met
uitzondering van het maken en onderhouden van wegen;
c. dat de bevolking der onderscheidene districten in het volkomen
bezit van hare politieke en huishoudelijke rechten zijnde gebleven,
het Gouvernement zich buiten bemoeienis houdt met het benoemen
van hoofden, met de inwendige politie, met de rechtspleging en
alle huishoudelijke aangelegenheden; maar dat het zich daarentegen
heeft voorbehouden:
1<>. om, zulks noodig oordeelende, uit ieder district een bepaald
en nader te regelen getal manschappen op te roepen, om als hulp-
troepen gebezigd te worden, hetzij tegen .binneulandsche, hetzij
tegen buitenlandsche vijanden;
2^. om forten op te richten en wegen te doen aanleggen ter
bewaring van de publieke rust en bevordering van den handel;
3^. om geene oorlogen tusschen districten of kampongs te gedoogen ,
maar alle geschillen , in welke de partijen niet onderling zich kunnen
verstaan, door bemiddeling en met gemeen overleg af te doen;
4o. om misdrijven, gepleegd tegen het Gouvernement, als opstand,
weerspannigheid , het vermoorden of mishandelen van Gouvemements •
ambtenaren of krijgslieden , het berooven van zijne eigendommen
alsmede diergelijke misdrijven, gepleegd aan personen, onder' 's Gou-
vemements bescherming staande, voor den Baad van Justitie te
Padaug te vervolgen en te doen straffen.
Art. 7. De residenten zullen zorgen dat door geene Europeesche
ambtenaren, wie zij zijn mogen , knevelarijen , geldafpersingen, dwang-
arbeid of willekeurigheden jegens de inlanders gepleegd worden,
maar dat allen volkomen recht wedervare.
SÜKATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840. 389
Daarentegen zullen zij zich met de handelingen der hoofden van
de inlandsche bevolking niet verder inlaten dan voor zooveel zij
geroepen zullen worden om uitspraak te doen over klachten, door
die handelingen ontstaan.
Art. 8. Ten einde van hunne bemiddeling steeds gebruik te maken ,
zullen zij aan alle de ingezetenen gelegenheid verschaffen om hen
over hunne belangen mondeling of schriftelijk te onderhouden, en
ook bepaalde dagen stellen om gezamenlijk met de hoofden de voor-
komende geschillen de beslechten.
Art. 9. Zij zijn verplicht van tijd tot tijd hunne residentiën te
doorreizen ten einde zich met de bevolking, hare hoofden en met
den stand van zaken in iedere afdeeling bekend te maken en de
ingezetenen in de gelegenheid te stellen om te worden gehoord.
Art. 10. De inwendige en huishoudelijke politie aan de hoofden
naar lands gebruiken overlatende, zullen de residenten desniettemin
een wakend oog houden en doen houden over den geest, welke bij
de bevolking en bij hare hoofden heerscht, ten einde daardoor alle
ontwerpen tot opstand en weerspannigheid te verijdelen en de rust
te bewaren.
Art. 11. Zij zullen den landbouw en de teelt van alle voor de
markt van Europa geschikte producten door alle gepaste middelen
aanmoedigen, de bestaande takken van cultuur, in het bijzonder die
der kofSe en peper, trachten te verbeteren en nieuwe in te voeren.
Ter bevordering daarvan en van den handel zullen zij alle hulp en
bijstand verleenen.
Art. 12. Voor zooveel goud- of andere mijnen in hunne residen-
tiën gevonden worden, zullen zij onderzoeken of die met voordeel
kunnen worden bewerkt, en in dat geval trachten de hoofden en
de bevolking tot dien arbeid te leiden.
Art. 18. De residenten zullen zorgen voor het onderhoud der be-
staande wegen en het aanleggen van nieuwe, wanneer het belang
van den handel of de veiligheid het zullen vorderen. Ingeval tot het
laatste zware en langdurige arbeid wordt vereischt^ zal vooraf de
toestemming van den Gouverneur worden gevraagd.
Art. 14. Hunne aandacht zal steeds gevestigd zijn op de middelen
van vervoer , die zij zullen trachten te verbeteren en te vermeerderen ,
voornamelijk door middel van lastdieren.
Art. 15. Zij houden toezicht over ^s lands civiele gebouwen en
werken, alsmede over de militaire welke onder civiel beheer zijn
gebracht.
840 SUMATKA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
Art. 16. De residenten zijn gehoaden, aan alle aanvragen ten
dienste der justitie, door den Raad van Justitie te Padang, den
fiscaal en den auditeur-militair gedaan, voor zooveel niet in strijd
met de beginselen van bestuur , te voldoen en aan de hun gezonden
letteren-requisitoriaal gevolg te geven.
Art. 17, Ten aanzien van het beheer van ^s lands gelden en
goederen en hunne verantwoording zullen de residenten opvolgen al
de daaromtrent bestaande bepalingen , en wel bijzonder zooals die
zijn voorgeschreven bij resolutie van den 29 December 1831 n». 13
(Stbl. no. 71), met in achtneming evenwel van zoodanige wijzigingen
als voor Sumatra^s Westkust bekend zullen zijn gemaakt.
Art. 18. Zij oefenen daarbij een gestadig toezicht over het beheer
der gelden en goederen, dat aan hunne ondergeschikte ambtenaren
is toevertrouwd.
Art. 19. Alle ordonnantiën op 't lands kassen en op de civiele
pakhuizen worden door de residenten geslagen. Hun is opgedragen
de controle over de begrooting , voor zooveel hunne residentiën aan-
gaat , onverminderd hunne gehoudenis om de bevelen van den Gou-
verneur op te volgen.
Art. 20. Aanmerkingen hebbende op de begrooting hunner resi-
dentiën, zullen zij die brengen ter kennis van den Grouvemeur , ten
einde daarvan door dezen, bij gegrondbevinding , gebruik worde
gemaakt bij de inzending der begrooting aan de generale directie
van financiën.
Art. 21. De residenten zullen zorgen dat reizende ambtenaren , zoo
militaire als civiele , vooral in commissie reizenden , voorzien worden
van de hulp die zij noodig hebben en waarop zij volgens de regle-
menten aanspraak mogen maken.
Art. 22. Zonder bekomen verlof mogen zij zich niet buiten hunne
residentie begeven.
Art. 23. Bij overlijden, ziekte of andere onwettige verhindering
wordt de post van resident bij voorraad , en totdat door den Gouverneur
daarin zal zijn voorzien^ waargenomen door den secretaris der residentie.
Art. 24. De adsistent-residenten , controleurs en posthouders , ieder
voor hunne afdeeling of district, onder het gezag eu de leiding der
residenten , de functiën waarnemende welken aan dezen in het algemeen
zijn opgedragen , en in denzelfden geest moetende werkzaam zijn , —
zoo zullen de residenten die ambtenaren met deze instructie, voor
zooveel zij hen kan aangaan , bekend maken en zorgen dat zij haar
tot richtsnoer hunner handelingen nemen.
SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836— rl840. 341
Art. 25. Tot leiding verder van hunne handelingen en van die
hnnner ondergeschikte ambtenaren ten aanzien der inlandsche bevol-
king en hoofden zal blijven dienen de instructie voor officieren en
ambtenaren, gearresteerd bij besluit van den Gouverneur-Generaal
van den 29» November 1837 no. 8.
Art. 26. Wat aangaat hunne verhouding tot de militaire macht,
zullen de residenten zich stiptelijk gedragen naar het besluit van
de Commissarissen-Generaal van den 5» Januari 1817 (Stbl. n®. 1).
Art. 27. Zij zullen van alle hunne besluiten, bevelen en ver-
richtingen dagelijks aanteekening houden en het register daarvan
telken drie maanden aan den Gouverneur zenden. Zij moeten voorts
aan den Gouverneur telkens kennis geven van alle belangrijke zaken ,
die in hunne residentiën voorvallen.
Art. 28. Zij zullen jaarlijks aan den Gouverneur zenden een
algemeen verslag van den staat hunner residentiën, ingericht naar
de daaromtrent bestaande voorschriften.
Art. 29. Behalve den bij besluit van 10 December 1827 n^. 66
(Stbl. no. 115)" bevolen eed zullen zij nog afleggen den navolgenden :
//Ik zweer ^ dat ik in de oefening mijner ambtsplichten mij steeds
met alle getrouwheid en ijver kwijten zal en in acht nemen de
algemeene en bijzondere bevelen, mij tot voorschrift gegeven of ge-
geven zullende worden; dat ik wijders het belang van den lande
zal behartigen, en dat ik alle ingezetenen der residentie met recht-
vaardigheid zal behandelen en zonder aanzien van persoon, zonder
gunst of ongunst, vriendschap of vijandschap, de plichten mij opge-
legd vervullen zal en daarvan om lief noch leed zal afwijken; dat
ik voorts alles doen zal wat een goed en getrouw resident schuldig
is en behoort te doen./r
Art. 30. De residenten zullen van de adsistent-residenten , secre-
tarissen en controleurs denzelfden eed afnemen: met bijvoeging als volgt :
voor de adsistent-residenten en controleurs:
ffddX ik den resident (adsistent-resident) in de oefening zijner
ambtsplichteu behulpzaam zal zijn en zijne bevelen overeenkomstig de
instructie zal opvolgen//;
voor den secretaris:
//dat ik getrouw te boek zal stellen al hetgeen door den resident
is gedaan en beslotens.
In een brief dd. 7 September 1840, no. 862/555, schreef Merkus —
342 sumatra's westkust van 1836 — 1840.
na er op gewezen te hebben dat volgens art. 7 der eerstvermelde
instractie geene expeditie mocht plaats hebben zonder voorkennis en
toestemming van den Gouverneur-Generaal — aan Michiels:
//Tot zoodanige verboden expeditiën kunnen echter^ in den geest van
uitbreiding over Sumatra in welke het bestuur werkzaam is , niet geacht
worden te behooren de bewegingen der militaire macht , welke in som-
mige gevallen vereischt worden tot ondersteuning van tot onderwerping
geneigde hoofden en bevolkingen tegen eenige wederstrevenden, die
meestal door eene enkele vertooning, en zeker door geringe dwang-
middelen zich naar den meer algemeenen zin zullen schikken. Mocht
daardoor evenwel de waarschijnlijkheid van eenen oorlog ontstaan, dan
zal wederom niet zonder hoogere bevelen mogen worden gehandeld.
/•/Dit beginsel van toepassing makende op de mogelijke uitbrei-
dingen naar den kant van Soengei Aboe , Alahan Fandjang , Soengei
Pagoe en de zuidelijke landschappen wier handelsverkeer zich hoofd-
zakelijk tot de Westkust van Sumatra bepaalt , zoomede op de Batta-
landen en bijzonder Silindoeng, kan er, voor zoover de omstandig-
heden het laten aanzien , weinig zwarigheid bestaan om, wanneer de alge-
meene rust er niet door wordt verstoord en de aanwending van wapenen
kan geoordeeld worden enkel noodig te zijn om aan onderhandelingen
tot onderwerping haar beslag te geven, daartoe met voorzichtigheid
over te gaan , en in zoodanige gevallen kan U zich voor gemachtigd
honden zulks te doen.//
In zijnen brief aan Van den Bosch dd. 22 Oct. 1840 (parti-
culier) merkt Michiels op dat de instructie , getoetst aan bovenstaande
uitlegging, //van een tweeledig begrip niet vrij is, aangezien het,
bij pogingen tot uitbreiding van onzen directen invloed over nieuwe
landen, hoe welgezind de massa daar ook moge zijn, niet mogelijk
is met vastheid te zeggen of de tegenstand van enkele onwilligen
alleen door vertooning zal worden opgeheven, dan wel krachtdadig
zal moeten worden weggeruimd; en eens een aanvang gemaakt hebbende ,
zou het, zoo niet dikwijls onmogelijk, zeker zeer nadeelig zijn, nog
nadere toestemming te moeten afwachten alvorens tot het gebruik
van wapenen te mogen overgaan.//
Bij dienzelfden brief zond Michiels, om te voldoen aan het door
den minister, bij particulieren brief van 27 Februari 1840 gedaan
verzoek om bekend te worden gemaakt met den stand van zaken,
afschriften van de met Merkus gevoerde correspondentie.
sumatba's westkust van 1836 — 1840. 348
Daarnaar verwijzende, merkte hij o a. het volgende op.
//Uwe Excellentie zal daaruit, desgelievende, kunnen ontwaren
dat ik, in mijne handelingen of in mijne wijze van zien, in
geenen deele ben afgeweken van de beginselen , door mij , van
den aanvang van mijn bestuur af, ontwikkeld omtrent den weg
die te volgen stond om Uwe gewichtige bedoelingen met Sumatra
na te streven; en er moge al in eenige bijzonderheden verschil van
gevoelen ontstaan zijn tusschen den Heer Merkus en mij , — de
uitslag, waarmede mijne pogingen tot heden zijn bekroond geworden
zal, hoop ik, beter dan redeneeringen voor mij pleiten. De lieer
Merkus is hier aangekomen met het vooroordeel dat, dewijl een
militair persoon aan het hoofd stond, ook alles hier uitsluitend in
een militairen geest werd bestuurd; de sporen, hier en daar door
ile onvermijdelijke verwoestingen des oorlogs nagelaten , brachten het
denkbeeld mede, of het niet loenschelijk ware geweest en nog voor
den vervolge zou zijn; en van daar, dat het doenlijk ware geweest
en nog zou zijn , om de oogmerken Uwer Excellentie , tot uitbreiding
van gebied enz., alleen door kracht van overreding tot stand te brengen.
De stand van vrede, overal aangetrofien, en de goede gezindheid,
door den Maleier thans aan den dag gelegd, hielpen mede om het
geloof te versterken, alsof alles buiten militaire bemoeienis kon
geschieden ; en eindelijk werd uit particuliere baldadigheden , die zelfs
op Java niet vreemd zijn , de gevolgtrekking gehaald , dat het aan-
wezen van militaire posten in het algemeen een nadeel was, terwijl
ik vermeende, de opinie te moeten blijven aankleven dat wel veel
door redeneering en overreding van den Sumatraan kan verkregen
worden , mits die echter gerugsteund werden , zoo niet door directe
aanwending, althans door vertooning van macht; en dit wel hoofd-
zakelijk waar het gelden zal uitbreiding van gebied , dewijl zelfs daar ,
waar de gezindheid der massa gunstig is, de oppositie van enkele
kwaadwilligen door ons uit den weg moet worden geruimd. — Daarbij
heb ik aangehaald, hetgeen door Uwe Excellentie zelve daaromtrent
is gezegd, n. 1. dat de Sumatranen kinderen zijn, die, door onge-
paste toegevendheid, stout en baldadig kunnen gemaakt worden.
Ook in dezen strijd van opinie is de ondervinding mij de hand
komen leenen. Bij de aankomst van den Heer Merkus had juist een
klein Batta-district in de bocht van Tapanoeli onwil aan den dag
gelegd in het openen van een weg , met dien van Loemoet naar de
bovenlanden correspondeerende : door den civielen gezaghebber van
Pontjan werd de meening geuit, dat het noodig zou zijn, die on-
6« Volgr. V. 28
344 SUMATEA*S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
willigheid te kastijden. De Heer Commissaris was hierover zeer
gebelgd, en vond er aanleiding in om te zeggen, dat tuchtigen en
bestrafien de woorden zijn, die in den mond van vele oflScieren en
ambtenaren als bestorven liggen. Een jaar lang zijn daarna alle moge-
lijke middelen van overreding in het werk gesteld, doch te ver-
geefs, niettegenstaande het aanwezen in de nabijheid der aanzienlijke
macht , voor de expeditie van Singkel bestemd , en den indruk , dien
de goede uitslag dier onderneming overal gemaakt heeft; — en
eindelijk is toch de Heer Merkus ook tot het besluit moeten komen
dat het eene noodzakelijkheid zoude worden , door krachtdadiger
middelen een einde te maken aan de weerspannigheid van die van
Toeka. Hetgeen echter in den aanvang met een soort van patrouille
waren afgeloopen , zal thans eene kleine expeditie vorderen *. Even
vruchteloos zijn tot heden afgeloopen de pogingen, aangewend om
enkel door onderhandelingen de nog onafhankelijke zuidelijke districten
van Soengei Aboe, Soengei Pagoe, Korintji enz. tot onderwerping
te bewegen.
ffOók. zal het Uwer Excellenties aandacht waarschijnlijk bij de
inzage der stukken betrekkelijk de gedeeltelijke reorganisatie, door
den Commissaris daargesteld, niet ontgaan dat, schoon eerst van
oordeel dat het personeel van civiel bestuur, door mij voorgesteld,
ie groot en te kostbaar was, ZHEdO. zelf, overal waar tot heden
eenige inrichting van dat bestuur heeft plaats gevonden, naar eene
nog veel ruimere schaal is te werk gegaan. — Ik heb dan ook
reden mij te mogen vleien dat de Heer Merkus, bij het verlaten
dezer kust verleden maand , heel andere denkbeelden omtrent het
verledene en toekomstige heeft medegenomen , dan door hem vroeger
gekoesterd werden ; uit de laatste geschriften , handelende over de
wijze en de middelen om zoowel de rust in het verkregen gebied
te handhaven als om verder de uitbreidingen in den geest van
Uwer Excellentie's instructiën voort te zetten, is duidelijk, van de
zijde van den Commissaris, eene groote toenadering in politiek ge-
voelen te bespeuren; terwijl mijne beschouwingen, zoowel als de
opgave der middelen van uitvoering , bijna letterlijk overeenkomen met
het op onderscheidene vroegere tijdstippen door mij beweerde en
voorgestelde.
//Wanneer men dan ook, en bijzonder vergeleken met de ge-
Dese had plaats iu het begin van 1841. — Zie Lange, U, bl. 886-^801.
ëUMATEA's WBSTKUbT VAN 1836 — 1840. 845
steldheid van Sumatra nog in 1837, den tegen woordigen stand van
zaken beschouwt, moet de overtuiging rijpen dat eindelijk het tijd-
stip gekomen is dat het bezit der gewesten een rijke bron van
welvaart moet worden. Immers over de geheele uitgestrektheid onzer
binnenlandsche en strandbezittingen vertoont zich geen de minste
schijn van onrustige gezindheid meer; alles schikt zich integendeel
tot een geregeld bestuur; zelfs in het verwezenlijken der uitbrei-
dingen , die nog worden bedoeld in den geest van Uwer E ccellentie's
ontwerpen, laat zich geen ernstige tegenstand voorzien, geen die
niet met zekerheid zal worden overwonnen. In dit gevoelen althans
deelt ook de Heer Commissaris Merkus. Die verzekering, geboren
uit den zichtbaar gevestigden stand van rust en vrede, moet nood-
wendig eene groote ontwikkeling geven aan den landbouw en aan
den speculatiegeest van allerhanden aard : ve&h ziet men den Maleier
van lieverlede zijn anders geliefkoosd geweer vergeten voor nieuwe
grondontginningen ; geregelde koffieplantaadjes worden in de Padang-
sche Bovenlanden onder de leiding van de ambtenaren aangelegd,
evenals in de schoone valleien van Mandaïling en Angkola, waar
de nog lijdzamer Batta uit eigen beweging onderricht vraagt; aaii
deze stranden wordt men bedacht om de peperteelt te doen herleven ,
van welk artikel het zich , uit onze tegenwoordige verhouding tot de
Noordelijke havens, laat aanzien dat wij den voornaamsten handel,
ook van die zijde, in handen zullen krijgen, terwijl wij reeds geheel
meester zijn van het gedeelte der kust waar alleen kamfer en benzoë
geteeld worden. In één woord : van alle zijden bestaat de gegronde
verwachting, dat wij de producten dezer gewesten hand over hand
zullen zien toenemen , — en dat is de eerste en vooruaamste bron ,
waaruit alle andere welvaart moet ontspringen en ^s lands schatkist
gestijfd worden, f/
De vredelievende uitbreiding onzer macht , door Merkus en Michiels
'beide verlangd, strekte zich niet alleen uit over de Noordwaarts
gelegen landschappen. Ook met het zuidelijk gelegen , geheel onaf-
hankelijk Korintji werden aanraking gezocht, gelijk blijkt uit het
volgende stuk:
Verbofid van vriendschap^ gesloten tusschen den ondergeteekende
Jacobus Frederick Intveld, voor en vanwege het Néderlandsch
Gouvernement, als zijnde daartoe behoorlijk door den kolonel, civiel
en militair gouverneur ter Westkust van Sumatra gemachtigd, en
346 SUMATRA^S WESTKUST VAN 1836 — 1840.
de hoofden van het landschap Alam Korintji, getiteld Adipati jang
berampat delapan alei kain, zijnde de gezamenlijke adipatis van
de districten Samoeroep , Karamantan , Maro Si Konkong , Kota toea ,
Rawang, Soengi Panoeh, Panawar, Hiang, Soeleman, Segarang
Ago, Poeloe Sangkar, Pengassi, Tamiai, IjoIo, Tandjoeng, Tanah
Kampong, benevens de Pamangkoe van Sankar Bame, doesou
Kota Taloe.
Dit verbond is door ons gezamenlijk onderteekend en luidt als
volgt, hetgeen wij beloven stiptelijk te zullen nakomen als:
Eerstens. Dat wij, de hoofden voornoemd, beloven altijd in vriend-
schap met het Nederlandsch Gouvernement te leven en alles te doen
wat in ons vermogen is, om onze onder 
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Open Library
American Libraries
TV News
Understanding 9/11